Экспериментті анықтау кезеңіндегі бақылау (БТ) және эксперименттік (ЭТ) топтарына сұрақ қою нәтижелері

Мәліметтерді статистикалық өңдеу үшін орташа арифметикалық формула бойынша есептелді:

М = F/ N*100%,

Мұндағы M - орташа арифметикалық,

F - осы деңгейдегі оқушылар саны,

N - оқушылардың жалпы саны.

Экспериментті анықтау кезеңінде бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру деңгейін бағалау 3-кесте мен 1 диаграммада көрсетілді.

Кесте 3.

Кестеде келтірілген сауалнаманың нәтижелері бақылау кезінде де, эксперименттік топта да оқушылардың экологиялық мәдениетінің қалыптасу деңгейі жеткіліксіз екенін түсінуге мүмкіндік береді.

Сайып келгенде, анықтау эксперименті оқушылардың экологиялық мәдениеттің бақылау деңгейінде де, эксперименттік топта да жеткіліксіз екендігін көрсетті. Сауалнама нәтижелері бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін дидактикалық ойындар арқылы қалыптастыру жұмыстарын жетілдіру қажеттілігін көрсетеді.

2.3 Ойын әрекеті арқылы бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша эксперимент жұмысын ұйымдастыру және жүзеге асыру
II кезең (ал енді екінші кезеңде 2020-2021 оқу жылының орта уақыты) – қалыптастырушы эксперимент. Қалыптастырушы эксперименттің мақсаты - арнайы әзірленген ойындар жиынтығын қолдана отырып, бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша эксперименттік жұмыстарды ұйымдастыру және жүргізу.

Бұл бөлімде біз қалыптастырушы эксперимент барысында тексерген дидактикалық ойындар жиынтығы ұсынылған.

Ойындар оқушылардың табиғат туралы білімдерін қалыптастыру мен бекітуге, зейінді, есте сақтауды, ойлауды дамытуға, табиғаттағы мінез-құлық ережелерін, табиғатқа деген сүйіспеншілікті, экологиялық білімді игеру қажеттілігін тәрбиелеуге бағытталған.

Яғни, ойындар кешені табиғаттың бірлігі туралы экологиялық білімді қалыптастыруға, сыртқы әлеммен экологиялық тұрғыдан өзара әрекеттесу нормалары мен ережелерін игеруге, қоршаған ортаны қорғау бойынша белсенді практикалық іс-шараларға қатысуға негізделеді.

Ойындар оқушылардың өмір сүру туралы білімдерін қалыптастыруға және бекітуге арналады:

Ойын: «Алдымен - содан кейін не?» Ойынның мақсаты: балалардың жануарлардың дамуы мен өсуі туралы білімдерін бекіту. Ойынға дайындық: онда жануарлар мен олардың балапандар суреттері немесе макеттері қажет болады.

Ойын барысы: Балаларға заттар ұсынылады: жұмыртқа, тауық, тауықтың макеті; мысық; күшік, ит. Балалар бұл заттарды дұрыс ретпен орналастыруы қажет.

«Керемет суреттер» ойыны. Ойынның мақсаты: балалардың қоршаған табиғат туралы түсініктерін бекіту, құстарды, жәндіктер мен жануарларды ажырата білу, зейіні мен бақылауын дамыту. Ойынға дайындық: құстардың, жәндіктердің, жануарлардың бейнелері салынған суреттері керек.

Ойын барысы: құстарды, көбелектерді, жануарларды бейнелейтін 24 суреттен тұрады. Ойын жүргізушісі карточкаларды араластырады және оларды ойынға қатысушыларға бірдей таратады (3-тен 6 адамға дейін). Әр ойыншы бірдей мазмұндағы 4 картаны алуы қажет. Ойынды бастаушы өзінің карталарын қарап, біреуін сол жақта отырғанға береді. Ол, егер оған карточка қажет болса, оны өзі үшін сақтайды, ал қажет емес екенін білсе, сол жақтағы көршісіне береді де солай жалғаса береді. Карточкаларды алып, әр ойыншы оларды төмен қарай жинақтайды, суреттерді төмен қояды. Барлық ықтимал жиынтықтар сәйкес болған кезде, ойын аяқталады. Ойынға қатысушылар жиналған карточкаларды аударады, төртеу етіп орналастырады, сонда барлығы көре алады. Жеңімпаз - ең дұрыс карточкалар өте көп адам.

«Болжалды - жүгір» ойыны. Ойынның мақсаты: оқушылардың ағаштар мен бұтақтар жөнінде білімдерін бекіту, зейінін, ойлау қабілетін дамыту. Ойынға дайындық: ойнау үшін сіздің аймағыңыздағы ағаштар немесе бұталар туралы жұмбақтар қажет.

Ойынның барысы: мұғалім жұмбақ оқиды, оқушылар «жауапқа» - ағашқа немесе бұтаққа қарай болжап, жүгіруі қажет.

Ағаш ағарады,

Қалпақ жасылданып,

Бір ақ жейде де тұр,

Сырғасын іліп.

(Ақ қайың)

Қара өз барлық жері,

Жапырағы да әдемі,

Түбіде кескінді,

Көп көп дәмдері

(Емен)

«Бұл қашан болады?» Ойыны. Ойынның мақсаты: балалардың жыл мезгілдері туралы білімдерін нақтылау және тереңдету. Ойынға дайындық: ойынға жыл мезгілдері туралы мәтіндер немесе жыл мезгілдерінің суреттері қажет.

Ойын барысы:

1 нұсқа. Мұғалім поэзияда немесе жыл мезгілдері туралы прозада қысқа мәтіндерді кезек-кезек оқиды, ал балалар болжайды.

2 нұсқа. Педагог жыл мезгілінің суретін көрсетеді, ал балалар кезектесіп жылдың осы уақытында не болатынын және адамдардың не істеп жатқанын біледі. Егер арасында оқушылар таппай жатса, мұғалім бағдар береді.

«Кім не жейді?» Ойыны. Ойынның мақсаты: Балалардың жануарларға арналған тағам туралы түсініктерін бекіту. Ойынға дайындық: Ойнау үшін сізге дорба мен жануарларға арналған тағамның әр түрлі түрлері қажет.

Ойын барысы: Балалар дорбадан шығады: сәбіз, қырыққабат, таңқурай, конус, дән, сұлы және т.б. Олар оны атайды және бұл жануарды қандай жануар жейтінін анықтайды.

«Біз неге осында тұрамыз» ойыны. Ойынның мақсаты: балаларға тірі ағзалардың белгілі бір территорияларда таралуы кездейсоқ емес, керегі бар және олар үшін қолайсыз факторлардың болмауынан болатындығы туралы білім беру. Бұл білім оқушыларға экологиялық жағдайлардың күрделі түрлерінің бірі - «қоршаған ортаны» қалыптастыру үшін қажет, табиғи жағдайлардың организмдер тіршілігіндегі рөлін, өсімдіктер мен жануарлар дүниесінің қалыптасу себептерін, тіршілік ету ортасының болуын, мүмкін себептерін түсіну үшін қажет. ағзалардың бұрынғы тіршілік ету орталарынан жойылуы үшін. Ойынға дайындық: Ойнау үшін сізге ойын тақтасы мен ойын карталары қажет. Әр түрлі аумақтар ойын алаңында әрқайсысы үшін нақты шарттармен ұсынылуы керек. Қарапайым жағдайда, үстелдің беткі жағы өріске айналады және аумақтарды белгілеу үшін сіз елдің атауы және ондағы жағдайлар жазылған қағаз парақтарын пайдалана аласыз. Бұл парақтарды үстелге қойыңыз, сонда ойын алаңы дайын болады.

Екінші қажетті атрибут - тірі ағза типінің және оның қоршаған ортаға қойылатын талаптарының сәйкес атауы бар карталар. Әр таңбаға бірнеше бірдей карталар жасалуы керек.

Ойын барысы: әр балаға кейіпкерінің бірнеше карточкалары беріледі, және ол оның кейіпкерінің қоршаған ортаға қойылатын талаптарын және қолда бар жағдайларды ескере отырып, оны өзіне қолайлы елдерде орналастыруы керек, балалар не үшін жасағанын түсіндіреді.

Тапсырманы әр дұрыс орындағаны үшін оқушы 10 ұпай алады, ал қатесі үшін 10 ұпай алынады. Жеңімпаз ұпай санымен анықталады.

Қоршаған ортаға қойылатын талаптар ретінде тек тағамдық артықшылықтары ескеріледі. Кейбір елдерде тағамның тек бір түрін ғана ұсынуға болады, ал басқаларында - бірнеше, үшіншісінде - ойын кейіпкерлерінің ешқайсысы тамақтанбайды. Қосымша шарттарды енгізу арқылы ойынды қиындатуға болады, мысалы кейіпкер алманы жақсы көреді, бірақ алмұртты жек көреді, ал алмұрт өсетін жерде алма болса да өмір сүрмейді.

Ойынды әртүрлі түрде өткізуге болады, фактордың өзгеріс санымен, ойыншы оны міндеттеі түрде ескеруі қажет, демек ойыншы үшін қиындық дәрежесімен ерекшеленетін әртүрлі нұсқаларда ойнауға болады.

«Кім қайда тұрады» ойыны. Ойынның мақсаты: балалардың жануарлар тіршілігі туралы білімдерін бекіту. Ойынға дайындық: Ойын үшін сізге жануарлар мен олардың тіршілік орындарын бейнелейтін карточкалар қажет

Ойын барысы: балаларға жануарларды үйіне орналастыру тапсырмасы беріледі (құс - ұя, ит - питомник, балық - өзен, тышқан - шұңқыр, адам - үй, тиін - қуыс).

«Тұқымдар» ойыны. Ойынның мақсаты: өсімдіктердің көбеюі туралы білімдерін бекіту, зейінін, ойлауын, есте сақтау қабілетін дамыту. Ойынға дайындық: ойын үшін сізге қолайлы факторлардың жазулары бар белгілер қажет: жақсы топырақ, күн сәулесі, жылы бұлақ суы және қолайсыз факторлар: құрғақшылық, құнарсыз топырақ.

Ойын барысы: Бұл ойында үйеңкі тұқымдарының рөлін екі немесе одан да көп адам ойнайды. Барлық басқалары қолайлы және қолайсыз факторлардың рөлін атқарады. (Осы факторлардың тізімін оқып, балалармен қайсысы қолайлы және қолайсыз екенін анықтау қажет). Балаларға ойынның міндеті үйеңкі тұқымдарын қолайсыз факторлар жоқ жерлерге «қондыру» екенін, бірақ тұқымдарды өсіру үшін жағдайлар болатындығын түсіндіру керек. Бірақ, нақты өмірдегідей, «үйеңкі тұқымдары» қонатын жер кездейсоқ анықталады.

Ойын «Қыстайтын құсқа арналған сүйікті тамағыңды таңдап ал». Ойынның мақсаты: табиғаттағы қатынастарды таба білу қабілетін дамыту; табиғатқа деген сүйіспеншілікке және барлық тіршілік иелерін құрметтеуге тәрбиелеу. Ойынға дайындық: ойынға тамақ үлгілері, құстардың суреттері керек.

Ойын барысы: тамақ үлгілері үстелдің үстінде. Оқушылар ұнататын құс бейнесін бейнеленген суретпен тамақты байланыстыруы керек.

Дидактикалық ойындар табиғаттағы мінез-құлық нормалары мен ережелерін қалыптастыруға және сақтауға бағытталған:

«Өсімдіктерге қамқорлық жасау» ойыны. Ойынның мақсаты: балалардың өсімдіктерге күтім жасаудың әр түрлі тәсілдері туралы ойларын бекіту. Ойынға дайындық: ойын үшін сізге су құйғыш, шашыратқыш бөтелкесі, қылқалам, қайшы бейнеленген карточкалар қажет; 7-8 жабық үйдегі өсімдіктер.

Ойын барысы: балалар үстелге отырады, онда өсімдіктерді күтуге қажетті заттар бейнеленген карточкалар орналасқан. Балалар белгілі бір өсімдіктің қандай күтімді қажет ететінін, оның қандай құралмен жасалатынын анықтауы қажет - балалар тиісті картаны көрсетеді. Кім дұрыс жауап берсе, ойыннан кейін сол өсімдікке қамқорлық жасайды.

«Жануарларды тамақтандыру» ойыны. Ойынның мақсаты: қасымызда тіршілік ететін жануарлар туралы білімдерін дамыту, оларға қамқорлық жасау дағдыларын қалыптастыру. Ойынға дайындық: ойын үшін сізге жануарлар бейнеленген карточкалар, парақтар, қарындаштар қажет.

Ойын барысы: Балалар топтарға біріктіріледі, әр топ жануарлармен бірге карточка шығарады. Әрі қарай, әр топ өз жануарларына арналған азық ойлап табуы қажет. Осыдан кейін топтар азықтың осы жануар үшін тиімділігі мен артықшылықтарын ұсынуы қажет.

Біз осындай дидактикалық ойындардың көмегімен экологиялық мәселелер бойынша ғылыми білім мен моральдық пікірлер қалыптастыра аламыз:

«Қалада және орманда» ойыны. Ойынның мақсаты: өсімдіктер және олар өсетін орта туралы білімдерін бекіту. Ойынға дайындық: Ойынды бастамас бұрын балаларды жұптастыру қажет. Әр жұпта қалада және орманда өсетін өсімдік өкілі болуы керек. Ойын барысы: ойын барысында әр бала өз гүлінің өмірі туралы айтады. Оқушылардың сөздерінен кейін өсімдіктерге қалай қарау керектігін талқылау қажет.

«Егер орманнан жоғалып кетсе не болар еді» ойыны. Ойынның мақсаты: балалардың организмдердегі табиғаттағы байланысы туралы білімдерін бекіту, табиғатты құрметтеуге тәрбиелеу. Ойынға дайындық: Ойын үшін сізге жануарлар, құстар, жәндіктер бейнеленген суреттер қажет.

Ойын барысы: мұғалім тақтаға жәндіктердің суретін іліп, балаларды осы жәндіктің жоғалып кеткендігін елестетуге шақырады. Қалған тұрғындардың жағдайы не болар еді? Егер құстар жоғалып кетсе ше? Ал егер қояндар орманнан кетсе?

Оқушылардың қоршаған ортаның ластану себептері туралы білімдері келесі дидактикалық ойындар арқылы қалыптасады және бекітіледі:

«Табиғатқа не қауіпті?» Ойыны. Ойынның мақсаты: балалардың экологиялық білімдерін нақтылау, табиғатты қорғауға деген ұмтылысты тәрбиелеу. Ойынға дайындық: ойын үшін сізге перфокарталар, жұмыс парағы, қарапайым қарындаш қажет.

Ойын барысы: перфокартаның ұясына қағаз жолағы енгізіледі, оған бала тапсырманы орындайды (адамның табиғатқа жағымды және жағымсыз әсерін атап өтеді). Тапсырма өз бетінше орындалады. Тапсырманы дұрыс және жылдам орындаған жеңімпаз болады.

Ойын «Дұрыс жол таңдаңыз». Ойынның мақсаты: балалардың адам мен табиғат арасындағы байланыс туралы білімдерін нақтылау. Ойынға дайындық: ойын үшін сізге зауыттың, көлік жолының, саябақтың және адамның бейнелері салынған суреттер қажет. Адамнан бастап обьектілердің әрқайсысына жол салу керек.

Ойын барысы: балалар қай жолмен жүретінін анықтап, өз таңдауын түсіндіреді. Бірінші жолда зауыт бар – онда ластанған ауа бар. Екінші жолда көлік көп. Үшінші жол - ағаштар көп саябақ.

Дидактикалық ойындардың көмегімен балалар табиғатты қорғауға деген іс-шараларына қатысуға, жануарлар мен өсімдіктер әлемінің өкілдеріне қамқорлық жасауға өз үлестерін қосу қажеттілігін дамытады. Осы мақсатта келесі дидактикалық ойындарды қолдануға болады:

«Қыстайтын құстар» ойыны. Ойынның мақсаты: балаларды жыртқыш құстардың үлкен отарға жиналуына жол бермейтін себеппен таныстыру, жәндіктердің жасырын тіршілік етуінің биологиялық мағынасын түсіндіру, табиғаттың көктемгі жаңғыруына дейін құстарды тамақтандыру қажеттілігін негіздеу. Ойынға дайындық: сізге рауан шоғырларының және қыстайтын жәндіктердің әдеттегі суреттері қажет. Біріншісінің рөлін мыжылған қағаздар ойнауы мүмкін, қызыл түс жақсырақ, ал екіншісінің рөлі әр түрлі қағаздардан қиылған ұсақ фигуралар: кейбірі күңгірт, ал кейбіреулері ашық түсті.

Ойын барысы: құстың рөлін ойнай отырып, белгілі бір уақыт ішінде қажетті мөлшерде тамақ тауып, жинауы керек. Құстардың рөлін ойнайтын балалар (әр рөлге екіден бала) ойыннан жойылады, ал қалғандары жәндіктердің фигураларын оңаша жерлерде, мысалы, кітапханады, әртүрлі заттардың астында жасырынады.

Ойыннан кейін біз балаларға сұрақтар қоямыз: кімге тамақ табу оңайырақ болды - титмус немесе балауызға? Неліктен құстар үлкен отарға жиналмайды? Күн қысқарған кезде құстарға қажет тағамды табу қиынға соға ма? Жарық немесе қараңғы, нашар немесе жақсы жасырылған қандай жәндіктерді табу оңай?

«Жеуге жарамды және жеуге жарамсыз» ойыны. Ойынның мақсаты: жеуге жарамды және жеуге жарамсыз саңырауқұлақтарды сыртқы белгілері бойынша тануға үйрету. Ойынға дайындық: ойын үшін жеуге жарамды және жеуге жарамсыз саңырауқұлақтар бейнеленген суреттер қажет.

Ойын барысы: мұғалім саңырауқұлақтарды көрсетеді, егер олар жеуге жарамды болса, онда оқушылар қолдарын шапалақтайды, ал мұғалім жеуге болатын саңырауқұлақтарды себетке салады. Егер жеуге болмайтын болса, онда балалар алақандарын соқпайды.

«Сыпайылық ережелер» ойыны. Ойынның мақсаты: табиғаттағы өзін-өзі ұстау ережелерін қалыптастыру, зейінін дамыту, табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу.

Ойын барысы: мұғалім сөйлемдерді оқиды. Егер сөйлемнің мағынасы дұрыс болмаса, онда балалар отырады, егер дұрыс болса, олар орындарынан тұрады.

Бұтақтарды сындырмаңыз, ағаштарды тербеңіз, бекер шөптің немесе жапырақты үзбеңіз.

Сіз орманда ойнай аласыз: гүл шоқтарын тоқыңыз, басқада табиғаттың жәндіктері мен ондағы ағаш бұтақтарына дейін ойнауға болады. Яғни олар қайта өседі.

Алақай, орманда айқайлай аласыз, ең бастысы сіз ешкімді мазаламайсыз! Адамдар жоқ.

Орманда шу шығармаңыз, әйтпесе сіз оның бір құпиясын біле алмайсыз.

Көзілдірік бақа, жорғалаушы жылан, ебедейсіз құрбақа, жиренішті шынжыр табандыларды айдап тастауға болады, бірақ олар мүлдем болмаса жақсы болар еді.

Жануарлардың барлық түрлері қажет, жануарлардың барлық түрлері маңызды. Олардың әрқайсысының табиғатта өзіндік рөлі бар.

Жануарларды қорқытпаңыздар!

Біз шалғынға келдік, үлкен гүл шоқтарын теріп алдық. Аналарды қуантамыз.

Көбелектерді ауламаңыз, гүлді өсімдіктерге олар қажет.

Саңырауқұлақтарды жеуге жарамсыз болса да, оларды жоймау керек. Оларды орман жануарлары жейді.

Орманда немесе саябақта от жағу жақсы!

Құмырсқалар ұясын бұзбаңыз! Құмырсқалар - орманның жәрдемшілері.

Жабайы жануарларды менің алдыма әкелуге болмайды, олар сырттан тыс өмір сүре алмайды.

«Бұл қажет - қажет емес» ойыны. Ойынның мақсаты: табиғаттағы өзін-өзі ұстау ережелерін бекіту. Ойынға дайындық: табиғатта не істеуге болатынын және жасалмайтындығының тізімін дайындау, дұрыс жауаптарды марапаттау үшін форфиттерді дайындау сынды.

Ойын барысы: балалар табиғат аясында өзін қалай ұстау керектігі туралы дұрыс жауап беруі керек. Мұғалім әрекетті білдіреді, ал балалар «қажет» немесе «қажет емес» екенін айтады. Әр дұрыс жауап үшін оқушы фантик алады. Ең көп фантик алған жеңіске жетеді.

Сондай-ақ, «Кім бізде тығылып қалды»?, «бұтақтағы балақайлар», «жұмбақ локаматив», «өте қолайлы өнімдер», «біздің сүйіктілеріміз жүндес және бауырымен жорғалаушылар», «ізде де, пазлды жинастыру», «су астындағы сарай», «ағаш және бұтақтары мен шөптері», «жапырақты тап», «құсты таны», ондағы мәселен жұмбақтар болып келетін, жоғарыда көрсетілгендей ойындардың өз мақсаты және барысы бар.

Дидактикалық ойындарды өткізу барысында бірнеше проблемалар туындады. Балаларға білімнің жеткіліксіздігінен ойын тапсырмасын орындау қиын болды. Оқушылар кейде ойынға байыпты қарамады, бұл жақсы нәтиже алуды қиындатты. Кейбір балалар ойын шарттарын әрдайым түсіне бермейтін. Көбінесе бұл ойын жағдайына назар аудармауға немесе қол жетімді болмауға байланысты болды.

Бірақ бұл жұмыс барысында артықшылықтар да болды. Барлық оқушылар, өздерінің оқу үлгеріміне қарамастан, жоғарыда аталған ойындарға белсенді қатысты. Яғни ойын ойнау процесінде балалар өз міндеттерін мұқият орындады, әсіресе топтық жұмыс немесе жарыс процесінде.

Ұсынылып отырған дидактикалық ойындар кешені бастауыш сынып мектеп оқушылары арасында экологиялық білімді, сыртқы әлеммен өзара әрекеттесу нормалары мен ережелерін және қоршаған ортаны қорғаудың практикалық іс-әрекеттерін қалыптастыруға бағытталған. Мұның бәрі экологиялық мәдениетті құрайды.

Қорытындылай келгенде, бұл дидактикалық ойындар жүйелі және мақсатты қолдана отырып, бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған.

2.3 Зерттеу нәтижелерін талдау

ІІІ кезең (2020-2021 жж арналған оқу жылының соңында) біз өзіміздің іс-тәжірибелік жұмысымызды аяқтадық. Яғни, бұл кезеңнің мақсаты - экологиялық мәдениетті қалыптастыру әдістемесінің нәтижелерін дидактикалық ойындар арқылы талдау болып келеді; анықтау және бақылау экспериментінің экологиялық мәдениетін қалыптастыру бойынша зерттеу нәтижелерін салыстырмалы талдау, дидактикалық ойындардың бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға әсер ету дәрежесін анықтау.

Дидактикалық ойындар кешенін апробациялау бойынша эксперименттік жұмыс нәтижесінде, табиғат мәдениеті сабағында бастауыш сынып мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған 4-сынып оқушылары арасында қорытынды бақылау кезінде сауалнама жүргізілді. Бұл жағдайда дәл анықтау әдісі осы эксперименттегідей қолданылды.

Кесте 4.

Бақылау және эксперименттік топтарды зерттеу нәтижелері кестеде келтірілген

Кесте 5

Эксперименттің бақылау кезеңіндегі бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру деңгейінің салыстырмалы деректері

Бақылау эксперименті топтардағы бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру деңгейі 4-сынып оқушыларының 23,5% және 42,9% құрағанын көрсетті; орташа деңгей - 41,2% бен 42,9%; төмен деңгей - тиісінше 35,3% және 14,2% (5-кесте).

Эксперименттің бақылау кезеңінде 4 сыныптағы осы топтардың сауалнамалық нәтижелерін талдағаннан кейін біз келесі деректерді алдық:

- бақылау тобында экологиялық мәдениеттің қалыптасуының жоғары деңгейі бұрынғы деңгейде қалады, орташа деңгей 5,7% өсті, ал төменгі деңгей 4,7% төмендеді.

- эксперименттік топта жоғары деңгей 19,4%, орташа деңгей - 7,4% өсті, төменгі деңгей 26,8% төмендеді (Диаграмма 2).

1– Бақылау тобы, 2 – экспериментальды топ

Диаграмма 2