-сынып оқушыларының экологиялық мәдениетінің қалыптасу деңгейлерінің бақылау эксперименті кезеңіне қатынасы

Кесте 5.

Кесте 6

Бақылау экспериментінің деректерін талдау экологиялық эксперименттің қалыптасу деңгейінің нәтижелерімен салыстырғанда екі топта да жоғарылағанын көрсетті. Бірақ, бақылау және эксперименттік топтардағы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру көрсеткіштерін салыстыратын болсақ, онда олардың эксперименттік топтағы деңгейі бақылау тобына қарағанда әлдеқайда жоғары. Зерттеу нәтижелері диаграммада 3те көрсетілген.

2 - эксперименттен кейін (бақылау-эксперименттік топ)

Бақылау экспериментінің деректері анықтауыш эксперименттің нәтижелерімен салыстырғанда екі топта да бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру деңгейі жоғарылағанын көрсетті. Бірақ, бақылау және эксперименттік топтардағы бастауыш сынып мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру көрсеткіштерін салыстыратын болсақ, онда олардың эксперименттік топтағы деңгейі бақылау тобына қарағанда әлдеқайда жоғары.

Сондай-ақ, оқу процесінде жаратылыстану сабағында әр түрлі ойындар арқылы бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру әдістемесі қолданылса, экологиялық мәдениетті қалыптастырудың тиімділігі артады.

Жалпы адамзат тарихы көбіне табиғат тіршілігімен тығыз байланысты. Қазіргі кезеңде табиғат пен адамның дәстүрлі өзара әрекеттесу мәселелері әлемдік экологиялық проблемаға айналды. Егер адамдар жақын болашақта табиғатты күтуді үйренбесе, олар оның түбіне жетеді. Бұл үшін экологиялық мәдениетті және жауапкершілікті тәрбиелеу қажет. Экологиялық білім беруді бастауыш мектеп жасынан бастау қажет, өйткені осы уақытта алынған білімді әрі қарай сенімділікке айналдыруға болады.

Сайып келгенде, үш кезеңнен тұратын «бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін ойын әрекеттері арқылы қалыптастыру» тақырыбында жүргізілген эксперименттік жұмыс барысында біз мынадай қорытындыға келдік:

Экспериментті анықтау кезеңінде бақылау және эксперименттік топтардың төртінші сынып оқушылары арасында экологиялық мәдениеттің бастапқы қалыптасу деңгейін анықтады. Алынған мәліметтерге сүйене отырып, бастауыш сынып оқушыларының көпшілігінде (БТ) 7(41%) - 17 оқушыдан - (ЭТ) - 6(42,8%) – 16 оқушыдан экологиялық мәдениеттің қалыптасу деңгейі төмен) деп айтуға болады.

Қалыптастырушы эксперимент барысында бірқатар рөлдік, сюжеттік, дидактикалық ойындар өткізілді, онда оқушылар табиғат туралы білімдерді қалыптастыруға, табиғатты құрметтеуге, табиғатты қорғау іс-әрекеттеріне бағытталған тапсырмаларды орындады. Ұсынылған ойындар мұғалімнің бастауыш сынып оқушылардың экологиялық мәдениетін қалай қалыптастыра алатындығын көрсетеді. Бақылау нәтижелері ойындар кешені балалардың табиғаттағы мінез-құлқының қалыптасуына, қоршаған ортаға қатынасына оң әсер ететіндігін көрсетеді.

Эксперименттік жұмыстың қорытынды кезеңінде бақылау және эксперименттік топтардағы шыққан нәтижелерінің пайыздары ақырында салыстырылды. Яғни, диагностика нәтижелері бақылау және эксперименттік топтарда бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру деңгейлерінде сапалы және сандық өзгерістер болғанын көрсетті.

Осы деректерді салыстыру ең маңызды өзгерістер эксперименттік топта байқалатынын көрсетеді. Эксперименттік топтарда бастауыш сынып оқитын мектеп оқушыларының саны жоғары деңгейде 21,4% -ға, орташа деңгейде 7,2% - ға өсті, ал 28,6% - ға төмендеу екені, олардың экологиялық мәдениеттің төмен деңгейінде екеніне көзіміз жетті.

Диагностикалық зерттеу нәтижелерін сапалы талдау оқушылардың дидактикалық ойындарға қатысуды ұнататынын көрсетеді, сондықтан мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру үшін арнайы ұйымдастырылған жұмыс қажет, оның мақсаты осы жастағы оқушыларға оқу процесінде көмектесу басты рөл мұғалімге тиесілі болатын экологиялық мәдениетті қалыптастыру болып табылады.

Қорытындылай келгенде, зерттеу нәтижелері көрсеткендей, бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетінің қалыптасу деңгейі, егер оқу процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған әр түрлі ойындар кешені жүйелі және мақсатты түрде қолданылғанын көрсетеді. Сонымен қатар мен біздің зерттеу жұмысына қатысқан 2-сынықа да, сыныптан тыс жұмыстардың бағдарламасын жасалды. Бұл бізге экологиялық білім мен кіші оқушыларға білім беруді жақсартуға көмектесті.

Яғни, барлық жоғарыда ұсынылған зерттеу нәтижелері біздің бүгінгі күнде қарастырып отырған мәселеміздің маңызын ашты. Себебі осы күнге дейін отандық білім ордаларында тәжірибе түрде өтілмеген осындай ғаламдық экологиялық проблеманы осы диплом жұмысында өз басым алғаш қозғап отырғанын бүгінгі жинақтаған осы ғылыми жобам дәлелі екенін айтып кеткім келеді.

Қорытынды

Қазақстанда экологиялық мәдениетті жаңа деңгейге көтеру мақсатында, оны жетілдіру бойынша, әртүрлі әлеуметтік институттардың әрекеттеріне қатысты мынадай негізгі ұсыныстарды алға тартамыз. Экологиялық білімнің жеткіліксіздігі экологиялық әрекеттерге кедергі болуы мүмкін, өйткені, қоршаған ортаға қандай әрекеттердің зиян келтірмейтіндігі әрдайым белгілі бола бермейді. Осы тұрғыда, экологиялық білімнің басты рөлдерінің бірі әрекеттердің интернальдық кедергілерді, соның ішінде ақпаратсыздануды жеңуде болып тұр. Сондықтан, біздің ойымызша экологиялық білім мен тәрбие саласында жалпы білім берудің тек механикалық бөлігі болып қана қалмай, білім беру жүйесіне жалпы экологиялық реңбере отырып, толығымен тығыз байланыста болуы маңызды.

Біздің зерттеулеріміздің көрсеткеніндей, ел жасөспірімдері әрдайым алынған экологиялық білімдерін іс-әрекеттердің экологиялық үлгілеріне жүзеге асырмайды. Ол үшін білім беру әрекетінің тәжірибелік компонентін күшейту қажет.

Біріншіден, жастарға жобалық әрекет шеңберінде білім беру, бұл олар үшін тікелей әлеуметтік және экономикалық маңызды болады. Мысалға, жыл сайын «Ең үздік елу экологиялық идея» мемлекеттік байқау өткізуге болады. Байқаудың нәтижесі бойынша- аймақтың әлеуметтік-экологиялық мәселелерін шешуге бағытталған үздік жобалардың авторларына сыйақы беру, сонымен бірге экологиялық жобаларды ары қарай қаржыландыру және мемлекеттік қолдау көрстеу.

Екіншіден, экологиялық оқулардың белсенді әдістерін күшейту, іскерлік ойындар, даладағы тәжірибелер, экскурсиялар, экологиялық қозғалыстардың қатысушыларын лекцияларға сарапшылар ретінде шақыру және т.б. маңызды. Мұндай іс-шаралардың шеңберінде оқушылар шет елдік дипломатттардың рөлінде болып, ұсынылып отырған елдің көзқарастарын зерттей алады, пікірталастарға, кеңес беруге қатысып, жаһандық экологиялық мәселелерді шешімдерін ұсына алады.

Зерттеулердің көрсеткеніндей, интернет секілді жаңа электронды масс медиа, халық үшін, әсіресе жастар үшін ақпаратты алудың негізгі көзі болып отыр. Сондықтан, киберкеністікті пайдалану экологиялық тақырыпты жалғастыру үшін маңызды(әсіресе әлеуметтік желілер, блогтар және т.б.). Мысалға, әлеуметтік желілерде тақырыптық экологиялық блогтар құру керек: экобелсенділердің тіркелген виртуалды қауымдастығы заман талабына сай болып келеді.

Бұл тұжырымдаманы жүзеге асыру тек ұйымдастыру және экологиялық шараларымен, табиғаттанулық ғылымдар қағидаларымен шектелмейді, оның әлеуметтік-мәдени және адамдық даму жақтары қазіргі заманда алдыңғы қатарға шығады. Осындай экологиялық саясатты дәйектіжүргізу үшін түрлі мәселелерді (табиғатты қорғаудың ұлттық қалыптасқан дәстүрлері мен халықаралық тәжірибе, адам мүдделері мен орнықты даму мақсаттарының тоғысуы, іскер қауымды табиғатты тек пайдалану объектісі деп түсінуден арылту, экологияға қатысты ақпараттарға қалың көпшіліктің қолын жеткізу тағы тағылары) әмбебапты әрі жалпылама қою және шешімдерді пайымдау қажет. Бұл мақсатта сәйкес ғылымдардың арасында мәдениеттану ерекше қызмет атқарады. Өйткені, оның зерттеу объектісі мәдениет өзінің көпжақтылығымен, әмбебаптылығымен, түйінділігімен айқындалады. Экологиялық өркениеттілікті қалыптастыру үшін он мәдени-әлеуметтік негіздеріне үлкен көңіл бөлу ғылыми парызға жатады.

Осылайша, зерттеу барысында біз бастауыш мектеп жасындағы экологиялық мәдениетті қалыптастыруға бағытталған әр түрлі ойындар кешенін теориялық тұрғыдан негіздеп, эксперименталды түрде тексеріп, тиімділігін дәлелдедік.

Біріншіден, педагогикалық, психологиялық және ғылыми әдістемелік әдебиеттерді талдау және әр түрлі көзқарастарды біріктіру негізінде «экологиялық мәдениет» және «ойын» ұғымдарының мазмұны және осы ұғымдардың өзара байланысы анықталған болатын.

Яғни, экологиялық мәдениет дегеніміз - адамның өз қызметінің барлық түрлерінде қоршаған ортаға деген дұрыс қатынасын тәрбиелеуді қамтамасыз ететін ғылыми білім, көзқарас, наным, түсініктер жүйесі.

Ойын - бұл оқушының өзін-өзі танытуының формасы, ол мүмкін әлемге шынайы ашықтықты қамтамасыз етеді және байқау түрінде де, кез-келген жағдайдың немесе күйдің бейнесі түрінде де өрбиді.

Екіншіден, бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздері ашылды. Талдаудың теориялық аспектілері көрсеткендей, бастауыш сынып мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру ерекшеліктері белгілі бір жас кезеңінде болатын психологиялық жаңа өсуден туындайды. Осылайша, бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру үшін психикалық процестердің даму ерекшеліктерін біліп, қарастырудық, ал экологиялық мәдениетті қалыптастыру үшін оның мұғалім мен оқушының өзара әрекеттесу жүйесін ойластыру қажет.

Үшіншіден, зерттеудің анықталу кезеңінде бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастырудың бастапқы деңгейі анықталды. Осы эксперименттің нәтижелері көрсеткендей, бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениеттің қалыптасу деңгейі төмен болды. Себебі оларда табиғатты аялау танымы білім арқылы қалыптаспаған.

Төртіншіден, алынған мәліметтерге сүйене отырып, бастауыш сынып оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға бағытталған бірнеше түрлі ойындар мен сыныптан тыс жұмыстардың бағдарламасын жасап, тәжірибе жүзінде сынап көрдім. Зерттеу нәтижелері әр түрлі ойындар кешенін жүйелі және мақсатқа сай қолдану оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға ықпал ететіндігін дәлелдеді.

Эксперимент барысында алынған сандық салыстыру және сапалық көрсеткіштер эксперименттік топтың нәтижесі жоғары болғандығын атап өтуге мүмкіндік берді. Егер экологиялық мәдениеті жоғары эксперименттік топта басталған тәжірибеде эксперименттің соңында 3 мектеп оқушысы болса (21,5%), олардың саны 6 адамға дейін өсті (42,9%). Тәжірибенің басында орташа деңгеймен - 5 адам (35,7%), эксперименттің соңында - 6 адам (42,9%). Деңгейі төмен топ эксперименттің басында 6 адамнан тұрды (42,8%), эксперименттің соңында 2 мектеп оқушысы (14,2%).

Эксперименттік жұмыстың нәтижелері әр түрлі ойындар мен үйірмелер кешені енгізілгеннен кейін бастауыш мектеп оқушыларының экологиялық мәдениеті артты деген қорытындыға келді.

Зерттеудің теориялық және тәжірибелік кезеңдерін талдау біздің алдымызға қойған міндеттер орындалды және ғылыми зерттеу мақсатына жетті деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1. 
   Ежелгі көшпелілер дүниетанымы. Жиырма томдық/құраст. Т. Ғабитов пен Досан Кенжетай. – Астана: Аударма, 2005. – Т.1. – 496 б.
   
2. 
   Қазақ этикасы мен эстетикасы // Қазақ халқының философиялық мұрасы. – Астана: - аударма, - 2007. – т. 12. 496 б.
   
3. 
   Қазақтың халық философиясы / құраст. Молдабеков Ж.Ж. – Астана: - Аударма, 2007. Т.7. 482 б.
   
4. 
   Артемова Л. В. Дидактические игры и упражнения в детском садике / Л. В. Артемова. – К.: Рад. школа, 1977. – 125с.
   
5. 
   Байжұманова А. Экологиялық мәдениет – рұхани байлықтың негізі // адам және дәстүр әлемі. – ҚАЗҰУ. Алматы 2010. – б. 216-321
   
6. 
   Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Экология және табиғат қорғау / Жалпы редакциясын басқарған – түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов. – Алматы: «Мектеп» баспасы» ЖАҚ, 2002 жыл.
   
7. 
   Алексахина Е.М., Долгачева В.С. Методические рекомендации к работе по экологическому образованию и воспитанию младших школьников. – М., 1996.
   
8. 
   Афанасьева В. И. Экология не знает границ / Л. В. Афанасьева // Юный натуралист. – 1991. – №1. – С. 30 – 32.
   
9. 
   Бабанова Т. А. Эколого-краеведческая работа с младшими школьниками / Т. А. Бабанова // Начальная школа. – 1993. – №9. – С. 16 –17.
   
10. 
    Бабанский Ю. К. Педагогика / Ю. К. Бабанский. – М.: Просвещение, 1988. – 479с.
    
11. 
    Базулина И. В. Развитие экологической культуры младших школьников на занятиях под открытым небом / И. В. Базулина // Начальная школа. – 2005. – №12. – С. 33 – 35.
    
12. 
    Баженова Н. И. Педагогический поиск / Н. И. Баженова. – М.: Педагогика, 1987. – 541с.
    
13. 
    Барковская О. М. Содержание, цель и задачи начального экологического воспитания / О. М. Барковская // Начальная школа. – 1994. – №2. – С. 32 – 33.
    
14. 
    Беневольская Н. А. Экологическое воспитание младших школьников на уроках изобразительного искусства / Н. А. Беневольская // Начальная школа. – 2009. – №2. – С. 51 – 54.
    
15. 
    Бойко С. В гости по лесу. / С. Бойко //. – 2011. – №6. – С. 19 – 20.
    
16. 
    Бурова Л. И. Экологическая практика учащихся начальной школы: организация и содержание / Л. И. Бурова // Начальная школа. – 2009. – №1. – С. 57 – 60.
    
17. 
    Бондаренко А. К. Воспитание детей в игре / А. К. Бондаренко. – М.: Просвещение, 1983. – С. 3.
    
18. 
    Вахрушев А. А. и др. Обитатели Земли. 3 класс. Методические рекомендации для учителя. 3 класс. — М.: Баласс, 1999.
    
19. 
    Веселова Т. М. Формирование экологической культуры младших школьников на основе краеведческого материала / Т. М. Веселова // Начальная школа. – 2003. – №2. – С. 110 – 113.
    
20. 
    Виноградова Н. Ф. Экологическое воспитание школьников: Проблемы и перспективы / Н. Ф. Виноградова // Начальная школа. – 1997. – №6. – С. 20 – 24.
    
21. 
    Голубев И. Р. Окружающая середа и ее охрана: Книга для учащихся / И. Р. Голубев, Ю. В. Новиков. – М.: «Просвещение, 1985. – 192с.
    
22. 
    Гончаренко С. У. Педагогический словарь / С. У. Гончаренко. – К., 1997. – 374с.
    
23. 
    Горощенко В. П. Методика преподавания природоведения / В. П. Горощенко, И. А. Степанов. – М.: Просвещение, 1977. – 149с.
    
24. 
    Горощенко В. П. Хрестоматия по природоведению / В. П. Горощенко. – М.: Просвещение, 1971. – 284с.
    
25. 
    Горький А. М. О молодежи / А. М. Горький. – М.: Рад. школа, 1949. – С. 71.
    
26. 
    Давыдова В. В. Психологическое развитие младших школьников / В. В. Давыдова. – М.: Педагогика, 1990. – 168с.
    
27. 
    Захлебный А. Н. Школа и проблемы охраны природы / А. Н. Захлебный. – М.: Педагогика. – 1981. – 248с.
    
28. 
    Зверев И. Д. Экологическое воспитание школьников / И. Д. Зверев, И. Т. Суравегина. – М., 1983. – 168с.
    
29. 
    Зверев И. Д. Экология в школьном обучении: Новый аспект в образовании / И. Д. Зверев. – М., 1980. – 252с.
    
30. 
    Иванов П. В. Современное школьное краеведение / П. В. Иванов // Советская педагогика. – 1980. – №10. – С. 27 –30.
    
31. 
    Казанский Н. Г. Дидактика (начальные классы) / Н. Г. Казанский. – М.: Просвещение, 1978. – 376с.
    
32. 
    Каропа Г. Н. Теоретические основы экологического образования и воспитания школьников / Л. В. Каропа. – Минск: НИО, 1998. – 174с.
    
33. 
    Коджаспирова Г.М., Коджаспиров А.Ю. Педагогический словарь: Для студ. высш. и средн. пед. Учебных заведений. – М.: Издательский центр «Академия», 2001. – 176 с.
    
34. 
    Крупская Н. К. Педагогические сочинения / Н. К. Крупская // Сочинения: В 5Т. – К.: Рад. школа, 1967. – Т. 5. – С. 265 – 266.
    
35. 
    Крупская Н. К. Педагогические сочинения / Н. К. Крупская // Сочинения: В 5т. – К.: Рад. школа, 1959. – Т.6. – С. 398.
    
36. 
    Крутецкий В. А. Психология / В. А. Крутецкий. – М.: Просвещение, 1980. – С. 76 – 78.
    
37. 
    Кузминский А. И. Педагогика / 2007. – С. 278 – 279.
    
38. 
    Кучер Т. В. Экологическое воспитание учащихся / Т. В. Кучер. – М.: «Просвещение», 1990. – 254с.
    
39. 
    Макаренко А. С. Сочинения / А. С. Макаренко // Сочинения: В 7т. – К.: Рад. школа, 1954. – Т. 4. – С. 257.
    
40. 
    Макаренко А. С. Сочинения / А. С. Макаренко // Сочинения: В 7т. – К.: Рад. школа, 1954. – Т. 5. – С. 29.
    
41. 
    Мельчаков Л. Ф. Воспитание и развитие детей в процессе обучения природоведению / Л. Ф. Мельчаков. – М.: Просвещение, 1981. – 218с.
    
42. 
    Ожегов С. И. Словарь русского языка / Под ред. Н. Ю. Шведовой. – 19–е изд., испр. – М.: Рус. Яз., 1987. – 252с.
    
43. 
    Пакулова В. М., Кузнецова В. И. Методика преподавания природоведения / В. М. Пакулова, В. И. Кузнецова. – М.: Просвещение, 1990. – 192с.
    
44. 
    Пеняева Е. Ю. В гостях у природы. // Начальная школа.- 2011- №6.
    
45. 
    Петров В. В. Воспитание и развитие детей в процессе обучения природоведению / В. В. Петров. – М.: «Просвещение», 1981. – 126с.
    
46. 
    Пискунов А. И. Хрестоматия по истории зарубежной педагогики / А. И. Пискунов. – М.: Просвещение, 1981. – 641с.
    
47. 
    Плешаков Л. А. Экологические проблемы / Л. А. Плешаков // Начальная школа. – 1991. – №3. – С. 2 – 8.
    
48. 
    Подласый И. П. Педагогика / И. П. Подласый. Новый курс: Учебник для студ. выс. учеб. заведений: Кн.1: Общие основы. Процесс обучения. – 576с.
    
49. 
    Рыжов В. Н. Дидактика / В. Н. Рыжов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. – 318с.
    
50. 
    Стаценко В., Петрова Г. Некоторые подходы к экологическому воспитанию младших школьников. // Начальная школа. – 2001. - №7.
    
51. 
    Сайдакова Л. А. Мир вокруг нас / Л. А. Сайдакова // Начальная школа. – 1993. – №9. – С. 40 – 42.
    
52. 
    Салеева Л. П. Использование игровых ситуаций при обучении младших школьников с целью формирования бережного отношения к природе / Л. П. Салеева. – М., 1997. – 39с.
    
53. 
    Селиванов В. С. Основы общей педагогики: Теория и методика воспитания / В. С. Селиванов. – М.: Педагогика, 2000. – 256с.
    
54. 
    Симонова Л. П. Экологическое образование в начальной школе / Л. П. Симонова. – М.: «Академия», 2000. – 248с.
    
55. 
    Ситаров В. А. Дидактика / В. А. Ситаров. – М.: «Академия», 2002. – 368с.
    
56. 
    Симонова Л.П. Экологическое образование в начальной школе: Учеб. Пособие для студ. сред. пед. учеб. Заведений.- М.: «Академия», 2000. – 160 с.
    
57. 
    Сухомлинский В. А. Избранные педагогические сочинения / В. А. Сухомлинский // Сочинения: В. 6т. – Москва: Просвещение, 1979. – Т. 1. – С. 104.
    
58. 
    Урсул А.Д. Образование для устойчивого развития.// Экологическое образование. – 2002, №1, с.3..
    
59. 
    Ушинский К,Д. О пользе педагогической литературы//Соч.:в6т.-Т.1.-с.36
    
60. 
    Халилуллина В.А. Встречи на экологической тропе. // Начальная школа. – 2006. - №10.
    
61. 
    Полещук Ю. А. Методы и методики диагностики экологической культуры учащихся и готовности педагога к осуществлению эколого-педагогической деятельности: [Электронный ресурс] / Ю. А. Полещук. – Режим доступа: http://www.wiki.iteach.ru/images/3/30/ Методики353.doc.