Қазақ тілі
73
147-тапсырма. Берілген зат есімдерге сын есімдерді қосу
арқылы қатыстық сын жасаңыздар.
Климат, жауын-шашын, су, өзен, теңіз, көктем, жыл, бедер,
тау, күз.
148-тапсырма.
Мәтіннен
етістерді
түрлеріне
қарай
ажыратып жазыңыздар.
149-тапсырма.
Терминдерді
қатыстырып
сөйлем
құрастырыңыздар.
Амплитуда – ауытқу аралығы
Мұзтау – айсберг
Адаптация – бейімделу
Су деңгейінің биіктік белгісі – отметка уреза воды
Су жеткізгіш – водовод
Су тұтыну – водопотребление
Сіңіргіш – абсорбент, просачивание
Артезиан құдығы – артезианский колодец
Жүйек – борозда
Қоңыр күз – бабъе лето
150-тапсырма. Мәтінді мұқият оқып, негізгі бөліктерге
бөле отырып, тақырып қойыңыздар.
Жер беті су ресурстарының Қазақстан Республикасы
аумақтары бойынша таралуы
Жер беті суларының жиынтық ресурстары сулылығы
бойынша жылына 100,8 км
3
бағаланады. Олардың 56,89 км
3
жылына
республика
шектерінде,
43,9
км
3
көршілес
территориялардан – ҚХР (Іле, Ертіс өзендері), Өзбекстан
(Сырдария өзені), Қырғызстан (Шу, Талас өзендері), Ресей
(Жайық, Тобыл өзендері) қалыптасады. Су ресурстарының
негізгі бөлігі, тасымалдаушы өзен алаптары – Ертіс, Іле,
Сырдария, Жайық.
1 км
3
алаңға (жылына 20,9 мың м
3
) және 1 тұрғынға
(жылына 3,8 м
3
) есептегенде жер беті суларының жергілікті
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
74
ресурстармен қамтамасыз етілуі, орташа жылдық сулылықта өте
төмен. Салыстыру үшін Ресейдің 1 тұрғынының сумен
қамтамасыз ету жылына 27,8 мың м
3
, Қырғызстанда – жылына –
12,7 мың м
3
және 1 км
2
алаңды жылына 237 және 266 мың м
3
.
Қазақстан
территориясы
бойынша
жер
беті
су
ресурстарының таралуы біркелкі емес, ал көлемі бойынша,
мезгілдері
бойынша
айтарлықтай
өзгеріске
ұшыраған.
Маңғыстау мен Атырау облыстары территориясында жергілікті
жер беті ағысы мүлдем жоқ. Қазақстан территориясында негізгі
өзендік алаптар 8 су шаруашылық аудандарға бөлінген.
Арал – Сырдария – Сырдария, Арыс өзендері.
Балқаш – Алакөл – Іле, Қаратал, Лепсі, Ақсу, Тентек,
Ырғайты өзендері.
Ертіс – Ертіс өзені, т.б.
Есіл – Есіл өзені,т.б.
Нұра – Сарысу – Нұра, Сарысу өзендері, т.б.
Тобыл –Торғай – Тобыл, Торғай, Ырғыз, т.б.
Орал – Каспий – Жайық, Жем, Ойыл, Сағыз, т.б.
Шу – Талас – Шу, Талас, Асса, т.б.
Республика территориясы бойынша әсіресе, жер беті
сулары ресурстарын пайдалануда, су ресурстарының түзу
таралмауы тұщы су тапшылығын тудырады. Бұл тұзды жерасты
суларын пайдалану арқылы табылған, болжанған ресурстар мен
барланған қорлардың мөлшерлері өте көп.
Қазақстан өзендері режимінің ерекшелігі – олардың ағысын
барынша рационалды және толық пайдалану үшін, оны реттеу
қажеттілігін алдын ала анықтады. Осы мақсатта республикада 4
мыңнан астам бөгет салынды, олардың жалпы ауданы 10 мың
км
2
, ал су мөлшері шамамен 90 км
3
құрайды.
Су қойма өзендік ағыстың көп жылдық, жылдық, апталық
және одан да қысқа уақытта реттелуін жүзеге асырады. Осының
арқасында өзендік ағыстың теңелуі болады. Өйткені аралық
кезеңде су тасқынының максимальды шығындары мен
өзендердің шығыны жоғарылайды.
Өзен ағысын көп жылдық реттеудің оң экономикалық-
әлеуметтік мәні күдік тудырмайды. Өйткені, су қойма тек қана
адамдар мен жануарлардың өліміне әкелетін апатты су басу ғана
Қазақ тілі
75
емес, сол сияқты суару мен сумен қамтамасыз етуді
қиындататын аз сулы көріністерден де алдын алады.
Қазақстанда Қ.И. Сәтбаев атындағы Ертіс – Қарағанды –
Жезқазған – каналы 1000 км ұзындықты иеленеді, судың
көтерілуінің геодезиялық биіктігі 418 м құрайды және 22
сорапты бекеттермен жүзеге асырылады. Арнаның жоғары
бөлігі 40 м, тереңдігі 5–7 м. Басты бөлігінің орташа шығыны
шамамен 100 м
2
/с, өткізгіштік қабілеттілігі каналдың басында
2,2 млрд, м
3
. Канал бойында жүздеген әртүрлі гидротехникалық
құрылыстар
салынған.
Ол
Павлодар,
Ертіс
маңы
шаруашылықтарында үлкен рөл атқарады.
Тұщы су тапшылығының мәселесі, соңғы жылдардағы жер
беті сулары сапасының нашарлауына алып келді. Жер беті
суларының мұнай өнімдері, нитраттар, ауыр металдармен,
сынаппен ластануына байланысты оларды алдын ала тазалаусыз
ауыз су ретінде пайдалануға болмайды. Қазіргі уақытта 3 млн.
аса қалалық және ауыл тұрғындары сапасы нашар жер беті су
көздерін қолдануда. Бұл сулар адам организмі үшін әртүрлі
зиянды
концентраттарды
құрайды
және
жалпы
ҚР
тұрғындарының денсаулықтарына әсер етеді.
151-тапсырма. Судың қасиеттеріне қатысты тіркестер
құрастырыңыздар.
сұйық
жабысқақ
судың қасиеттері
иіссіз еріткіш
152-тапсырма. Мәтінге сұрақ-жауап құрастырыңыздар.
153-тапсырма. Мәтіндегі етістіктерді теріп жазып, қай
шақта тұрғанын анықтаңыздар.
154-тапсырма. Мәтіннен сіздер үшін жаңа ақпараттар
туралы баяндаңыздар.
