Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
394
табыс мол. Қорқақ көлеңкесі ... де қорқады. Су ... шым тоқтатар;
сөз ... шын тоқтатар.
Пысықтауыш
Пысықтауыш – сөйлемде іс-қимылдың түрлі белгісін
(мекенін, мезгілін) анықтайтын мүше.
Сұрақтары: қайда? қайдан? қалай қарай? қашан? қашаннан
бері? қалай? қалайша? қайтіп? неліктен? не үшін? неге? не мақсатпен?
Пысықтауыш төмендегідей сөз таптарынан жасалады
Үстеу
Ол ілгері басты.
Барыс, жатыс, шығыс
септіктеріндегі сөздер
Балапандардың даусы таяудан естіледі.
Есім сөздер
Ол екі сөйлемейтін.
Еліктеу сөз
Бұл сөзіме Шаймерден кеңк-кеңк күлді.
Көсемше
Анасы баласының жүзіне мейірлене
қарады.
Пысықтауыш құрылысына қарай үшке бөлінеді:
Дара пысықтауыш – бір сөзден тұратын пысықтауыш.
Мысалы: Ол сұраққа ойланбастан жауап берді.
Күрделі пысықтауыш – кемінде екі сөзден тұратын пысық-
тауыш. Мысалы: Мерей жымың-жымың етіп сахнаға шықты.
Үйірлі пысықтауыш – үйірлі сөздерден тұратын пысық-
тауыш. Мысалы: Уақытым барда сабаққа дайындалсам деймін.
Пысықтауыш мағынасына қарай үшке бөлінеді:
Түрі
Ережесі
Сұрағы
Мекен
Іс-әрекеттің болу орнын
мекенін білдіреді
қайда? қайдан? қалай
қарай?
Мезгіл
Іс-әрекеттің мезгілін
білдіреді
қашан? қашаннан бері?
Себеп-
салдар
Іс-әрекеттің себебін
білдіреді
неліктен? не үшін?
неге?
Сын -қимыл
Іс-әрекеттің жүзеге асу
амалын, мөлшерін
білдіреді
қалай? қалайша?
қайтіп?
Мақсат
Іс-әрекеттің мақсатын
неге? не мақсатпен?
Қазақ тілі
395
білдіреді
Мөлшер
Іс-әрекеттің мөлшерін
білдіреді
қалай? қанша?
326-тапсырма. Мына үстеулерді қатыстырып, сөйлем
құраңыздар. Пысықтауыштың қай түрін жасағандарыңызды
табыңыздар.
Күзде, қуаныш үстінде, тұс-түстан, артта, арнайы, үйрену үшін,
едәуір, жатпай-тұрмай, күмілжіп, шұрқ-шұрқ, қорыққандықтан,
сонша, бірен-саран.
327-тапсырма. Берілген үлгіге қарап, өздеріңіз ойдан
сөйлемдер құрастырып, сөйлем мүшелеріне талдаңыздар.
Сөйлем
Алыстағы
таулар, адырлар
қараңғы
кеште
көрінбейді.
(С.Сейфуллин)
+
+
+
+
+
328-тапсырма. Төменде берілген сөйлемдерден пысықтауыш-
тарды табыңыздар.
Ол бүгін келеді. 22 наурызда күн мен түн теңеледі.
Таңертеңгі шайдан соң Абай әке қасынан шығып, Майбасарға
келе жатты. Әжесі үйде қалды. Біз қала маңынан келдік. Сәуле
зат алғалы келді. Ол әдейі кірді. Мен осыны айту үшін
сөйлестім. Жиналыста шапшаң сөйледі. Бала жүгіре-жүгіре
шаршады. Бұл сөзді естігенде, ол сылқ-сылқ күлді.
329-тапсырма. Мәтінді оқып, пысықтауыштарды табыңыздар.
Мұнай және газ кендерінің сулары – жер қыртысының
әртүрлі қабаттарында мұнаймен және газбен бірге кездесетін
сулар. Сусыз мұнай мен газ кені жоқ. Кенорындарының
Г.Т. Тұрсынова, Ұ.Р. Шүленбаева, Г.Д. Рыскелдиева, А.С. Итемирова
396
қалыптасуына немесе бұзылып шайылуына жерасты сулары
әсер етеді. Мұнай және газ кендерінің сулары әдетте тұзды,
тұздық болып келеді. Бұл сулар жер астында өзара алмасып
жату жағдайына қарай төртке бөлінеді: шеткі шектес, астыңғы,
үстіңгі шектес, аралас сулар. Шеткі шектес сулар – мұнай не
газды қабатты жан-жағынан айнала қоршап тұратын сулар.
Астыңғы сулар мұнайлы және газды қабатты астынан, ал үстіңгі
шектес сулар оны үстінен қоршап жатады. Кей жағдайда
жерасты суы мұнаймен, не газбен араласа кездеседі.
Мұнай мен газ кендері әдетте, антиклиналды құрылымдардың
ең жоғарғы бөлігін алып жатады. Мұндай жағдайда белгілі бір жер
қабатында мұнай, газ, су өздерінің меншікті салмағына қарай орын
тебеді. Төменде су, одан жоғарыда мұнай, ең үстінде газ
орналасады. Мұнай мен судың, газ бен судың шектескен жерлері
ғылымда мұнай-су, газ-су аралықтары деп аталады.
Құрмалас сөйлем
Құрмалас сөйлем екі немесе бірнеше жай сөйлемнен
құралып, күрделі ойды білдіреді.
Құрмалас сөйлемнің құрылысына қарай үш түрі бар:
салалас, сабақтас, аралас құрмалас сөйлемдер. Олардың
ерекшеліктері төмендегідей:
Түрі
Ереже
Мысал
Салалас
құрмалас
Құрамындағы жай
сөйлемдердің
баяндауыштары тиянақты
болып, өзара тең дәрежеде
салаласа байланысады.
Күз келді.
Күн суытты.
Сабақтас
құрмалас
сөйлем
Жай сөйлемдердің
алғашқысының
баяндауышы тиянақсыз
болып, екінші сөйлемге
бағына байланысады.
Күз келіп, күн
суытты.
Аралас
құрмалас
сөйлем
Кемінде үш сөйлемнен
құралып, бір-бірімен
салаласа да, сабақтаса да
байланысады.
Күз келіп, күн
суытқандықтан, ол
жылы киінді.
