Оқулық «Федералдық білім беруді дамыту институты»

161 
 
ҚОРЫТЫНДЫ 
 
Оқулықта автоматтандырылған ақпараттық жүйелер жүйелік тəсілдеме 
тұрғысынан  қарастырылған.  Бұл  ретте  олардың  мынадай  үш  ерекшелігін 
ескеру қажет: 
1) 
ақпараттық  жүйелер  —  өз  жұмысы  үшін  адамның  қатысуын  талап 
ететін автоматтандырылған жүйелер; 
2) 
автоматтандырылған 
ақпараттық 
жүйелер 
жүйенің 
пайдаланушыларына  өз  кəсіптік  функцияларын  орындау  үшін  қажетті 
белгілі бір ақпаратты ұсынады; 
3) 
ақпараттық жүйелер құрамына міндетті түрде осы ақпараттық жүйе 
ол үшін құрылған мəндік саланы көрсететін деректер ауқымы енгізіледі.   
Ақпараттық  жүйелерді  талдау  мен  синтезі  əр  түрлі  тəсілдемелер 
негізінде  жүргізілуі  мүмкін.    Осындай  тəсілдеме  белгілі  бір  əдіснамаға 
жəне оған байланысты нотацияға сүйенеді.   
Ақпараттық  жүйелерді 
талдау 
мен 
синтездеудің 
объектілік 
əдіснамаларын  жəне  функционалдық-құрылымдық  əдістерін  пайдалану  ең 
перспективалық  деп  есептеледі.  Ұйымның  жүйелік  ерекшеліктерін  есепке 
алу үшін ақпараттық жүйелердің талдауы мен синтезін ұйымда ақпараттық 
жүйе  олармен  байланысты  жекелеген  қосалқы  жүйелердің  болуын  ескере 
отырып жүргізу қажет.   
Ақпараттық жүйелерді құруды басқару  үдерісі де жүйелік сипатқа ие.   
Ақпараттық  жүйелерді  əзірлеген  кезде  оның  болашақ  тұтынушылары 
тарапынан  талаптарды  белгілеп,  жобалау  барысында  осы  талаптардың 
сапалы  іске  асырылуын  қамтамасыз  ету  қажет.  Осы  міндетті  шешу  үшін    
қазіргі уақытта сапаны үздіксіз басқару əдіснамасы пайдаланылады. 
Ақпараттық  жүйені  пайдалану  тиімділігін  жəне  оның  жұмысының 
сенміділігін  бағалау  ұйымның  құрылымы,  ұйымның  функционалдық 
ерекшеліктері  сияқты белгілі бір жүйелік факторларды есепке алуды талап 
етеді.  Бұл ретте жабдықтың жəне жүйенің операторы мен пайдаланушысы 
ретінде адамның ерекшеліктеріне назар аудару қажет.     

162 
 
ҚОСЫМША 
 
 
 
Ақпараттық жүйелерді Visual Prolog 5.х  әзірлеу негіздері   
 
Біртерезелі  интерфейспен  консольдік  енгізу-шығару  технологиясымен 
ақпараттық  жүйелерді  əзірлеген  кезде  бағдарлама  құрылымының  түрі 
мынадай болады: 
domains 
%Бағдарламаның 
домендеріpredicates 
% 
 
Предикаттардың 
сипаттамасы clauses 
%Бағдарламаның ұсыныстары  
goal 
%Бағдарламаның нысаналы предикаты   
Бағдарламаның  денесінде  түсіндірмелер  пайдаланылуы  мүмкін.    бір 
жолды  түсіндірме      арнайы    %  символынан  басталуы  тиіс,  көп  жолды 
түсіндірме   символдар жұбына /* , */ орналастырылады . 
Бағдарламаның домендері — бұл олардан предикаттарға жеткізілетін 
константалар  мен  айнымалы  шамалар  таңдалатын    ұйғарынды  мағыналар 
саласы.  Бағдарламалау  тілінің  құрылымдары  кіші  əріппен  жазылады.    
Бағдарламада домен мынадай түрде беріледі.   
dom_name=system_domen 
Мұнда  dom_name  —  доменнің  бағдарламашы  таңдаған    аты,  ,  а  sys- 
tem_domen — П1 жəне П2. Кест. таңдалған жүйелік доменнің аты   
 
 П1 кесте 
Кейбір сандық домендер 
Домен 
Сипаттамасы 
Іске асыру, кодтау диапазоны 
long 
ұзын, белгілік, 
32 бит 
 
бүтін сан 
(-2147 483 648—2 147 483 647) 
integer 
Белгілік, бүтін сан, 
16 бит 
 
платформалық 
–тəуелді 
өлшемге ие 
(-32 768 — 32 767) 
 
 
32 бит 
(-2 147 483 648—2 147 483 647) 

163 
  П 2   к е с т е  
Заттық және символдық  домендер 
Домен 
Сипаттамасы 
Іске  асыру,  кодтау 
диапазоны 
real 
Қалқымалы үтірі бар сан 
Разрядтылығы  8  байт. 
Ұйғарынды 
кодтау 
диапазона  1-10+
308
  до  1 
10
-308
char 
ASCII  символдың коды 
Разрядтылығы  8 бит 
symbol 
Символдардың реттілігі 
255 байт — символ 
string 
Қос 
тырнақшаға 
салынған 
символдар реттілігі 
255 байт — символ 
Ескертпе  .string  доменін  пайдаланған  кезде  жолдар  қос    тырнақшаға 
енгізілуі  жəне  оларда  кириллицаның  симолдары  да,  латын  əріптері  де 
болуы  мүмкін.  Қосы  тырнақшасыз  жолдарда  тек  латын  əріптері    болуы 
мүмкін, бірінші символ — кіші əріп. symbolдоменікіші əріптен басталатын 
латын символдарының кез келген реттілігін пайдалануға мүмкіндік береді. 
Мысалы: 
•
hello_world — string жəнеsymbol домендері;
•
"Привет МИР" — string домені.
charсимволдық  доменісимволдарды  тікелей  немесе  код  түрінде
пайдалануға мүмкіндік береді: 
•
'\169' —символдың  коды;
•
'a' — символ.
Предикаттар
бөлімінде 
əзірленетін 
бағдарламаның 
барлық 
предикаттарының сипаттамасы келтіріледі.  
Предикаттың  дәлелі 
—  одан  бағдарламаның  мəндік  саласының 
айнымалы  шамасы  немесе  константасы  мағынаны  ала  алатын  доменнің 
шартты белгісі.  Домендердің аттарын тікелей көрсетуге рұқсат етіледі, бұл 
ретте  бағдарламада  домендер  бөлімі  болмауы  мүмкін.    Дəлелдері  жоқ 
предикаттарды  пайдалануға  жол  беріледі.      Әдетте  осындай  предикаттар 
қағидаларды бағдарламалау үшін қолданылады.   
Бағдарлама  терезесіне  шығаруды  ұйымдастыру  үшін  жүйелік 
предикаттар пайдаланылады: 
•
write — терезеге шығару;
•
nl— шығарған кезде келесі жолға өту.
writeжəнеwritef  предикаттарда  шығаруды  ұйымдастырған  кезде  П3
кестеде  көрсетілген символдар пайдаланылуы мүмкін  
writeпредикатыwriteформатына  ие  (param1,param2,..).  Өлшем    ретінде 
айнымалы шаманың  аты  немесе  жол болуы  мүмкін.   консольдік  енгізудің 
жүйелік   предикаттары  П4 кестеде келтірілген. 

164 
  П 3   к е с т е  
Қызметтік  символдар 
Символ
 
Мақсаты 
\n
 
Басқа жолға өту
 
\t
 
Мағынаны табуляциялау
 
\r
 
Шығарылатын жолдың басына өту 
 П4 кесте 
Жүйелік енгізу предикаттары 
 Жүйелік предикат  мақсаты 
readln 
 Символдар жолын оқу 
readint 
 Бүтін санды оқу 
readreal 
Заттық санды оқу 
readchar 
Символды оқу 
Дəлел ретінде енгізілетін мағынамен инициалданатын  айнымалы шама 
аты беріледі.  
Мысалы,  пернетақтадан  екі  бүтін  санды  енгізу,  оларды  қосу  жəне 
сомасын экранға шығару қағидасы: 
sum:-readint(X1),nl,readint(X2),X3=X1+X2,write(X3). 
Бағдарламаның 
clauses  бөлімінді  құрылған  мəндік  саланың 
сипаттамасы 
- статикалық.
Дианмикалық  сипаттаманы  алу  үшін 
фактілердің деректер қорын пайдалану қажет.  осындай деректер қоры    — 
ЭЕМ  оперативтік  жадына  орналастырылған  мəндік  саланың  моделі. 
Оперативтік жадқа тек фактілерді ғана орналастыруға болады.  фактілерді 
опеартивтік  жадқа  орналастырғаннан  кейін  мəндік  саланы  өзгертуге: 
фактілерді  қосуға  жəне  жоюға  болады.  Оперативтік  жадта  қайталанатын 
фактілердің болуын бақылау бағдарламаны əзірлеушіге жүктеледі.  
Осындай фактілер қорын құру үшін бағдарламаға facts — name бөлімін 
орналастыру қажет. Мұнда  name — фактілердің динамикалық қорына атты 
тағайындау  үін  міндетті  емес  өлшем.  Алдын  ала  белгілеусіз  dbasedom 
атымен  фактілер қоры пайдаланылады. 
Динамикалық  фактілерге  қызмет  көрсетуді  жүйелік  предикаттар 
жүргізеді: 
•
asserta(fact) — фактіні бар фактінің алдына қосу;
•
asserta(fact,name)  —  фактіні  бар  фактінің  алдына
қосу; 
•
assertz(fact) —
 фактіні соңғыдан кейін қосу; 
•
assertz(fact,name) — фактіні соңғыдан кейін қосу;

165 
•
retract(fact) —
  фактіні үлгі бойынша жою; 
•
retract(fact,name) — фактіні үлгі бойынша жою;
•
retractall(fact) — барлық фактілерді үлгі бойынша
жою;
•
retractall(fact,name)
—  барлық  фактілерді  үлгі 
бойынша жою.
Фактілердің  динамикалық  деректер  қорымен  жұмыс  істеген  кезде  
фактілерді  жою  белгілі  бір  үлгі  бойынша  орындалады,    үлгіде  қажет 
емес  деректер арнайы «_»символымен белгіленеді. 
Мысалы,  оперативтік  жадта  қызметкерлер  жəне  бөлімдер  туралы 
деректерді  орналастыру  қажет,  олармен  жұмыс  істеу  үшін  предикаттар 
бөлінген: 
dbotdel(Бөлімнің 
_Коды,Атауы, 
Басшының_Коды 
) 
dbsotrudniki(Қызметкердің  _Коды  ,Тегі,  Бөлімнің 
_Коды) 
фактілермен  жұмыс  істеу  үшін  мынадай  əрекеттерді  бағдарламалау 
қажет: 
•
жаңа бөлімді қосу;
•
қызметкерді тегі бойынша жою;
•
қызметкерді бөлімнің коды бойынша жою;
•
қызметкерлерді қарап шығу;
•
бөлімдерді қарап шығу.
Бағдарлама :
facts%аталмаған қор 
dbotdel(integer 
КодОтд, 
String 
Атауы,integer 
КодРук) facts-fsotrudniki%аталған қор 
dbsotrudniki(integer  ҚызмКод,  String  Фам,integer 
БөлКод) predicates 
otdel(integer,string,integer)%бөлімдер 
sotrudniki(integer,string,integer)% қызметкерлер 
process(integer)%мәзірді өңдеу 
assertdbotdely% фактілерді инициалдау — бөлімдер 
assertdbsotr% 
фактілерді 
инициалдау 
— 
қызметкерлер 
repeat% циклдеу 
menu%мәзір 
clauses 
%циклдеу 
repeat. 
repeat:-repeat. 
%Бастапқы 
деректер 
otdel(1,"Бухгалтерия",10). 
otdel(2,"Өткізу",20). 
sotrudniki(100,"ИвановА.И.",1). 
sotrudniki(200,"КотовО.К.",1). 
sotrudniki(300,"КимИ.К.",1). 

166 
sotrudniki(400,"ЗвереваО.С.",2). 
sotrudniki(500,"ХватоваМ.И.",2). 
%Фактілерді қалыптастыру 
assertdbotdely:- 
otdel(KOtd,N,KRuk), 
assertz(dbotdel(KOtd,N,KRuk)), 
fail. 
assertdbotdely:-!. 
assertdbsotr:- 
sotrudniki(KSotr,N,KOtd), 
assertz(dbsotrudniki(KSotr,N,KOtd), 
fsotrudniki),fail. 
assertdbsotr:-!. 
%мәзірді шығару 
menu:- 
repeat, 
write(
,,
Кодты 
енгізіңіз\п1-Бөлімді 
қосу"), 
write("\n2-Қызметкерлерді 
жою"), 
write("\n3-Қызметкерлерді 
жою"), 
write("\n4- 
Қ
Ы З М Е Т К Е Р Л Е Р
\
П
5- 
Бөлімдер"), 
write("\n6 
-
Exit\n
>
"),
readint(Exec),process(Exec),Exec=6,n
l,!. 
%Мәзірдің 
пәрмендерін 
өңдеу 
process(l):- 
write("Код="),readint(K),nl, 
write("Атауы="),readln(N),nl, 
write("БасшКод 
="),readint(KR), 
assertz(dbotdel(K,N,KR)). 
process(2):- 
write("Тегі="),readln(N), 
retract(dbsotrudniki(_,N,_),fsotrudniki) 
process(3):- 
write("Бөлім кодын енгізіңіз="), 
readint(KOtd),retractall(dbsotrudniki(_,,KOtd), 
fsotrudniki). 
process(4):- 
dbsotrudniki(KSotr,N,KOtd), 
write(KSotr,"\t",N,"\t",KOtd), 
nl,fail. 
process(5):- 
dbotdel(KOtd,N,KRuk),write(KOtd,"\t",N," \t",KRuk), 
nl,fail. 
process(6):- 

167 
write("\nExit "). 
goal 
%нысаналы мақсат 
assertdbotdely,assertdbsotr,menu. 

168 
Әдебиет тізімі 
1. 
Деректер  қоры.  Ақпаратты  зияткерлік  өңдеу.  —  2-е  изд.  /
С.В.Васютин, А.Ф.Гареев, В.В.Корнеев, В. Райх. — М. : Нолидж, 2003. 
2.
Басовский  Л.Е.  Сапаны  басқару  :  оқулық  /  Л.Е.Басовский,
В.Б.Протасьев. — М. : ИНФРА-М, 2001. 
3.
Брукшир Д.Г. компьютерлік ғылымдарға кіріспе: агылш. т. аудар. /
Д .Г. Брукшир. — М. :   «Вильямс» баспа үйі, 2001. 
4.
Буч  Г.UML  тілі.  Пайдаланушының  нұсқаулығы:  агылш.  т.  аудар.  /
Г. Буч, 
A.
Джекобсон, Д.Рамбо. — М. : Пресс, 2001.
5. 
Вендров 
А.М.CASE-технологиялар. 
Ақпараттық 
жүйелерді 
жобалаудың  заманауи  əдістері  мен  құралдары  /  А.М.Вендров.  —  М.  : 
Қаржы жəне статистика, 1998. 
6.
Вендров  А.М.Экономикалық  ақпараттық  жүйелердің  бағдарлаалық
қамсыздандыруын  жобалау:  оқулық  /  А.М.Вендров.  —  М.:  Қаржы  жəне 
статистика, 2002. 
7.
Вигерс  К.бағдарламалық  қамсыздандыруға  қойылатын  талаптарды
əзірлеу: агылш. т. аудар. / К.Вигерс. — М. : Русская Редакция, 2004. 
8.
МЕМСТ 34.201—89. Автоматтандырылған  жүйелерді құрған кездегі
құжаттардың  түрлері,  жинақтары  жəне  белгілері.  —  М.  :  Стандарттар 
баспасы, 1991. 
9.
МЕМСТ  34.601—90.  Ақпараттық  технология.  Автоматтандырылған
жүйелерге  арналған  стандарттар  кешені.  Құру  сатылары.  —  М.  : 
Стандарттар баспасы, 1991. 
10. 
МЕМСТ
34.602—89. 
Автоматтандырылған 
жүйені 
құруға 
техникалық тапсырма. — М. : Стандарттар баспасы, 1991. 
11. 
МЕМСТ
ИСО/МЭК 
9126—93. 
Ақпараттық 
технология. 
Бағдарламалық  өнімді  бағалау.  Сапаның  сипаттамалары  жəне  оларды 
қолдану  жөніндегі  нұсқаулық.  Ресей  Федерациясының  мемлекеттік 
стандарты. Ресми басылым. — М. : РесейМемтандарт, 1994. 
12. 
Емельянова Н.З.Авоматтандырылған жүйелерді құру негіздері: оқу
құралы  /  Н.З.Емельянова,  Т.Л.Партыка,  И.И.Попов.  —  М.  :  Форум; 
ИНФРА-М, 2007. 
13. 
Ин  Ц.  Турбо-Прологты  пайдалану:  агылш.  т.  аудар.  /  Ц.Ин,  Д.Со-
ломон. — М. : Мир, 1993. 
14.
Кузьменко  В.  Г.VisrnlBаsiс  жəнеVBAдеректер  қорлары:  өздігінен
үйреткіш / 
B.
Г.Кузьменко — М. : Бином-Пресс, 2004.
15. 
Бизнесті  модельдеу.  ARISəдіснамасы:  практикалық  нұсқаулық  /
А.И.Громов,  М.С.Каменнова,  М.М.Ферапонтов,  А.Е.Шма-  талюк.  —  М.  : 
Весть — Метатехнология, 2001. 

169 
16. 
Мухин  В.Н.Басқару  жүйелерін  зерттеу  :  оқулық/  В.Н.Му-  хин.  —
М. : Экзамен, 2006. 
17. 
Нотон  П.Jаvа  бойынша  толық  анықтамалық:  агылш.  т.  аудар.  /
П.Нотон, Г.Шилдт. — К. : Диалектика, 1997. 
18. 
Риордан  Р.М.MiсrоsоftSQLSеrvеr2000  бағдарламалау  :  агылш.  т.
аудар. / Р.М.Риордан. — М. : ЭКОМ, 2002. 
19. 
Семенов  Ю.Д.CASE-технологиялар  :  практикум  /  Ю.Д.Семенов,
К.Н.Чижик, Д.Э.Федотова. — М. : Ыстық желі — Телеком, 2005. 
20. 
Смирнова  Г.  Н.Экономикалық  ақпараттық  жүйелерді  жобалау:
оқулық / Г.Н.Смирнова, А.А.Сорокин, Ю.Ф.Тельнов.  — М. : Қаржы жəне 
статистика, 2002. 

170 
МАЗМҰНЫ 
Кіріспе............................................................................................................. ...........................3 
1  Тарау.  АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН  АҚПАРАТТЫҚ  ЖҮЙЕЛЕРДІ 
ӘЗІРЛЕГЕН КЕЗДЕГІ ЖҮЙЕЛІК ТӘСІЛДЕМЕ .……………………………6 
1.1.  Жалпы ережелер .............................................................................................................6 
1.2.  Автоматтандырылған ақпараттық жүйелерді талдау əдістері .................................13 
1.3.  Автоматтандырылған ақпараттық басқару жүйелерінің синтезі 
 əдістері ............................................................................................................... .............21 
2  Тарау.  АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН  АҚПАРАТТЫҚ  ЖҮЙЕЛЕРДІ 
ЖОБАЛАУ  ӘДІСТЕРІ  .......................................................................................30
2.1.  Ақпараттық жүйенің жалпылама моделі жəне жобалау əдістері ............................30 
2.2.  Ақпараттық жүйелерді канондық жобалау ................................................................33 
2.3.  Ақпараттық жүйелердің өмір циклінің модельдері ..................................................38 
2.4.  Ақпараттық жүйелерді əзірлеген кезде CASE-технологияларды пайдалану …….59 
2.5.  Ақпараттық жүйелерді əзірлеген кездегі объектілік-бағдарланған тəсілдеме .......81 
2.6.    Ақпараттық жүйелерді əзірлеген кездегі құрылымдық тəсілдеме ......................102
3  Тарау.  АВТОМАТТАНДЫРЫЛҒАН  АҚПАРАТТЫҚ  ЖҮЙЕЛЕРДІ 
ӘЗІРЛЕУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ   ..........................................................................130 
3.1.  Ақпараттық жүйелердің сыныптамасы  …..............................................................130 
3.2.  Автоматтандырылған ақпараттық жүйені жобалау үдерісін басқару ...................149 
3.3.    Автоматтандырылған ақпараттық жүйелердің жұмыс істеу тиімділігін 
 бағалау .........................................................................................................................155 
Қорытынды  .......................................................................................................................... 161 
Қосымша. Visual Prolog 5.x ақпараттық жүйелерді əзірлеу негіздері .............................162 
Әдебиеттер тізімі ........................................................................................................... .......168 

171 
Оқу басылымы 
Мезенцев  Константин  Николаевич 
Автоматтандырылған ақпараттық жүйелер 
Оқулық  
5-шңбасылым, стереотиптік
Редактор 
Л. 
В. 
Толочкова, 
Ж.М.Дуйсебекова 
Техникалық 
редактор 
Е. 
Ф. 
Коржуева 
Компьютерлік 
беттеуА. 
В. 
Бобылёва 
КорректорларТ. С.Власкина, А.П. Сизова 
 № 105113819 басылым. Баспаға жіберілген06.12.2013. Форматы 60 х 90/16. 
Гарнитура «Таймс». Баспа офсеттік. Қағаз офс. № 1. шарт. бас. п. 11,0. 
Тираж 1000 дана. № 
«Академия»  баспа  орталығы  АҚБ.  www.academia-moscow.ru129085,  Мəскеу, 
Мирдаңғ.  Мира, 101В,  1. құр. 
Тел./факс: (495) 648-0507, 616-00-29. 
 № 
РОСС 
RU. 
AE51. 
H16476 
от 
05.04.2013.санитариялық-
эпидемиологиялыққорытынды 
Баспаның 
«Саратовский 
полиграфкомбинат» 
ААҚ 
 
ұсынылған 
электрондықтасымалдағыштарынан    басылған.  www.sarpk.ru410004,    Саратов  қ., 
Чернышевский көш., 59.