Оқулық Бірінші басылуы Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру министрлігі бекіткен

20
1.  Сейсмикалық аймақтар деп нені айтады?
2.  Зілзала мен жанартаулар қай жерлерде пайда болады?
3.  Жер сілкіну деген не? Ол қалай туындайды?
4.  Сейсмикалық шкаланы дәптеріңе жаз және есіңде сақта.
§ 5. ЖЕР БЕТІ ТАБИҒАТЫНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ
Жердің  пайда  болуы  туралы  бүгінгі  заман  теорияларына  қарағанда,  Жер 
өз  басынан  күрделі  даму  кезеңдерін  өткізген.  Соңғы  жылдардағы  мәлімет-
терді  негізге  алсақ,  Жердің  дамуын    астрономиялық,  геологиялық,  биологи-
ялық    және    антропогендік  кезеңдерге  бөлуге  болады.
Астрономиялық  кезең  5  –  4,6  млрд  жылдар  аралығын  қамтиды.  Бұдан 
5  млрд  жыл  бұрын  ғарыштағы  дисктәрізді  газдар  мен  шаңдар  массасының 
гравитациялық  механикалық  қоюлануы  нәтижесінде  Күн  жүйесіндегі  өзге 
ғаламшарлар  сияқты  Жер  де  шартәрізді  пішінге  ие  болған.  Жер  қалыптаса 
бастаған  уақытта  радиоактивті  элементтердің    бөлшектенуі  себепті  бөлініп 
шығатын  жылудың  есебінен  оның  ішкі  бөлігі  бірте-бірте  қызып,  материя-
лардың  сұрыпталуына  әкелген.  Соның  нәтижесінде  Жердің  түрлі  қабаттары 
түзіле  бастаған,  жанартаулардың  қозғалысқа  келуі  байқалған.
Жанартаулар  мен  тектоникалық  қозғалыстардың  басталу  кезінен  Жердің 
геологиялық  кезеңі  бастау  алады.  Жер  қыртысы  жүздеген  миллион  жыл  ба-
рысында  тұрақты  өзгерісте  болған,  материктер  біресе  қалыптасып,  біресе 
бөлшектенген.  Материктер  тұрақты  қозғалыста  болған,  кейде  бірігіп,  ірі  ма-
териктерді  түзген.
Осыдан  3,8  млрд  жыл  бұрын  тіршіліктің  пайда  болуымен  Жер  дамуы-
ның  биологиялық  кезеңі  басталған.  Жерде  алғашқы  адамдардың  пайда  бо-
луы  (3–1,5  млн  жыл  бұрын)  антропогендік  кезеңді  бастап  берген.
Жердің  геологиялық  даму  тарихымен,  оны  даму  кезеңдеріне  және  даму 
сатыларына  бөлумен  көптеген  геолог  ғалымдар  айналысқан.  Соның  нәтиже-
сінде  геохронология  пайда  болған. 
Геохронология  (геологиялық  жылнама)  –  Жер  қыртысындағы  тау  жыныс-
тарының  пайда  болу  тізбектілігі  мен  жасы  жөніндегі  ілім.  Геохронология  
абсолют  және  салыстырмалы  геохронологияға  бөлінеді.  Абсолют  геохроно-
логияда  Жердің  жасы  жылдармен  өрнектеледі.  Ал  салыстырмалы  геохроно-
логия тау жыныстарының тізбекті түрде қабатталып орналасуына негізделеді. 
Оған  орай  үстінде  жатқан  қабат  (шөгінді  жыныстар  қабаттарының  бастапқы 
күйі  бұзылмаса)  астыңғы  қабаттан  гөрі  анағұрлым  жас  болып  саналады.

21
Тау  жыныстарының  жасын  анықтауда  па-
леонтологиялық  əдіс  те  қолданылады.  Бұл 
әдіс  жануарлар  мен  өсімдіктердің  тау  жы-
ныстары  арасында  тас  болып  қатқан  қал-
дықтарын  зерттеуге  негізделеді.  Кез  келген 
кезеңнің  өзіне  тән  жануарлары  мен  өсімдік-
терінің  тас  болып  қатқан  қалдықтары  бар 
(2-сурет).
Геологтар  көп  жылдық  зерттеулердің 
нәтижелерін  қорытып,  жер  қыртысындағы 
қабаттар  бағыттарына  ортақ  тізбектілікті 
анықтаған.  Бертін  келе  ол  стратиграфия 
шкаласы  деп  аталды.  Стратиграфиялық  шкала  геохронологиялық  шкала-
ны  түзу  үшін  негіз  болып  саналады.
Геохронологиялық  шкала  –  геохронологиялық  бөлімдердің  иерархи-
ялық  (төменгі  бөлімдердің  жоғарғы  бөлімдерге  сатылы  түрде  бойсұнуы) 
жүйесі.  Шкалада  ең  ірі  бірлік  суперэон  болып  саналады,  олар  2-еу:  
токэмбрий    және    фанерозой.  Токэмбрий  суперэоны  хадес,  архей  (яки 
археозой)  және  протерозой  эондарына  бөлінген,  ал  фанерозой  суперэо-
ны осылай аталатын жалғыз эоннан тұрады. Өз кезегінде эондар бірнеше 
эраларды  (замандарды)  бірлестіреді.  Мысалы,  фанерозой  эоны  палеозой, 
мезозой  және  кайнозой  эраларына  бөлінген.  Эралар  дәуірлерге,  дәуірлер 
замандарға,  ал  замандар  ғасырларға  бөлінеді.  Шкаланың  жоғарғы  бөлі-
гі,  яғни  фанерозой  палеонтологиялық  әдіс  негізінде  тиянақты  жасалған, 
ал  төменгі  бөлігі  –  токэмбрий  тас  қалдықтары  жақсы  сақталмағандығы 
себепті  палеонтологиялық  әдіспен  шектеліп  қалған.  Сол  себепті  бөлім-
дерге  оншалықты  жетік  бөлінбеген.
Стратиграфиялық  және  оған  бейімделген  геохронология  шкаласы  1881 
жылы Италияның Болония қаласында өткен Екінші халықаралық геологтар 
конгресінде  бекітілген  және  сол  кезден  бастап  бүкіл  дүние  жүзіне  ортақ 
болып  саналады.  Өткен  уақыт  ішінде  палеонтологиялық  әдістің    жетіле 
түсуі  нәтижесінде  алынған  тың  мәліметтер  негізінде  геохронология  шка-
ласына  анықтықтар  енгізіліп,  өзгертіліп  келеді.  Сондықтан  да  түрлі  жыл-
дарда  баспадан  шыққан  әдебиеттердегі  геохронология  кестесінде  келтіріл-
ген  мәліметтер  бір-біріне  сәйкес  келе  бермейді.  Төмендегі  Халықаралық 
геохронологиялық  кестеде  берілген  мәліметтер  Халықаралық  стратигра-
фия  комиссиясының  2016  жылғы  мәліметтері  негізінде  түзілді  (3-кесте).
2-сурет. Кембрий дәуірі трилобит-
терінің тас болып қатқан үлгілері

22
Эондар,
жыл 
Эра
лар,
жа
лғас
уы
млн. жыл
Дәуір
лер, б
ел-
гісі/ жа
лғас
уы 
Та
у қа
тпар-
лануы
Көтерілг
ен т
ау
лар мен 
өлк
елер
Ж
ер т
арихындағы м
аңыз
ды оқиға
лар, 
па
леог
еографиялық жағдай
Фане- роз
ой,
541 млн
Кайноз
ой,
КЗ
66 млн
Ант
ропог
ен
 
(төр
тінші),Q 
2,5 
млн жыл
Альпі
Альпі, 
Ба
лк
ан, 
Карпа
т, 
Кавк
аз, 
Памир, 
Гим
а-
лай, 
Камча
тк
а 
та
улары, 
Анд, 
Кор
дильераның 
ба
тыс 
тізб
ек
тері, 
Ж
ерор-
та 
теңізі 
жаға
ла
улары, 
Понт
,К
уриль,Ж
апония,
 
Филиппин, 
Ма
лакк
а, 
Ж
аңа 
Зеландия, 
Ж
аңа 
Гвинея 
а-ры,Ант
арк
тида 
түб
егі а
ум
ақт
ары.
Ең 
негізгі 
өзг
ерістер: 
адамның 
пайда
 
бо
луы, 
қазіргі 
ке
зең 
ағза
лары, 
13 
клим
ат
 
айм
ағы, 
табиға
т 
зона
лары 
қа
лыпт
асты,
 
мұз 
бас
у 
құбылыст
ары 
бо
лды. 
Эраның 
бас
 
ке
зінде 
органик
алық 
әлем 
тағы 
да 
күр
де-
ленг
ен. 
Бірқа
тар 
құст
ар 
мен 
сүтқорек
тілер
 
пайда бо
лған.
Əлемдегі 
мұнай 
қорының 
25,5%, 
газ-
дың 
11,3% 
па
леог
ен, 
неог
ен 
шөг-іне 
тура
 
келе
ді.
Неог
ен, N
20,5 млн жыл
Па
леог
ен, 
Р 
43 
млн жыл
М
ез
оз
ой,
МЗ
186 млн
Бор, К 79 млн жыл
М
езо
зо
й
(Киммерий,  Ларамий,  Нев
адий)
Кор
дильераның 
со
л-
түстік 
ж
от
алары, 
Қиыр 
Шығыс, 
Үндіқыт
ай, 
Ма
лакк
а 
түб
ек
тері, 
Яв
а 
ара
лының 
со
лтүстігі, 
Ка
лим
ант
ан 
ара
лының 
оңтүстігі.
Екі 
ма
терик: 
Лавразия 
мен 
Гондв
а-
на, 
екі 
мүхит: 
Тынық 
және 
Тетис 
бо
лған. 
Үнді, 
А
тлант 
мұхитт
ары 
қа
лыпт
ас
а 
баст
аған. 
Со
лтүстік 
Мұз
ды 
мұхит 
ішкі 
су 
алабы 
бо
лған. 
Клим
ат 
пен 
ж
ер 
бе
дерінің 
шұғыл 
өзг
ер
уі, 
мұхит 
су
ларының 
тұз
дық, 
минера
лдық 
құрамының 
өзг
ер
уі 
себ
епті 
па
леоз
ой 
жану
ар
лары 
қырылып, 
жаңа 
жану
ар
лар 
әлемі 
пайда 
бо
лған. 
Триас 
дәуірінің 
соңында 
қырыққұлақт
ар, 
ине-
жа
пырақтылар 
көб
ейг
ен. 
Юра 
дәуірінің 
соңында 
ба
уырымен 
ж
орға
ла
ушылар-
дан 
ер
те
дегі 
құст
ар 
келіп 
шыққан. 
Бор 
дәуірінде 
тісті 
құст
ар, 
алып 
динозавр
лар 
пайда бо
лған. 
Қазір 
мұнайдың 
67,7% 
, газ
дың 
62,4% 
ме
зоз
ой шөгінділерінен а
лыну
да.
Юра, J 56 млн жыл
Триас, Т 51 млн жыл
Па
леоз
ой,
PZ
289 млн
Пер
мь, Р 
47 млн жыл
Герцин
Ора
л, Алт
ай, Т
яньшань, 
Ба
тыс Еуропа, Аппа
ла-
чи, Шығыс Ав
ст
ра
лия, 
Ка
п т
ау
лары, Со
лтүстік 
А
фрик
а, Оңтүстік 
Америк
аның Па
таг
ония 
өлк
есі.
Эраның 
бас 
ке
зінде 
Оңтүстік 
жар
тышар-
дағы 
құр
лықт
ар 
Гондв
ана 
ма
теригіне 
бірік-
кен, 
эраның 
соңына 
қарай 
(пер
мь) 
Гондв
ана
 
және 
Лавразия 
ма
терик
тері 
бірігіп, 
бір
тұт
ас
 
Панг
ея 
ма
теригі 
түзілг
ен 
және 
бір
тұт
ас 
Пан-
та
ласс
а 
мұхиты 
қа
лыпт
асқан. 
Панг
ея 
көп
 
өтпей 
тағы 
да 
бөлшек
теніп, 
жаңа 
Тетис 
және
 
Рея 
мұхитт
ары 
пайда 
бо
ла 
баст
аған. 
Төменгі
 
па
леоз
ой 
жыныст
арында 
түр
лі 
органик
алық
 
қа
лдықт
ар 
көп 
ке
зде
се
ді. 
Кембрий 
дәуірінің
 
шөгінділерінде 
1500 
түр, 
силур 
дәуірінде
 
15000 
түр
дегі 
жану
ар
лар 
мен 
өсімдік
тер
 
бо
лған. 
Бұл 
ағза
лар
дың 
дер
лік 
бар
лығы
 
теңіз
дік 
ор
тада 
өмір 
сүрг
ен. 
Силур 
дәуірін-
де 
алдымен 
ба
лықт
ар 
мен 
құр
лықт
а 
өс
етін
 
өсімдік
тер 
– 
псилофиттер 
пайда 
бо
лады. 
Ал
 
дев
он 
дәуірінде 
ба
лықт
ар 
ж
едел 
дамыған,
 
ор
довик
те 
алғашқы 
омыр
тқа
лылар 
пайда
 
бо
лған. 
Таскөмір 
дәуірінде 
Ж
ер
дің 
даму 
ба-
рысындағы 
ең 
көп 
ағаш 
өсімдік
тер 
өс
еді. 
Со-
дан көптег
ен т
аскөмір к
ендері түзілг
ен.
Таскөмір, С 60 млн жыл
Д
ев
он, Д
61 млн жыл
Силур, S 24 млн жыл
Ка
ле
дон
Нью
фа
унлэнд түб
егі, 
Канада Арк
тик
а архи-
пелагы, Шығыс және  Ба
тыс Саян, Қазақст
ан 
алас
а т
ау
лары.
Ор
довик, О
42 млн жыл
Кембрий, Кm 55 млн жыл
    Байк
ал
Байк
албойы және 
Байк
алар
ты ж
от
алары, 
Бразилия жа
лпақ т
ау
ла-
ры, К
орея түб
егіндегі 
кейбір т
ау
лар, Оңтүстік 
А
фрик
а.
Про
теро-
зой   PR 2,0 млр
д 
Неопро
тероз
ой эрасы
Арх
ей 
эонының 
бас 
ке
зінде 
кремнийлі
 
жыныст
ар
да 
көмірқышқыл 
газы 
44,2%, 
отте-
гі 
5,5%, 
аз
от 
19% 
 және 
басқа 
газ
дар 
бо
лған.
 
Бұл 
дәуір
де 
ірі 
тұт
ас 
құр
лықт
ар 
қа
лыпт
ас-
паған. 
Мұхит 
су
ларының 
темпера
турасы
 
100ºС 
айна
ласында 
бо
лып, 
про
тероз
ой 
эо-
нының 
соңында 
22ºС-г
е 
дейін 
төмендег
ен.
 
Ток
ембрий 
шөгінділері 
бар
лық 
ма
терик
тер-
ге 
тараған, 
бұл 
шөгінділер
де 
органик
алық
 
тіршілік 
іздері 
мо
л. 
Ж
асыл 
ба
лдыр
лар 
мен
 
бак
териялар
дың 
тіршілік 
өнімдері 
де 
бар.
 
Ток
ембрий 
шөгінділерінде 
темір 
ру
да
лары,
 
алю
миний 
шикіза
ты, 
марганец, 
алтын 
мен
 
уран, 
мыс, 
ник
ель, 
коба
ль
т 
ру
да
лары, 
қорға-
сын, 
мырыш, 
слю
да, 
керамик
а 
шикіза
тт
ары
 
және сирек к
ез
де
сетін мет
алдар бар.
М
ез
опро
тероз
ой эрасы
Па
леопро
тероз
ой эрасы
Арх
ей, 
AR
1,5 млр
д
Неоарх
ей эрасы
М
ез
оарх
ей эрасы
Па
леоарх
ей эрасы
Эоарх
ей эрасы
Хаде
с,
Х
0,5-0,6 млр
д
Ер
те имбрий эрасы
Нек
тар эрасы
Басс
ейндер т
обы эрасы
Сыр
лы (жабық) эрасы
Х
АЛЫҚАР
АЛЫҚ
 
ГЕО
ХР
ОНО
ЛОГИЯЛЫҚ
 
КЕСТЕ
3-
кес
те