Оқулық Бірінші басылуы Өзбекстан Республикасы Халыққа білім беру министрлігі бекіткен

32
дылық  жағдайында  тұрақты  яки  ұзақ  уақыт  бойы  дымқылданып  жататын, 
ылғалсүйгіш  өсімдіктер  мен  торф  қабаты  (30  см  және  одан  артық)  қа-
лың  жерлер.  Батпақтарда  өсімдік  тамырлары  торф  астындағы  топыраққа 
жетіп  бармайды.  Егер  торф  қабаты  болмаса  яки  жұқа  болса  (30  см-ден 
аз),  оларды  батпақтанған  жерлер  дейді.  Батпақтар  тундра,  орманды  тун-
дра,  тайга  және  ылғалды  экваторлық  ормандар  секілді  табиғат  зоналарын-
да  кең  тараған.
Шөл  табиғат  зонасына  орын  тепкен  Өзбекстанда  да  азоналылық  се-
бепшарттарға  байланысты  зоналылық  заңдылығы  “бұзылып”,  өзіне  тән 
ландшафттар  қалыптасқан.  Қызылқұм  мен  Үстірттің  ойыс  бедерлі  пішін-
дерінде  сортаңдар  пайда  болған.  Сортаңдардың  әсіресе  Үстіртте  кең  тара-
луының  себебі  жер  бедерінің  ойыстығынан  тыс,  бұл  өңірде  тез  еритін  әк-
тас,  гипс,  мергел  секілді  жыныстардың  молдығы  болып  табылады.  Ал  өзен 
қайраңдарында  жер  бедерінің  тегістігі,  сызат  суларының  жер  бетіне  жақын-
дығы  және  микроклиматтың  айналадағы  шөлден  гөрі  ылғалдау  әрі  салқы-
нырақ  болуы  себепті  тоғайлар  қалыптасқан.  Тоғай  –  өзен  бойларындағы 
ағаш,  бұта,  шөптесін  өсімдіктерден  құралған  ит  тұмсығы  батпайтын  орман. 
Адамның  шаруашылық  қызметі  де  табиғат  зоналары  ішінде  оларға  тән 
емес,  яғни  “азоналылық”  ландшафттарын  қалыптастырып  келеді.  Мысалы, 
Өзбекстанда  шөлдерге  су  шығарылып,  ешқашан  түрен  тимеген  көлемді 
алқаптар  көгалдарға  айналдырылған.  Көгал  –  шөлді  және  шөлейтті  жер-
лерге  су  шығарылып,  абаттандырылған  өңір.  Егер  Өзбекстанның  халқы 
картасына  қарасақ,  ең  тыныш,  жайлы  аумақтар,  ірі  қалалар  мен  өнеркәсіп 
орталықтары  көгалдарда  екенін  көреміз.
Жер  бетінің  табиғи  жағдайының  алуан  түрлілігі  мен  дамуы  зоналылық 
және  азоналылық  себепшарттардың  жиындысы  мен  өзара  әсерінің  нәти-
жесі  болып  табылады.  Географиялық  қабықта  тек  зоналылық  ерекшелік-
тер  немесе  тек  азоналылық  ерекшеліктер  кездесетін  бірде-бір  орын  жоқ. 
Зоналылық  және  азоналылық  ерекшеліктер  әрқашан  қатар  жүріп,  өзара 
әсерлесуде  болады.         
Зоналылық заңдылығы, ендік зоналылығы, секторлық, табиғат зоналары, азоналылық, 
азоналылық себепшарттар, батпақтар, тоғай, көгал. 
1.  Неліктен географиялық қабықта зоналылық заңдылығы туындайды?
2.  Енлік зоналылығы және секторлық деген не?
3.  Азоналылық себепшарттарға нелер жатады?
4.  Өзің жасайтын жердегі азоналылық табиғат кешендері туралы әңгімеле.

33
§ 8. БИІКТІК БЕЛДЕУЛЕНУ ЗАҢДЫЛЫҒЫ
Cаған  белгілі  болғанындай,  өлкеміздегі  биік  таулардың  шыңдарындағы 
аппақ  қарлар  жаздың  ми  қайнатқан  аптабында  да  ерімейді.  Оқушылар 
жазғы  каникулдарында  сол  тау  баурайларындағы  көрікті  лагерьлерге  де-
малуға  барады.  Қош,  бұның  себебі  неде?  Бұның  себебі  сол,  жазықтан 
тау ларға  қарай  биіктік  жоғарылай  беретіндіктен,  табиғи  жағдай  да  өзгере 
береді.  Яғни  тау  бөктерлерімен  жоғарыға  көтерілген  сайын    ауа  темпера-
турасы  төмендеп,  ылғалдылық  артады.  Соған  орай  өсімдіктердің  түрлері 
де  өзгереді,  табиғи  жағдай  да  шырайланып,  көріктенеді,  ауа  кіршіксізде-
не  түседі.  Табиғи  жағдайдың  бұлайша  өзгеруіне  биіктік  белдеулену  заң-
дылығы  себеп  болады.
Биіктіктің  белдеуленуі  –  таулардың  етегінен  суайрығына  қарай  та-
биғаттың  заңды  өзгеріп  отыруы.  Биіктік  белдеулері  жазықтардағы  табиғат 
зоналарына  ұқсайды,  бірақ  нақ  соның  өзі  емес.  Олардың  қалыптасуына 
жоғары  көтерілген  сайын  ауа  температурасы  мен  қысымының  төмендеуі, 
күн  радиациясының  күшеюі,  су  буларының  конденсациялану  жағдайының 
өзгеруі  себеп  болады.  Жауындар  белгілі  бір  биіктікке  дейін  көбейеді,  со-
сын  азаяды.  Соған  байланысты  топырақтар,  өсімдіктер  мен  жануарлар 
әлемі,  жалпы  геожүйелер  өзгеріп  отырады.
Биікке  көтерілген  сайын  өсімдіктердің,  табиғи  жағдайдың  өзгере  бе-
ретіні  жайлы  мәліметтер  Захириддин  Мұхаммед  Бабырдың    “Бабырнама” 
шығармасындағы  Мауароуннахр,  Ауғанстан  тауларының  сипаттамасында 
келтіріледі.  Алайда  биіктіктің  белдеулену  заңдылығын  тұңғыш  рет  А.Гум-
больдт  Альпі  және  Анд  тауларында  зерттеп,  ғылыми  негіздеп  берген. 
Жазықтағы  табиғат  зоналары  экватордан  полюстерге  қарай  бірінен  соң 
бірі  ауысып  отыратыны  сияқты  биіктік  белдеулері  де  таулардың  етегінен 
суайрығына  дейін  ауысып  келеді.  Бірақ  таулардағы  биіктік  белдеулері 
жазықтағыларға  қарағанда  тезірек  ауысады,  кейбір  биіктік  белдеулеріне 
ұқсайтын  табиғат  зоналары  жазықтарда  болмайды.  Мысалы,  тауларда  су-
бальпі  және  альпі  шалғындары  белдеуі  бар,  ал  жазықтарда  ондай  табиғат 
зонасы  жоқ. 
Биіктік  белдеулерінің  саны  мен  түзілуі  таулардың  биіктігіне,  қайсы 
климат  аймағында  (сонымен  қатар  климат  өлкесінде)  орналасқандығы-
на,  бағытына,  ауа  массаларына  сәйкес  орналасуына  байланысты.  Таулар 
қаншалықты  биік  болса  және  төменгі  ендіктерде  (экваторға  жақын)  орна-
ласса,  соншалықты  көп  биіктік  белдеулері  қалыптасады.  Климат  өлкелері 

34
де  биіктік  белдеулеріне  айтарлықтай  әсерін  тигізеді.  Континенттік  кли-
мат  өлкесінде  орналасқан  тауларда  тау  шөлдері  мен  шөлейттері  көлемді 
алқаптарды  иелейді.  Қар  сызығы  теңіздік  климат  аймағында  орналасқан 
тауларға  сәйкес  700–1000  м  биігіректен  өтеді.  Ал  теңіздік  климат  өлкесін-
де  орналасқан  тауларда  тау-орман  аймағы  кең  тараған,  қар  сызығы  едәуір 
төменнен  өтеді.
Биіктіктің  белдеуленуі  таулардың  бедерлік  ерекшеліктеріне  де  байла-
нысты.  Əсіресе  тау  бөктерлерінің  экспозициясы  маңызды  рөл  атқарады. 
Оңтүстік  және  солтүстік  ауа  массаларына  бетпе-бет  және  теріскей  бөктер-
лерде  биіктік  белдеулері  әр  түрлі  болады.  Мысалы,  Өзбекстандағы  таулар-
дың  оңтүстік  бөктерлерінде  адыр  (таулы-құрғақ  дала)  белдеуі  орналасқан 
болса,  нақ  сол  биіктіктегі  солтүстік  бөктерлерде  тау  (таулы-орманды-дала) 
биіктік  белдеуі  қалыптасқанын  көреміз.
Бөктер  экспозициясы  –  таулар  мен  төбелер  бөктерлерінің  күн  түсетін 
жақтарға  қарағанда,  көкжиек  жақтарға  көбірек  орналасуы.  Мысалы,  бөк-
тер  оңтүстікке  қараған  болса,  оңтүстік  экспозиция  болады.
Биіктіктің  белдеуленуі  ендіктің  зоналылығымен  тығыз  байланысты. 
Биіктік  белдеуі  таудың  етегі  қайсы  табиғат  зонасында  орналасқан  болса, 
нақ сол зонадан басталады. Мысалы, Өзбекстан қоңыржай климат аймағы-
ның  шөл  табиғат  зонасына  орналасқандықтан,  таулардың  басым  көпшілі-
гінде  бірінші  биіктік  белдеуі  шөл  болып  саналады.  Одан  кейін  адыр  (тау-
лы-шөл  дала  және  құрғақ  дала),  тау  (таулы  орман),  жайлау  (тау лы  дала 
және  таулы-шабындықты  дала),  ең  соңында  гляциалды-нивалды  (мұздықты 
суық)  биіктік  белдеулері  ауысып  келеді.
Өзбекстан  тауларында  өсімдіктердің  биіктік  белдеуленуін  К.З.Зокиров 
зерттеп,  төрт  биіктік  белдеуін  айқындады  және  жергілікті  атауларды  пай-
даланып,  оларды  төмендегідей  атады:  шөл,  адыр,  тау,  жайлау.  Шөл  биік-
тік  белдеуі  еліміздің  абсолют  биіктігі  400-500  м-ге  дейінгі  аумақтарын 
қамтиды.  Адыр  биіктік  белдеуі  теңіз  деңгейінен  биіктігі  400-500  м-ден 
1000-1200  м-ге  дейінгі,  республиканың  оңтүстігіндегі  оңтүстік  экспозици-
яда  1600  м-ге  дейінгі  тауалды  аумақтарын  қамтиды.  Тау  биіктік  белдеуі 
тау лардың 1000-1200 м-ге дейінгі, кей жерлерде 1600 м-ден 2700-2800 м-ге 
дейінгі  биіктіктерін,  ал  жайлау  биіктік  белдеуі  2700-2800  м-ден  басталып, 
тұрақты  қар  мен  мұзға  дейін,  яғни  қар  сызығына  дейін  созылады.  К.З.Зо-
киров  мәңгі  қар  мен  мұздықтарды  дербес  белдеу  ретінде  қарастырмайды. 
Себебі  ол  жерлерде  өсімдік  атаулы  өспейді.  Өсімдіктердің  таралуы  қар 
сызығымен  шектеледі.  Сондықтан  да  ғалым  қар  сызығынан  биік  жерлерді