БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ
1.
«Ақпарат», «ақпараттық жүйе», «ақпараттық нысан» және
«ақпараттық технологиялар» сияқты ұғымдарды анықтаңыз.
2. Дерекқор дегеніміз не және ақпараттық жүйеде оның орны қандай?
3. Мәліметтер мен метадеректер арасындағы айырмашылық неде?
4. Дерекқорды басқару жүйелерінің мақсаты қандай?
5. Қолданбалы бағдарламалар дерекқормен өзара қалай әрекеттеседі?
6. Деректер базасы дерекқордан қалай ерекшеленеді?
7. Дерекқорда қандай компоненттер бар?
8. Мәліметтер сөздігі дегеніміз не?
9. Пайдаланушылардың негізгі санаттарын және деректер базасын
әзірлеушілерді көрсетіңіз. Деректер банкінің жұмысында олардың
рөлі қандай?
10. Дерекқорды басқару жүйелерінің функциялары қандай?
11. Дерекқорға не үшін кіруім керек?
12. Мәміле дегеніміз не?
13. ДҚБЖ қандай қолдау қызметтері ұсынады?
14.
Дерекқордың тұтастығы нені білдіреді?
15.
ДҚБЖ-ның үш деңгейлі сәулеті қандай?
16. Сыртқы үлгілердің ерекшелігі қандай?
17. Концептуалды деңгейдің ерекшелігі қандай?
18. Дене деңгейінің ерекшелігі қандай?
19. Дерекқор кестесі дегеніміз не?
20. Деректердің физикалық және логикалық тәуелсіздігі дегеніміз не?
8
Тарау
ДЕРЕКТЕР ҮЛГІСІ
8.1.
ДЕРЕКТЕР ҮЛГІСІНІҢ ТҮСІНІГІ
Деректер қорының классикалық теориясында деректер үлгісі
дерекқорды басқару жүйесіндегі деректерді ұсыну және өңдеудің ресми
теориясы болып табылады.
Ұзақ уақыт бойы «деректер үлгісі» термині ресми анықтамаларсыз
қолданылған. Бұл тұжырымдаманы дәл анықтай алатын алғашқы
мамандардың бірі Э.Кодд болды. Деректер үлгісінің тұжырымдамасын
енгізгенімен, деректер үлгісінің ең көп тараған түсіндірмесі Кристофер
Деректеріне жатады. Оның анықтамасына сәйкес, деректер үлгісі үш
аспектіні қамтиды:
1)
Құрылым аспектісі — деректер базасында типтерді және логикалық
деректер құрылымдарын сипаттау әдістері;
2)
Манипуляция аспектісі — деректерді манипуляциялау әдістері;
3)
Бүтіндік аспектісі — дерекқордың тұтастығын сипаттау және сақтау
әдістері.
Құрылым аспектісі логикалық дерекқордың не екенін анықтайды.
Манипуляция аспектісі
дерекқорға сауал қоюға арналған бір немесе
бірнеше тілдердің сипаттамаларын қамтиды. Бұл тілдер дәл синтаксисті
жоқ, дерексіз болуы мүмкін. Деректер үлгісінің манипуляциялық
бөлігінің басты мақсаты - бұл үлгіге сәйкес келетін ДҚБЖ енгізуде
жеделдік дәрежесі қолдау көрсетілетін анықтамалық деректер
базасының тілін қамтамасыз ету. Манипуляция аспектісі дерекқор
күйлері арасында ауысу жолдарын анықтайды - деректерді
модификациялау әдістері және дерекқордан деректерді шығару әдісі.
Бүтіндік аспектісі дерекқордың дұрыс күйін сипаттау құралдарын
анықтайды. Деректер үлгісінің тұтас бөлігі сипатталған
137
бұл үлгіге сәйкес ДҚБЖ-нің барлық іске асырылуында қолдау
көрсетілетін тұтастықты шектеу тетіктері болып табылады.
Дерекқор теориясында деректер үлгісі кез-келген дерекқордың негізі
болып табылады. Деректер үлгілері доменнің ақпараттық нысандарын,
олардың өзара байланысын сипаттайды және рұқсат береді:
■
дерекқорды басқарудың логикалық және физикалық аспектілері
арасындағы шекараны анықтау (деректер тәуелсіздігі);
■
соңғы пайдаланушылар мен бағдарламашыларға деректердің мәнін
жалпы түсіну қабілеті мен құралдары (коммуникативтік дағдылар);
■
бірыңғай операция ретінде үлкен жиынтық жазбалар жиынтығында
ұқсас операцияларды орындау мүмкіндігін беретін жоғары деңгейлі
тілдік тұжырымдамаларды анықтау (өңдеу жиынтығы).
Деректер үлгісі олар басқаратын барлық арнайы ДҚБЖ мен
дерекқорларға осы үлгіге негізделгенін сипаттайтын түсініктер мен
сипаттамалар
жиынтығын
сипаттайды.
Деректер
үлгісінің
қолжетімділігі бір жалпы тіл арқылы арнайы бағдарламаларды
салыстыруға мүмкіндік береді.
Келесі деректер үлгілері классикалық болып табылады:
■
иерархиялық;
■
желілік;
■
реляционды.
Бұдан басқа, соңғы жылдары деректер үлгілерін іс жүзінде белсенді
енгізіле бастады:
■
көп өлшемді;
■
нысанды-бағытталған.
Сондай-ақ белгілі үлгілердегі кеңейтетін басқа да деректер үлгілері
негізінде түрлі жүйелер жасалуда. Олардың арасында нысанды-
реляциялық,
ауытқушылықпен
нысанды,
семантикалық,
тұжырымдамалық және бағдарланған үлгілер деп атауға болады. Осы
үлгілердің кейбірі дерекқорларды, білім базаларын және бағдарламалау
тілдерін біріктіруге қызмет етеді. Кейбір ДҚБЖ бірнеше деректер
үлгісін бір уақытта қолдайды.
8.2.
ТЕОРЕТИКАЛЫҚ-КЕСТЕЛІК
ДЕРЕКТЕР ҮЛГІСІ
Иерархиялық деректер үлгісі дерекқор доменінің өкілін
иерархиялық ағаш түрінде пайдаланады, түйіндері тектік байланысты
«ата-баба ұрпаққа» тізбегімен қарастырады.
138
Ағаш — бұл циклдарды қамтымайтын қосылмаған бағытталмаған
диаграмма. Ағашпен жұмыс жасағанда, белгілі шыңдарды таңдап, оны
ағаштың түбірі ретінде анықтаңыз және оны нақты қарастырыңыз - бұл
шыңға ешқандай жиектер кірмейді. Бұл жағдайда ағаш бағдарланады,
бағдар түбірден анықталады.
Терминал шыңдары, яғни доғалы жапырақтары жоқ шыңдар
ағаштың жапырағы деп аталады. Ағаштың әр түрлі тармақтарындағы
түбірден жапыраққа дейінгі жолдағы шыңдар саны басқаша болуы
мүмкін. Иерархиялық деректер үлгілерінде ағаш құрылымын тамырдан
жапырақтарға бағыттайды. Дерекқор схемасының графикалық
диаграммасы анықтама ағашы деп аталады.
Иерархиялық құрылым құрылымның деректеріне сәйкессіздікті
болжайды - кейбіріне қатаң бағынышты. Иерархиялық үлгіні жасау
шынайы әлемде бір нысан ата-ана ретінде әрекет ететін кезде көптеген
байланыстар иерархияға сәйкес келетіндігімен негізделген және
көптеген бағынатын нысандар онымен байланысты болуы мүмкін.
Ағаштың әр шыңы доменнің мәніне сәйкес келеді. Бұл субъект
атрибуттардың ерікті санымен сипатталады. Иерархиялық дерекқордың
мысалы 8.1 суретте көрсетілген.
Ағаш бойымен жылжу әрдайым түбір шыңынан басталады, одан
кейін келесі деңгейдегі кез-келген шыңның жазбасының белгілі бір
данасына өтуге болады. Бұл шыңы ағымдағы шыңдарға айналады және
данасы ағымдағы данаға (жазба) айналады. Осы жазбадан осы шыңның
басқа жазбасына, бас шыңында жазылған данаға немесе шыңның жазба
данасына өтуге болады.
«Ағаш» түрінің анықтамасына сәйкес ата-бабалар мен ұрпақтар
арасындағы сілтемелердің тұтастығын бақылау автоматты түрде
сақталған деген қорытынды жасауға болады.
Адалдықты бақылаудың негізгі ережесі келесідей тұжырымдалған:
ұрпақ ата-анасыз өмір сүре алмайды, ал кейбір ата-аналар ұрпақтар
болмауы мүмкін. Түрлі ағаштардың жазбалары арасындағы
байланыстың тұтастығын сақтау механизмдері жоқ.
Иерархиялық деректер үлгісінің еңбегі компьютерлік жадты тиімді
пайдалануды және деректер бойынша негізгі операцияларды орындау
уақытының жақсы индикаторларын қамтиды. Иерархиялық деректер
үлгісі иерархиялық тәртіпті реттелген ақпаратпен жұмыс істеу үшін
пайдалы.
139
Достарыңызбен бөлісу: |
