Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
          
 
        
       
Сурет. 1.13. Объект ауқымын қабылдаудағы пропорциялардың әсері 
 
Мысалы,  кішкене  бөтелкелер  мен  үлкен  бөтелкені  салыстыруға 
болады (1.13 сурет). Пропорцияларды өзгертіп, затқа шынайы ауқымды 
беруге болады, ол затты жасанды түрде көрнекі ұлғайту немесе азайту 
жасап. Айқын ауқымдылыққа масштаб заңдылықтарын ұстанғанда ғана 
қол  жеткізіледі.  Осылайша,  кішігірім  пішінде  үлкен  бөліктер  болуы 
керек,  ал  үлкендерде  -  кішігірім.  Бөлінген  пішін  бөлінбеген  болып 
көрінеді,  бірақ  бөлімдер  санының  едәуір  ұлғаюымен  олар  мөлшердің 
қабылдануына  әсерін  тоқтатады  және  нысан  қайтадан  бастапқы 
тұтастықты алады. 
Декоративтік  композицияның  ең  көп  тараған  кемшілігі  оның 
құрамдас бөлігі мен элементтерінің алуан түрлілігі болып табылады. 
Бұл  заңдылық  беттердің  қасиеттері  үшін  жарамды:  материалдың 
фактурасы,  түсі,  бөлінуі.  Мәселен,  ашық  түсті  бет  әрдайым,  оған  тең 
қараңғы  беттен  үлкенірек  болады.  Мөлшері  және  түсі  бірдей  дақтар 
қараңғы  немесе  ашық  фонда  орналастырылғанда  әртүрлі  көрінеді.  Тік 
сызықтар  мен  пішіндер  әрдайым  оларға  теңестірілген  көлденең 
өлшемдегілерден үлкенірек болып қабылданады және бұл иллюзия өте 
тұрақты. 
Тігінен  бөлінген  пішін  бөлінбеген  пішінге  немесе  көлденең 
бөлінгенге  қарағанда  әлдеқайда  ұзынырақ  көрінеді.  Мұның  бәрі 
пішіннің өлшемін қабылдауға жатады. 
     Контраст және нюанс. Нюанс пен контраст туындының элементтері 
мен  бөліктерінің  арасындағы  айырмашылық  дәрежесін  және  сипатын 
көрсетеді.  Түрі,  реңкі,  түсі,  фактурасы,  көлемі,  өлшемі  жағынан 
жақындатылған  нюанстық  қатынастары,  реңктердің,  бөлшектердің 
ойнауымен 
пішінді 
байытады. 
Пішінді 
сипаттайтын 
негізгі 
элементтермен  салыстырғанда,  контрасттық  қатынастар  -  бұл 
форманы  дамытуға  арналған  қозғаушы  күш  болып  табылады.  Нюанс 
пен контраст бір-бірін толықтырады және байытады: контраст нюансты 
баса көрсетеді, оны ашады; нюанс контрастты жұмсартады, толтырады.  
 
 
 
23 

 
 
 
Өнер  туындысы  толығымен  нюанстық  қарым-қатынастарда,  ұқсас 
түстерде немесе бір түсті гаммада жасалған кезде, нюанс көрсетудің  
тәуелсіз  құралы  бола  алады.  Контраст  заттардың,  дақтардың, 
сызықтардың  арасындағы  өлшемі,  пішіні,  түсі,  қозғалыс  бағыты  және 
т.б. бойынша қатынаста көрініс табуы мүмкін. 
Ырғақ  және  өрнек.  Композициядағы  ритм  деп  бірдей  немесе 
ұқсас,  заңдылықпен  өзгеретін  элементтердің  тұрақты  қайталануы 
аталады.  
Тиісінше, ритмдердің төрт түрі бар: 
1)  бірдей элементтердің жүйелі түрде қайталануы; 
2)  өзгеретін элементтердің жүйелі түрде қайталануы; 
3)  бірдей элементтердің өзгеретін аралықта қайталануы; 
4)  өзгеретін элементтердің өзгеретін аралықта қайталануы. 
Ритмнің, ритмикалық композицияның эмоционалдық әсері жалпы 
қабылдау  қасиетіне  негізделген:  кез-келген  элементтердің  қайталануы 
(дыбыстар, белгілер және т.б.) олардың эмоционалды әсерін күшейтеді. 
Ритмдердің  негізінде  өнердің  бірқатар  түрлері  -  поэзия,  би  музыкасы 
жасалған. Декоративтік композицияда әрдайым ритм болады. Мысалы, 
шрифт  өзінің  ырғағы  мен  жолдардың  ритмикалық  орналасуына  ие 
болады. Әдетте, композицияда ритм элементтерді ұйымдастыру құралы 
ретінде  қызмет  етеді,  бірақ  ырғақ  пен  симметрияның  заңдарына 
толығымен негізделген композицияның ерекше түрі бар - өрнек. 
Өрнек,  әдетте,  дербес  болмайды,  ол  әрдайым  дерлік  қандай  да  бір 
функционалдық  заттың  бетінде  орналасады.  Сол  кезде  ол  бетке  өз 
ритмикалық құрылымын береді және, демек, беттік ұйымдастыру әдісі 
болып табылады. 
Өнертануда  өрнектердің  өсімдікті,  геометриялық  және  т.б.  деп 
бөлінулері  бар.  Бірақ  шын  мәнінде  барлық  өрнектердің  негізі  - 
симметрияның  және  ырғақтың  математикалық  заңдары.  Ою-өрнектің 
негізгі идеясы - байланыс және тәртіп, ұйымдастырылған әлем идеясы. 
Ою-өрнекте  жоғарыда  көрсетілген  симметрия  түрлеріне  -  айналық 
және  осьтік  -  қосымша  басқа  симметрияның  ерекше  түрі  бар: 
тасымалдау  немесе  трансляция.  Симметриялы  элементтер  бір-бірімен 
тікелей бір осьтің бойымен белгілі бір ұзындыққа дейін жылжу кезінде 
біріктірілуі мүмкін. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
         24 

 
 
 
Сурет. 1.14. Сызықтық өрнек түрлері (жиектері): 
а
 
— асимметриялық; 
б
 
—  симметрияның бір жазықтығымен; 
в
 
— жылжымалы көрініс; 
г
 
— 
осьтік; 
д
 
—  айналық; 
е
 
—  көлденең  симметриялы  жазықтықтарды  жылжымалы  көрініс 
және  осьтік  симметриямен  біріктірілген; 
ж
 
—  симметрияның  бір  бойлық  және  көлденең 
осьтерімен 
 
Ою-өрнектің  қарапайым  түрі  -  жиектер.  Жиектер  деп  ось  бойымен 
қандай  да  бір  элементтерді  тасымалдау  арқылы  қалыптастырылған 
сызықты  оюлар  аталады.  Жиектердің  табиғаты  элементтің  өз 
симметрия осіне ие болуына байланысты ажыратылады. 
Жиектердің тек жеті түрі бар: 
1)  асимметриялық (сур. 1.14, а); 
симметрияның бір жазықтығымен (сур. 1.14, б) 
2) 
жылжымалы көрініс (сур. 1.14, в); 
 
 
25