Оқулық «Білім беруді дамытудың федералды институты»

 
Форзац  —  түптемеде  басылымның  құрылымдық  элементі,  беткі  
қабық  және  кітап  блокы  арасында  орналасатын  қағаз  немесе 
бедерлеменің  ортасынан  бүктелген  беті.    Кітап  блокы  және  түптелген 
қабық арасындағы байланыстыру буынының қызметін атқарады.  
Фронтиспис  —  титулдық  беттің  артында  сол  жақ  бетте  орналасқан 
иллюстрация болып табылатын көркемдік безендіру элементі.  
 Хинтирлеу  —  ажыратымдылығы  төмен  құралда  немесе  ұсақ 
кегльмен  басу  кезінде  қаріп  пішіндерінің  бұрмалануын  азайтуға 
мүмкіндік беретін сандық қаріп контурларын түзеу процессі.   
Түсті  профиль  —  нақты  құылғының  түс  бөлінуі  туралы  ақпарат 
жинақталған файл.  
ICC  түсті  профилі  —Түс  бойынша  халықаралық  консорциумымен 
(International  Color  Consortium  —  ICC)  бекітілген  форматтағы  профиль. 
Консорциумға Adobe Systems Inc., Agfa-Gevaert N.V., Apple Computer Inc., 
Eastmen  Kodak  Company,  FOGRA  (Honorary),  Microsoft  Corporation, 
Silicon  Graphics  ПС.,  Sun  Microsystems  Inс.,  Taligent  Inc  сияқты  әйгілі 
компаниялар мүшелік етеді. Қазіргі уақытта  ICC түспен жұмыс жасауға 
арналған құрылғылармен байланысты барлық компаниялар дерлік кіреді: 
Бarco,  Canon,  DuPont,  Fuji,  Xerox,  Hewlett  Packard,  Intel,  NEC,  Sony, 
Pantone, Seiko Epson, X-Rite, Gretag және т.б. ондаған фирмалар. 
Цицеро — 12 типограиялық пунктке тең типометрлік бірлік.   
Шмуцтитул — жеке бет немесе бөлім, тараудың алғашқы беті болып 
табылатын  басылымның  құрылымдық  элементі.  Қысқаша  атаудан, 
эпиграфтан, иллюстрациядан, кітап безендірілуінен тұрады.  
Қаріп  –  1)  белгілі  хат  жүйеісі  белгілерінің  графикалық  реттелген 
бейнесі; 2) қандай да бір әліпбидің, сондай-ақ, бір немесе бірнеше тілде 
мәтінді  теруге  арналған  сандар,  тыныс  белгілері  және  т.б.  белгілердің 
жиынтығы. 
Эргономика – адамның өндірістік қызметін зерттейтін және мақсаты 
оны оңтайландыру болып табылатын ғылыми пән.  
dpi  (dots  per  inch  —  бір  дюймға  келетін  нүктелер)  —  растралық 
суреттердің  және  мұндай  суреттерді  енгізу-шығару  құрылғыларының 
ажыратымдылық қасиетінің өлшем бірлігі.  
lpi  (lines  per  inch  —  бір  дюймге  келетін  сызықтар)  —  растр 
линиатурасы, бір дюйм кесіндіде растралық нүкте қатарының саны.  
LZW-қысу—  мәліметтерді  жоғалтусыз  қысу  сұлбасы,  мұнда 
мәліметтер  ағынының  қайталануы  қолданылады  (мысалы,  бір  түсті 
пиксельдер қатары), бұл сұлба GIF форматындағы графикалық файлдарда 
қолданылады.  Атауы  өнертапқыш  аттарының  бірінші  әріптерінен 
құрастырылған  Lempel—Zev—Welch. 
173 

 
PostScript  —  Adobe  Systems  Inc  фирмасымен  ұсынылған  парақшаны 
сипаттауға  арналған  тіл.  Бұл  тілді  кіріктірілген  аппараттық  құралдары, 
қосымша  катридж    немесе  принтрдің  жүйелік  платасындағы  
микросұлбасы түұсіне алады.    
RIP  (raster  image  processor  —  растралық  суреттер  процессоры)  — 
кейінгі  баспаға  арналған  суреттерді  растрлеуге  арналған  аппараттық 
немесе бағдарламалық құрал.  
TTF (True Type Font) — Apple мен Microsoft бірлесіп жасап шығарған 
сандық  қаріптер  форматы.    Mac  OS  System  7  және  MS  Windows  3.1 
операциондық  жүйелерінен  бастап  жұмыс  жасайды.  TT-қаріп 
контурларын  сипаттау  үшін    Безье  (Pierre  Бezier)  қисықтары 
қолданылады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   172 

 
       ҚОСЫМШАЛАР 
1-ҚОСЫМША 
КІТАП ЖӘНЕ ЖУРНАЛ ФОРМАТТАРЫ 
 
Кітап форматтары 
Қағаз өлшемі, 
мм 
Беттің үлесі 
Кітап басылымдарының форматы 
Шартты 
белгіленуі 
Өлшемі, мм 
максимал    минимал 
600 х 900 
1/8 
60 х 90/8 
220 х 290 
205 х 
275 
840 х 1 080 
1/1
6 
           84х 108/16 
205 х 260 
192 х 
255 
700 х 1 000 
1/1
6 
70х100/16 
170 х 240 
158 х 
230 
700 х 900 
1/1
6 
70х90/16 
170х215 
155 х 
210 
600 х 900 
1/1
6 
60х90/16 
145х215 
132 х 
205 
600 х 840 
1/1
6 
60х84/16 
145х200 
130х195 
840 х 1 080 
1/3
2 
            84 х108/32 
130х200 
123х192 
700 х 1 000 
1/3
2 
70х100/32 
120х165 
112х158 
750 х 900 
1/3
2 
75 х 90/32 
107х177 
100х170 
700 х 900 
1/3
2 
70 х 90/32 
107х165 
100х155 
600 х 840 
1/3
2 
60 х 84/32 
100х 140 
95 х 130 
 
Журнал форматтары 
 
Қағаз 
өлшемі, мм 
Беттің 
үлесі 
Журнал басылымдарының форматы 
Шартты 
белгіленуі 
Өлшемі, мм 
    максималды    минималды 
700 х 1 080                 1/8                70х108/8         265 х 340        257 х333 
600 х 900 
              1/8 
60 х 90/8        220 х290 
205 х 275 
600 х 840 
              1/8 
60 х 84/8        205 х 290        200 х285 
840 х 1 080 
1/16              84х 108/16        205 х 260        192х255 
700 х 1 080 
1/16              70х 108/16        170х260 
158 х 255 
700 х 1 000 
1/16 
70х100/16       170 х 240 
158 х 230 
600 х 900 
1/16 
60х90/16        145 х 215 
132 х 205 
840 х 1 080 
1/32 
84х108/32       130 х200 
123 х 192 
700 х 1 080 
1/32 
70х108/32         130х165        125 х 165 
  173 

2-ҚОСЫМША
Балаларға арналған баспа өнімдеріне 
қойылатын санитарлы-гигиеналық және 
эргономикалық талаптар 
Балалар 
әдебиетіне 
қойылатын 
санитарлы-гигиеналық 
және 
эргономикалық  талаптар Ресей Федерациясы Үкіметінің  2009 жылдың  7 
сәуірінен  №307  жарғысымен    бекітілген  Балалар  және  жасөспірімдерге  
арналған  өнімдер  қауіпсіздігі  туралы  техникалық  регламентте 
келтірілген. 
Баспа өнімдеріне (оқыту, кітап және журнал 
өнімдері) қауіпсіздігіне қойылатын талаптар 
Баспа  өнімдерінің  биологиялық  қауіпсіздігі  баспа  түріне,  бір  жолғы 
оқу  мәтінінің  көлемі,  қолданушының  жасына  байланысты  және  балалар 
мен  жасөспірімдердің  физиологиялық  ерекшеліктеріне  сәйкес  қаріптік 
безендірілу  параметрлерімен  және  мәтінді  безендіру  әдістерімен 
анықталады.  
Баспа өнімі екі немесе үш жас ерекшелік топтарына есептелген болса, 
мұндай өнім белгіленген жас ерекшелік топтарының ең кішісіне қатысты 
талаптарға сәйкес болуы тиіс. 
Баспа  өнімі  түріне  және  қолданушының  жасына  қарамастан  келесі 
талаптарға сай болуы тиіс: 

мәтінді  түсті  және  сұр  фонда  және  (немесе)  алуан  түсті
иллюстрацияларда  фонның  оптикалық  тығыздығы  0,3  аспауы  тиіс, 
қаріпті айналдырып басу кензінде – 0,4 кем емес; 

қайта  қолдануға  арналған  өнімдерді  (емтихан  билеттері,
тапсырма  карточкалары,  тест  тапсырмалары,  сөзжұмбақтар)  есепке 
алмағанда,  баспа  өнімдерін  шығаруда  ақшылдық  көрсеткіші  74%  төмен 
және газет қағазын қолдануға болмайды; 

баспа өнімдерінде қысаң қаріптерді қолдануға болмайды;

әріптік,  сандық  және  химиялық  формулаларды  рәсмдеу  кезінде
формула  негізгі  элементтірнің  қаріпі  негізгі  мәтін  қаріпі  кегелінен  2 
пунктқа  төмен  болуы  мүмкін,  формуланың  қосымша  элементтері 
қаріпінің кегелі 6 пунктан төмен болмауы тиіс; 

басылымның  артқы  бетіндегі  түбіртек  жиектері  26  мм  кем
болмауы тиіс; 

парақша жиектерінде көлемі 50 белгіден аспайтын жолақтан 5 мм
аспайтын  қашықтықта  шартты  белгілер,  көрнекі  суреттер  және  мәтін 
орналастыруға болады; 
   174 


қара бояуды қолданумен баспа кезінде мәтін және баспа өнімдері
қағазының  бейнелену  элементтерінің  оптикалық  тығыздық  интервалы  
0,7 кем болмауы тиіс; 

штрих белгілері анық емес мәтінді басуға болмайды.
Мектепке  дейінгі  және  кіші  мектеп  жасындағы  балаларға  арналған
баспа  өнімдерінің  сөз  аралық  бос  орындары  қаріп  кегеліне  сай  болуы 
тиіс,  бояуға  арналған  суреттерде  сурет  элементтерінің  өлшемі  5  мм  кем 
болмауы тиіс. 
Баспа өнімдерінің қаріптік безендірілуі Дидо типометрялық жүйесінде 
(1 пункт 0,376 мм тең) орындалады. 
Жалпы және бастапқы кәсіптік оқыту оқу 
құралдарының қауіпсіздігіне қойылатын 
талаптар 
Бастапқы  кәсіптік  оқыту  оқу  құралдарының  қаріптік  безендірілуі  10 
және 11 сынып оқулықтарына қойылатын талаптарға сәйкес болуы тиіс. 
Жалпы  және  бастапқы  кәсіптік  оқыту  оқу  құралдарының  салмағы 
аспауы тиіс: 

1-4 сыныптар үшін – 500 г;

5-6 сыныптар үшін – 400 г;

7-9 сыныптар үшін – 500 г;

10-11 сыныптар үшін – 600 г.
Оқу құралдарында қолданбаған жөн:
а) негізгі және қосымша мәтін үшін – қаріпті айналдыруға және түсті
бояу; 
ә) мәтінді белгілеу үшін - қаріпті айналдыруға және түсті фонда түсті 
бояу; 
б)  жұмыс  дәптерлерінің  жазбаға  арналған  аймақтарында  –  түсті 
немесе сұр фон; 
в) негізгі және қосымша мәтін үшін – үш немесе одан да көп бағанға 
теру; 
г) тігінсіз біріктіру әдісі. 
Жазу  дәптерлерінде  бастапқы  жазу  дағдыларын  (әріп  элементтері, 
әріптер,  әріптер  арасындағы  байланыстырушы  элементтер,  жеке  сөздер) 
меңгеру  үшін  кіші  әріптердің 
көлденең  бағыттаушы  сызықтар 
арасындағы қашықтық 5 мм кем болмауы тиіс.  
Жазу  дәптерлерінде  жазу  дағдыларын  бекіту  үшін  (жеке  сөздер  мен 
сөйлемдер)  меңгеру  үшін  кіші  әріптердің 
көлденең  бағыттаушы 
сызықтар арасындағы қашықтық 4 мм кем болмауы тиіс 
Жол аралық қашықтық 8 мм кем болмауы тиіс. 
Әріп үлгілерін және олардың элементтерін кескіндеу үшін нүктелерді 
қолдануға болмайды. 
175 

Жалпы  білім  беру  мектептерінің  1-4  сыныптарына  арналған 
гуманитарлық  пәндер  бойынша  оқу  басылымдарында  мәтінінің  қаріптік 
безендірілуі  №19  қосымшаға  сәйкес,  «Балалар  және  жасөспірімдерге  
арналған  өнімдер  қауіпсіздігі  туралы  техникалық  регламенті» 
талаптарына сай болуы тиіс –  №20 қосымшаға сәйкес. 
Жалпы  білім  беру  мектептерінің  1-11  сыныптарына  арналған 
математикалық  пәндер  бойынша  оқу  құралдары  мәтінінің  қаріптік 
безендірілуі  №21  қосымшаға  сәйкес,  жаратылыстану  пәндері  бойынша 
№22 қосымшасына сәйкес, талаптарға сай болуы тиіс. 
Жалпы  білім  беру  мектептеріне  арналған  оқу  құралдары  мәтінін  екі 
және  одан  да  көп  бағанға  рәсімдеу  №23  қосымшаға  сәйкес,  талаптарға 
сай болуы тиіс. 
Жалпы  білім  беру  мектептеріне  арналған  көрнекі  құралдардың  қаріп 
өлшемі №24 қосымшаға сәйкес, талаптарға сай болуы тиіс. 
Кітап және журнал басылымдары келесі талаптарға сәйкес болуы тиіс: 

Әдеби-көркем,  дамытып  оқыту,  қосымша  білім  беру  және
ғылыми  танымал  басылым  мәтіндеріне  түсті  бояу  және  қаріптің 
айналдыруын қолданбаған жөн; 

Анықтамалық  және  бос  уақытқа  арналған  басылымдарда  түсті
фонда түсті бояумен басу кезінде қаріп кегелі 20 пункттен төмен болмауы 
тиіс, мәтін көлемі – 200 белгіден көп емес. 

Мектепке  дейінгіжәне  кіші  мектеп  жасына  арналған  бояуға
арналған  суреттер  жинағында  сурет  элементтерінің  минимал  габариттік 
өлшемі 5 мм кем болмауы тиіс. 
Жоғары  мектепке  дейінгі  жастағы  балаларға  (3-6  жас),  кіші  мектеп 
жасындағы  балаларға (7-10  жас), орта  мектеп жасындағы  балаларға (11-
14 жас), жоғары мектеп жасындағы балаларға (15-17 жас) арналған кітап 
және  журнал  басылымдарында  мәтіннің  қаріпі  сәйкесінше  №25-28 
қосымшаларға сәйкес, талаптарға сай болуы қажет. 
Кітап  және  журнал  басылымдарында  мәтінді  екі-  және  үш  бағанға 
енгізу  кезінде  қаріптің  безендірілуі  №29  қосымшаға  сәйкес,  талаптарға 
сай болуы тиіс. 
Кітап және журнал басылымдарында түсті, сұр фонда және түрлі-түсті 
иллюстрацияларға  басып  шығару  кезінде  мәтіннің  қаріптік  безендірілуі 
№30 қосымшаға сәйкес, талаптарға сай болуы тиіс. 
Мәтінмен  қатар,  ойыншықтар,  кеңсе  тауарлары,  компакт  дискілірі 
қосылып  жүретін  кітап  және  журнал  басылымдарында  мәтіннің  қаріптік 
безендірілуі  балалар  мен  жасөспірімдерге  арналған  өнім  қауіпсіздігі 
туралы  техникалық  регламентке  сәйкесінше  №25-30  қосымша  
талаптарына сай болуы тиіс. 
       176 

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
Adobe  InDesign  CS3  :    ресми  оқыту  курсы:  ағылшын  тілінен
аударылған – М.: Триумф, 2008. 
2.
Артюшин Л. Ф. Түс бөлінуі / Л. Ф.Артюшин. — М.: Кітап, 1982.
3.
Брингхерст Р. Типографикадағы стиль негіздері: ағылшын тілінен
аударылған / Р. Брингхерст. — М.: Аронов баспа үйі, 2006. 
4.
Вильберг Г. Кітап дизайні әліппесі / Г. Вильберг, Ф. Форсман. —
СПб.: СПбГПУ баспасы, 2003. 
5.
Водчиц  С.  С.  Дизайндегі  пропорция  эстетикасы.  Кітап
пропорциясы жүйесі/ С. С. Водчиц. — М. : Техносфера, 2005. 
6.
Вудсон  У.  Суретші-құрастырушыларға  арналған  инженерлік
психология анықтамалығы/ У Вудсон, Д.Коновер. — М. : Әлем, 1968. 
7.
ГлушаковС. В. Adobe Illustrator CS3. Өздігінен оқу құралы / С. В.
Глушаков. — М.: АСТ; Владимир: ВКТ, 2008. 
8.
Гончарова  Н.А.  Кітап  композициясы  және  архитектоникасы//
кітап  көркемдік  зат  ретінде.  2-бөлім,  Түс.  Құрылым.  Композиция  /  Н.А. 
Гончарова. — М.: Кітап, 1990. 
9.
Гордон Ю. Әріптер туралы кітап А-дан Я-ға дейін / Ю. Гордон. —
М. : А. Лебедев студиясының баспа үйі, 2006. 
10. Дабижа  Г.Н.  Компьютерлік  графика  және  беттеу:  CorelDRAW,
PhotoShop, PageMaker / Г.Н. Дабижа. — СПб. : Питер, 2007. 
11. Дрю Д. Логотип түстерін басқару/ Д. Дрю, С. Мейер. — М. : Рип-
холдинг, 2007. 
12. Завгородний  В.Г.  Adobe  InDesign  CS3  /  В.Г.  Завгородний.  —
СПб.: Питер, 2008. 
13. Кнабе  Г.  А. Баспа  өнімдері  дизайнерінің  энциклопедиясы  /  Г.  А.
Кнабе. — М. : Диалектика, 2006. 
14. Ковтанюк Ю. С. Adobe PhotoShop CS3. Қадамнан қадамға/ Ю. С.
Ковтанюк. — М. : Эксмо, 2008. 
15. Комолова
Н.В.  Компьютерлік  беттеу  және  дизайн  / 
Н.В.Комолова. — СПб.: БХВ-Петербург, 2003. 
16. Комолова 
Н.В.  CorelDRAW  X4  өздігінен  оқу  құралы/
Н.В.Комолова. — СПб.: БХВ-Петербург, 2008. 
17. Кондратьева И.Н. Кітапты беттеу: практикалық нұсқаулық / И. Н.
Кондратьева. — СПб.: Нева Диалекті: БХВ-Петербург, 2005. 
18. Королькова А. Жанды типографика / А. Королькова. — М. : Index
Market, 2007. 
19. МакВейд  Д.  Бизнес  графикасы  /  Д.МакВейд.  —  М.  :  КУДИЦ-
ПРЕСС, 2007. 
177 

20. Миронов Д. Ф. Дизайн компьютерлік графикасы/ Д. Ф. Миронов.
— СПб. : БХВ-Петербург, 2008. 
21. Миронова Л. Н. Сурет салу өнеріндегі түс/ Л. Н. Миронова — M^
: Беларусь, 2002. 
22. Птахова  И.  И.  Әріптің  қарапайым  сұлулығы  /  И.  И.  Птахова.  —
СПб. : ЛИГ, 2004. 
23. Тучкевич Е.И. Самоучитель Adobe PhotoShop CS3 / Е.И.Тучкевич.
— СПб. : БХВ-Петербург, 2007. 
24. Файола Э. Баспа қаріптері және Weб-дизайн / Э.Файла. — СПб. :
БХВ-Петербург, 2003. 
25. Феличи Дж. Типографика: қаріп, беттеу, дизайн / Дж. Феличи. —
СПб. : БХВ-Петербург, 2004. 
26. Фрост  К.  Газет  және  журнал  дизайні:  ағылшын  тілінен
аударылған / К. Фрост. — М. : Университет кітабы, 2008. 
27. Чихольд Я. Кітап кейіпі / Я. Чихольд. — М.: Кітап, 1980.
28. Шпикерман Э.  Қаріп  туралы  /  Э. Шпикерман.  —  М.  :  ПараТайп,
2005. 
29. Уиллер А. Бренд даралығы / А. Уиллер. — М.: Альпина, 2004.
      178 

Алғы сөз...........................................................................................
..........3
І БӨЛІМ. ГРАФИКАЛЫҚ ДИЗАЙН НЕГІЗДЕРІ 
1-Тарау. Композицияның негіздері...............................................
.......6
1.1. Дизайн, жалпы ұғымдар..........................................................
..........6
1.2. Көру арқылы қабылдау ерекшеліктері.................................
............9
1.3. Материалдың композициясы.................................................
..........16
2-тарау. Қаріптер және беттеу.........................................................
.....27
2.1. Қаріп сәулеті................................................................................
.....27
2.2. Беттеу..........................................................................................
.......41
2.3. Иллюстрацияларды орналастыру.............................................
......48
2.4. Іскерлік графика.......................................................................
.
3-тарау. Түстану негіздері.................................................................
....61
3.1. Түстің табиғаты..........................................................................
.......61
3.2. Түстерді қабылдау ерекшеліктері.............................................
......64
4-тарау. Баспа өнімдерінің дизайны...............................................
....70
4.1. Таныстыру өнімдерінің дизайны...............................................
.....70
4.2. Кітап басылымының дизайны....................................................
..73
ІІ БӨЛІМ. Компьютерлік графика 
5-тарау. Компьютерлік графика ұғымы.....................................
...86
5.1. Растрлық графика......................................................................
...86
5.2. Векторлық графика...................................................................
.......89
6-тарау. «Үстелдік басылымға» арналған компьютерлер мен 
жабдықтар..........................................................................................
.....93
6.1. Аппараттық жабдықтар.............................................................
......93
6.2. Сандық баспа машиналары.......................................................
....104
7-тарау.  Компьютердік  дизайнге  арналған  бағдарламалық 
қамтамалар...................................................
.........................................107
7.1. Растрлық сурет редакторы......................................................
......107
7.2. Векторлық сурет редакторлары.............................................
.......117
7.3. Мәтінмен жұмыс......................................................................
......136
8-тарау. Түс түзету және түстің бөлінуі......................................
......146
8.1. Файлға түс жазу.........................................................................
.....146
8.2. Суреттің түс түзетілуі...............................................................
.....149
8.3. Түс бөлінуі...............................................................................
.......154
Терминдер сөздігі...........................................................................
.......158
Қосымшалар....................................................................................
.......163
Әдебиеттер тізімі.............................................................................
......167
179 
МАЗМҰНЫ 

Оқыту басылымы 
Тозик Вячеслав Трофимович, 
Корпан Лидия Михайловна 
Компьютерлік графика және дизайн 
Оқулық 
Редакторы Л.В. Толочкова 
Техникалық редакторы Н. И. Горбачева 
Компьютерлік беттеу: В.А.Крыжко 
Корректор А. П. Сизова 
Бас. № 106113998. Баспаға берілді 28.05.2015. Форматы 60 х 90/16. 
«Балтика» гарнитурасы. Офсеттік қағаз. Офсеттік баспа. Шартты баспа парақшасы 13,0 
Тиражы 1000 дана. Тапсырыс № 
«Академия» баспа орталығы» ЖШҚ. 
www.academia-moscow.ru
 
 129085, Мәскеу, Мира проспекті, 101В, 1 б. 
Тел./факс: (495) 648-0507, 616-00-29. 
Санитарлық-эпидемиологиялық қорытынды № РОСС RU. AE51. 25.05.2015 H 16679.  
Идел-Пресс басып шығарылды.