Оқулық Алматы 014 Давильбекова Ж.Қ. Кəсіпорын экономикасы: Оқулық Алматы

218
қолдағы  акциялардың  номиналын   көбейту  (немесе  азайту) есебімен
көбейтуге болады.
Кəсіпорының "қосымша капиталы"
- негізгі қоры қайта бағалау нəтежелер;
- акционерлік        қоғамның        эмисиялық        табысы.(акциялардың
номиналды қунынан жоғарғы бағамен сатудан түскен табыс);
 -өндірістік мақсатта қайтарымсыз алынған ақша жəнө матөриялдық
қуныдылықтар;
-капиталдық         салымдарды
қаржыландыруға         бюджеттен
ассигнациялар.
Қор (резерв) капиталы -кəсіпорының  табысының  бір  белігін  аударып
отыратын  ақша  қоры. Ол  шығынды  өтеуге  арналған, ал  акционерлік  қоғамда
сонымен  қатар  оның  облигацияларын  етеу  мөн  акцияларды  қайтарып  алуға
арналған.
Жинақ  қоры-кəсіпорының  таза  пайдасынан  бөлігін  өндірісті  дамытуға
арналған  қаражаттар. Бірақ  топ  таза  табыс  көп  кездері  өндірісті  дамыту
програмалларын  қаржыландыруға  жете  бермиді. Бул  жағдай  кəсіпорын
өндірісті  дамытуға  арналған  қаражатты, соның  ішінде  таза  табысты  да
жинақтайтын  инвистициялық  қор  мен  негізі  қорды  ендіретін, сонымен  қатар
тартылған жəнө қарыздық қаражатты жинақтайтын амортизациялық қор қурды.
Акционерлік  қоғамдарда  қарыздарын  алып  тастағандағы  активтерінің
самасын  білдіретін "акционерлік  капитал" деген  уғым  бар. Акционерлік
капитал  дегеніміз  акционерлік  қоғмның  өзіне  аталып  кеткен  қорларды
(инвистициялық  қордан  басқа), сонымен  қатар  басқа  да  қорларды  кіргізетін
өзінің қаражаттарының сомасы.
Тутыну  қоры  таза  пайда  есебінен  қурылады  жəне  дивиденттерді
(акционерлік  қоғамдарда),матерялдық  көмекті, қосымша  кезекті  демалысқа
шығуды, тамақтануды.жолақыны жəне басқа да мақсаттарды төлеуге арналады.
Валюта  қоры.  Экспорттық  операциялардан  валюта  алатын  немөсе
импорттық операцияларға валюта сатып алатын кəсіпорындарда қурылады. Ол
үшін  кəсіпорын  валюталық  операцияларды  жүзеге  асыру  үшін  Қазақстан
орталық  банкінің  лицензиясы  бар  каммерциялық  банкте  валюталық  есепшот
ашылады.
Жоғарыда  қарастарылып  кеткен  қорлардан  басқа  кей  кездері  кəсіпорындар
опөративті ақша қорларын қурады.
Жылына  екі  рет  немесе  бір  рет  кəсіпорында  жалақы  төлеу  қоры  қурылды.
Оның негізгі жалақы қоры болып табылады.
Жалақаны уақытысымен телеу үшін кəсіпорын мəселе шешеді. Бул мақсатта
қажеттіақша  қаржысы  жинақталады, ал  егер  ол  жетіспесе  жалақаны  телеуге
банктен  крредит  алады.Жалақаны  тəлеудің  тиымды  уақыты  мен  оған  қажетті
күндер санын анықтаудың мəні зор.
Əдепте жылына бір рет акциялар бойнша дивиденттер төлеу қоры қурылуы
тиіс.

219
Белгілі бір мерзімде бюджет əртүрлі салықтар төлеу қорын ұйымдастырады.
Бюджетке  төлемдерді  уақытымен  төлеліу  штраф  санкцияларын  салынуымен
аяқталады.
Жоғарыда  айтылғандардан  басқа  кəсіорында  басқа  да  ақша  қорлары
қүрылады: банк  несиелерін  қайтаруға  арналған, жаңа  техниканы  игеруге,
ғылыми-зерттеу  жүмыстарына, жоғары  түрған  үйымдарға  төлемдерді  төлеуге
арналған қорлар.
Қаржының  толық  мəні  оның  функцияларымен  анықталады: бөлуші  жəне
басқарушы. Ббүл  екі  функция  бір  бірімен  тығыз  баййланысты. Бөлуші
функцияның  көмөгімен  қүрылтайшылар  саледарының  негізінде  қүрылатын
алғашқы капитал қүрылады, жалпы ішкі өнімді қүпы бойынша бөлу, табыс пен
қаржжы ресурстарын бөлу процесінде негізгі қүндық пропорцияларды анықтау,
жеке тауар өндірушілер, кəсіпорындар, үйымдар мен мемлекеттің мүдделерінің
тиымды үлестіру жүзеге асырылады.
Басқарушы  функцияның  обьективті  негізі  өнімді  өндіру  мен  сатуға  кеткен
шығындық қүндық есебі, жүмыстарды орындау, қызмет көрсету, кəсіпорынның
табысы мен ақша қорларын жəне оны пайдалану болып табылады.
Қаржының негізгнде ендіруші  процесті  қаржыландыру кездерімен  қамтамасыз
ету  жатады, сол  арқылы  ендіру, айырбастау  жəне  түтыну  сияқты  процөсінің
барлықфазаларынбайланыстырады.Бірақ  кəсіпорының  шаруашылықта  тиімді
жəнө  рационалды  жүргізу, оның  алатын  табысы  оның  арықарай  дамуының
мүмкіндіктерін  анықтаиды. Жəне  керінсінше  ақшаның  тоқтаусыз  аиналуының
бүзылуы, өнімді ендіруге жəнө сатуға, жүмыс жасуға, қызмет көрсетугекеткен
шығындардың  есуі  кəсіпорынның  табысын  кемітеді  жəне  дамуға  мүмкіндік,
бəсекелістігін, қаржылық  түрақтығынан  айырады. Бүлжағдай  басқарушы
функция 
бөлу 
қатынастарының 
ендіруге 
тиімді 
əсер 
етуінің
жеткіліксіздігін.қаржылық  ресурстары  басқару  мен  ендірісті  үйымдастыруда
олқырықтар  бар  екендігін  хбардар  етеді. Бүл  хабарларға  немқүрайды  қарау
кəсіпорынның жабылуына алып келеді.
Кəсіпорынның қаржысын үйымдастыру принциптері.
Кəсіпорынның  қаржы  қатынастары  белгілі  принциптерге  сүйенөді:
шаруашылық  егемендік, өзін  өзі  қаржыландыру, материялдық  жауаптылық,
материалдық мүдделік, қаржы резервін құру
16.2 Кəсіпорынды қаржылай жобалау.
Кəсіпорынның  шаруашылық  қызметін  қаржыландыруды  қамтамасыз  ету
оның  табыстары  мен  шығындарының  балансы  немесе  бюджет  болып
табылатын қаржылық жоба негізінде жүзеге асырылады.
Қаржылық
жобалау
- бүл 
кəсіпорынның 
қаржылық
  түрақтылығын  қамтамасыз  ету  мақсаты  мен  қаржы  рессурстарының
қажетті  көлемін, табысын, оны  тиімді  болуы  мен  пайдалануды  анықтауға
бағытталған басқару қызметінің бір түрі.

220
Қаржылық жобалаудын негізгі мəселелері:
-
шынайы
қаржылық,
интеллектуалды 
инвестицияларына
салымдары, айналым  қаржысының  өсімі, əлеуметтік  даму  мен
қоса  кəсіпорынның  ақша  қаражатының  түрақты  айналымын
қамтамасыз ету;
-
кəсіпорынның  əртүрлі  табыстарын  тиімді  пайдалану  мақсатында
резервтерді табу жəне рессурстарды пайдалану;
-
Акционерлер мен инвесторлардың мұдделерін  қорғау;
-
Бюджет, бюджеттен  тыс  қорлар, несиелік, сақтандыру  жəне
жоғары түрған ұйымдар алдында міндеттемелерін орындау;
-
Кəсіпорынның қаржылық жағдайын бақылау.
Қаржылық  жоба  жобалану  мерзімымен  байланысты  болып  білінеді:
стратегиялық қаржы жобалау, ағымындағы жобалау, оперативті қаржылық
жобалау.
Стратегиялық  қаржылық  жобалау 3-5 жыл  мерзімінде  коммерциялық
ұйымдарының  қаржыларының  даму  мүмкіншілік  жолдарын  зерттеу  болып
табылады.
Коммерциялық  ұйымның  стратегиялық  жобасы  ретінде  бизнес-планды
алуға болады.
Бизнес  планның  қаржылық  аспектісін "Қаржылық  жоба" жəне
"Қаржыландыру  стратегиясы" бөлімдері  беріледі. "Қаржылық  жоба" бөлімі
алдынғы бөлімдердің материалдары құн түрінде жалпылауға арналған. Ол
келесі бес құжаттан тұрады:
-
Сату көлемін анықтау;
-
Ақшаның шығыс пен кіріс балансы;
-
Табыс пен шьіғындардьің   кестесі;
-
Кəсіпорынның активтері мен пассивтерінің құрама балансы;
-
Шығынсыздыққа жету графигі.
"Қаржыландыру  стратегиясы" бөлімінде  кəсіпорынды  құру  немесе
дамытуға  арналған  қаржыны  алу  жобасы, жобаны  жүзеге  асыру  үшін
қаражаттың  жалпы  көлемін, оның  көздері, жобаның  өзін-өзі  ақтауы  жəне
салынған капитал үшін инвестордың табыс алуы қарастырылады.
16.3 Қаржыны жоспарлау
Қаржы  жоспарын  жасау  косіпрындағы  қаржының  даму  жағдайын  көрсетеді
Қаржыны жоспарлаудың екі түpi бар: ұзақ, мерзімдік жəне қысқа мерзімдік.
I.  Ұзак мерзімдік каржы жоспары.
а) Капиталға  кажеттілікті  анықтау — ұзақ  мерзімдік  қаржы  жоспарынын
алғашкы қадамы. Муның өзi кредиттерді таңдауды жүзеге асыруға, оларды алу
мерзімін  белгілеуге  жəне  капиталдың  тиімділігіне  қарай  өзінде  жəне  заемға
бөлуге мумкіндік береді.
Капиталға  қажетілікті анықтау айналымдағы  жəне  негізгі  қаржылар
бойынша  бөлек  жургізеді  де  өндірісті  ұлғайтуға  жөндеуге, жетілдіруге,