474
ХV ТАРАУ
СПОРТ ТҮРЛЕРІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ
СИПАТТАМАСЫ
Дене шынықтыру мақсаты мен мазмұнын, киімдері мен құрал-
жабдықтарын, таралуы мен тиімділігін сыртқы орта, тұрмыс,
тамақтану, жас жəне жынысқа байланысты қарастыру қажет. Дене
шынықтыру мен спорт қоғамның жəне жеке əрбір адамның сала-
уатты өмір салтын қалыптастырудағы негізгі бөлім болып табыла-
ды. Адамның жасы мен денсаулық күйі ескеріле отырып, дұрыс əрі
жүйелі түрде ұйымдастырылған дене шынықтыру мен спорттың
денсаулық үшін маңызы зор. Əсіресе, дене жүктемелерін біртіндеп
беру, жүйелі орындау жəне дұрыс мөлшерлеу тəріздес негізгі прин-
циптер сақталынса, денсаулыққа пайдасы аса зор.
Циклдік спорт түрлерінің физиологиялық сипаттамасы
3-тараудан белгілі, циклдік спорт түрлеріне немесе циклдік
қозғалыстарға жүгіру, жүру, жүзу, ескек есу, велоспорт, шаңғы тебу,
коньки тебу жəне т.б., яғни құрылымы жəне қуаттылығы салыстыр-
малы тұрақты жаттығулар жатады. Аталмыш циклдік спорт түрлері
жүрек-тамыр, тыныс алу жүйелерінің бірқатар ауруларының алдын
алу жəне емдік мақсатында сауықтыру бағдарламаларынан тұрады.
Аса ауыр емес жолмен жақсырақ нəтижелерге жету үшін
дəстүрлі жалпы дене гимнастикалық жаттығуларын емес, шаңғы
спорты, кросс, жүгіру, жүзу, кедергілермен жүру сияқты көптеген
бұлшық ет топтарының үздіксіз жұмысын қажет ете орындалатын
жаттығуларды таңдайды. Неғұрлым жұмысқа аз бұлшық ет тобы
тартылса, соғұрлым жаттығу əсері де төмен болады.
Циклдік қозғалыстардың ортақтығы бұл жаттығуларға
қозғалыстың стереотипті циклдерінің көп рет қайталануы əрі
бірізділікпен орындалу тəн. Циклдер бір-бірінен ажырағысыз бола-
ды.
Циклдік қозғалыстардың физиологиялық негізі рөлін шарт-
сыз, автоматты орындалатын ырғақты қимыл тізбектік рефлекстер
475
атқарады. Циклдік қозғалыстардың айтарлықтай бөлігі табиғи ло-
комоциялар (қозғалыс) болып табылады немесе соларға негізделеді.
Циклдік қозғалыстарда негізгі ауыспалы шама орындалатын
жұмыстың қуаттылығы мен ұзақтығы болып табылады. Қуаттылық
қимыл циклдерінің жиілігі, амплитудасы жəне қозғалыс күшімен
анықталады.
Барлық циклдік қозғалыстарға тəн ортақ қасиет – жұмыстың
шекті ұзақтығының жұмыс қуаттылығына немесе қозғалыс
жылдамдығына тəуелділігі.
Жүру, жүгіру, секіру, лақтыру жəне көпсайыс жеңіл атлетиканың
түрлеріне жатады, соның ішінде жүру, жүгіру сияқты түрлері циклдік
жаттығуларға жататыны 3-тараудан белгілі.
Спорттық жүріс. Жүрудің физиологиялық базисі адымдау
рефлексі болып табылады. Жүріс адамның табиғи қозғалысының бір
түрі. Жүру кезінде адам бойындағы барлық бұлшық еттер, сүйектер,
мүшелер жұмыс жасау мүмкіндіктерін арттырып бейімделеді, ты-
ныс алу, қан айналымы, зат алмасу жүйелері қызметі жақсарады.
Спорттық жүрістің жай жүрістен айырмашылығы онда адым-
дау жиілігі мен аяқ бұлшық еттерінің жұмысына басқаша талап-
тар қойылады. Мысалы, спорттық жүріс кезінде спортшының бір
минуттағы адым жиілігі жүруге қарағанда жоғары болады
Спорттық жүріс жарысы кезінде арнайы төрешілер тағайында-
лып олар спортшының адымдауы кезінде екі аяқ табандары жер-
ден бірдей көтерілмеуін қадағалайды. Спорттық жүріс кезінде аяқ
табандарының жерден бірдей көтеріліп кетіп, кеңістікте дененің
қалқуының пайда болуы, адамның жүгіру түріне өтуі деп саналады.
Осындай жағдай болғанда спортшыны жарыстан шығаруға шешім
қабылданады.
Спорттық жүрістегі қозғалыс циклі спортшының бір тіректі
жəне екі тіректі қалпының екі кезеңінен тұратын екі адым жасаудан
тұрады. Жүрдек адамның қол қозғалысы аяқ қозғалысымен қатаң
үйлесіп отырады жəне айқаспалы сипатта болады. Жарыс ерлерде
20 жəне 50 км, əйелдерде 5-10 км арақашықтықтарда жүргізіледі.
Жоғарыда атап өткендей спорттық жүріске минутына 100-
ден 160-қа дейін жəне одан да көп адымнан тұратын қозғалыстың
жоғары қарқыны (темпі) тəн. Мұнда барлық фаза тірек қоя орын-
далады. Тірексіз фазаның болмауы қозғалысты реттейтін жүйке
орталықтарында қозу үдерістерінің басым болуына əкеледі.
476
Бұл спорт түрі қалыпты қарқындылықты, салыстырмалы аз
жылдамдықты жұмысқа жатады.
Шаңғы-жарысушылары немесе стайер-желаяқтарға қарағанда
жүрдек адамдарда бұлшық ет тонусы жоғары болса, бұлшық
еттің босаңсуы (релаксациясы) азырақ байқалады. Спорттық
жүріс кезіндегі энергия шығыны айтарлықтай, мысалы, 5 км
арақашықтықта 300-400 ккал жəне 50 км арақашықтыққа 3000
ккал-дан жоғары болады. Оттегіні максималды пайдалану (ОМП)
ер адамдарда – 71 мл/кг/мин. Спортшы темпі мен функциялық
дайындығына байланысты тыныс жиілігі (минутына 30-50), өкпе
вентиляциясы (60-90 л/мин) жəне оттегі сіңірілуі – 3-5 л/мин. жəне
одан жоғары. Жүрек-тамыр жүйесі қызметіне келсек, жүріс кезінде
жүректің жиырылу жиілігі (ЖЖЖ) 130-дан 160 екп/мин. жəне одан
жоғары болады. Қандағы лактат (сүт қышқылы) 12 ммоль/л-ге дейін
жоғарылайды. Қан жүйесі көрсеткіштері аса өзгеріске ұшырамайды.
Кейде, əсіресе үлкен көлемді жүктемелерді орындау кезінде анемия
байқалады.
Жүгіру – кардиореспираторлық жүйелерді жаттықтыру үшін
негізгі жəне барынша тиімді дене жаттығулары болып табыла-
тын жеңіл атлетиканың негізгі түрі. Осы ретте тағы да ертедегі
гректердің: «Егер сұлу болғың келсе, жүгір, егер сау болғың кел-
се, жүгір, егер күшті болғың келсе, жүгір» өсиет сөзін атап өткен
орынды болар. Жүгіру көп дəрежеде төзімділік пен жылдамдық дене
сапаларының дамуына əкеледі. Жүгіру түрлері мен қашықтықтары
əртүрлі болып келеді. Жүгіру жағдайы секіру, лақтыру сияқты
қозғалыс түрлерінің құрамында да кездеседі. Жүгіруден жарыс 30-
60 м арақашықтықтан (42 км мен 195 м) марафондық жүгіруге дейін
жүргізіледі (Қысқа қашықтыққа 30 метрден 400 метр аралығы, ор-
таша қашықтыққа 500-ден 2000 метр аралығы, алысқа 3000 метрден
10000 метр аралығы енсе, тым алысқа жүгіруге 20 км-ден 30 км
аралығы жəне марафондық жүгіру 42 км 195 метрге жүгіру жатады).
Осыған орай арақашықтықтар қысқа, орташа жəне алыс (ұзақ) бо-
лып бөлінеді. Арақашықтық ұзындығына байланысты бұл жұмыстар
максималды, субмаксималды, жоғары жəне қалыпты қарқынды бола-
ды. Жүгіру жаттығулары жүйке қызметінің салыстырмалы біртекті
динамикалық стереотиптерін қалыптастырады жəне бекітеді. Көру
анализаторлары мен проприоцептивті рецепцияға қойылатын та-
лаптар жүгірудің (жайдақ жəне кедергімен жүгіру) түрлері мен
жарыстың сипатына байланысты болып келеді.
Достарыңызбен бөлісу: | 
