55
Бұлшық ет жиырылуы типтеріне байланысты дене
жаттығуларының жіктелуі. Жаттығуды орындауға қатысатын
негізгі бұлшық еттердің жиырылу түрлеріне байланысты барлық
дене жаттығулары статикалық жəне динамикалық болып бөлінеді.
Егер бұлшық еттер жиырылған кезде дене бір орыннан екінші
орынға ауысса динамикалық, ал егер бұлшық ет жиырылғанда, дене
қозғалыссыз қалса, статикалық жұмыс деп аталады.
Статикалық (қозғалмайтын) жаттығуларға мысалы, гимнас-
тардағы буынға тұрғанда, атқыштарда ату сəтіндегі белгілі қалыпты
сақтау жатады.
Динамикалық (жылжымалы) жаттығуларға, көптеген дене
жаттығулары жатады. Мысалы, жүру, жүгіру, жүзу жəне т.б.
қозғалыстардың барлық түрлері.
Бұлшық ет жиырылуының күші немесе қуаттылығына бай-
ланысты дене жаттығуларының жіктелуі. Дене жаттығуларын
жетекші бұлшық ет топтарының жиырылу күші бойынша жіктеуде
бұлшық ет жиырылуындағы екі тəуелділікті («күш-жылдамдық»
жəне «күш-ұзақтық») ескерген жөн. «Күш-жылдамдық» тəуелді-
лігіне сəйкес динамикалық жиырылу кезінде пайда болған күш
бұлшық еттің қысқару жылдамдығына (орын ауыстырылған дене
бөлімдерінің қозғалыс жылдамдығына) кері пропорциялы, яғни
неғұрлым бұл жылдамдық артқан сайын күштің көрінуі көместеу
болып келеді. Бұл тəуелділікті басқадай былайша түсіндіруге бола-
ды: неғұрлым сыртқы күш (кедергі, салмақ) артқан сайын соғұрлым
қысқару (қозғалыс) жылдамдығы төмен жəне көрінген күш жоғары
болады, керісінше, неғұрлым сыртқы жүктеме аз болған сайын
соғұрлым қозғалыс жылдамдығы жоғары жəне бұлшық ет күші
төменірек болады. Бұлшық еттің жиырылуына байланысты күштің
тууы оның қуаттылығын анықтайды (20-сурет).
Бұлшық еттің «күш-ұзақтық» тəуелділігі бойынша неғұрлым
күш (немесе қуаттылық) артқан сайын соғұрлым шекті ұзақтық
қысқа болып келеді. Бұл локалды (жергілікті) жəне аймақтық
статикалық пен динамикалық жұмыстармен (21-сурет) бірге
ауқымды жұмыстарға (22-сурет) да тəн.
Жүктеме мөлшеріне, яғни бұлшық ет жиырылуының күші мен
қуаттылығы жəне олармен байланысты жұмыстың шекті ұзақтығы
бойынша барлық дене жаттығуларын: күштік, жылдамдықты-күштік
(қуаттылық) жəне төзімділік жаттығулары деп 3 топқа бөлуге бола-
ды (19-сурет).
Күштік жаттығуларға көп сыртқы кедергінің əсер етуімен бір-
56
ге аз қозғалыс жылдамдығы кезінде статикалық немесе динамикалық
режимде көрінетін негізгі бұлшық еттердің максималды (немесе
дерлік максималдыға таяу) ширығуымен сипатталатын жаттығулар
жатады. Күштік жаттығуларға 20-суреттегі «күш-жылдамдық»
қисық сызығының сол жақ бөлігі сəйкес келеді. Күштің максимал-
ды көрінуімен жаттығулардың шекті ұзақтығы бірнеше секундпен
есептелінеді.
19-сурет. Дене белсенділігі континуумы (Adapted from Faulkner,
Green and
WhiteIn: Physical Activity, Fitness, and Health, Ed. Bouchard, Shephard and
Stephens.Human Kinetics Publishers, 1994)
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
0
20
40
60
80
100
120
Ʉԛɲ
, ɇ
ɀɵɥɞɚɦɞɵԕ, ɫɦ/ɫ
Ԕɭɚɬ, F*V
Ʉԛɲ, F
20-сурет. «Күш – жылдамдық» байланысы (бір адамның 6 əртүрлі
жүктерді максималды күш сала отырып көтеруін зерттеу барысында
алынған)
Штрих сызықпен қуаттылықтың лездік мəні, максималды қуаттылыққа
сəйкес келетін жылдамдық стрелкамен көрсетілген (Я. М. Коц бойынша)
57
Күш күштік жаттығулардың табысты орындалуын анықтайтын
негізгі қозғалыс сапасы болып табылады.
Жылдамдықты-күштік жаттығуларға жетекші бұлшық
еттер бір мезгілде салыстырмалы жоғары жиырылу күші мен
жылдамдықты, яғни жоғары қуаттылықты көрсететін динамикалық
жаттығулар жатады. Бұлшық еттік жиырылудың максималды
қуаттылығы жүктеме əсер етпеген бұлшық еттер үшін максимал-
дыдан 30%-ға жуық қысқару жылдамдығы кезінде бұлшық еттердің
максималды белсендірілуі жағдайында көрінеді. «Күш-жылдамдық»
қисық сызығында жылдамдықты-күштік жаттығулар максимал-
ды жылдамдықтан 50-60%-ға дейін ортаңғы орындарды алады
(20-суретті қараңыз). Бұлшық еттердің максималды қуаттылығын
максималды (статикалық) күштің 30-50%-ын құрайтын сыртқы
кедергінің (жүк) əсер етуі кезінде дамытады. Бұлшық ет жиыры-
луы қуаттылығы жоғары жаттығулардың шекті ұзақтығы бұлшық ет
жиырылуы қуаттылығына (жүктеме) кері тəуелділікте 3-5 секундтан
1-2 минутқа дейінгі диапазонда болады.
Қуат жылдамдықты-күштік жаттығуларда маңызды рөл
атқарады.
40 50 60
70
80 90
21-сурет. Жұмыстың шекті ұзақтығының локалды статикалық жұмыс
кезіндегі (А) жиырылу күшіне жəне локалды динамикалық жұмыс
кезіндегі (Ə) қуаттылыққа (қозғалыс жиілігіне) тəуелділігі
(Я. М. Коц бойынша)
58
Төзімділікке байланысты жаттығуларды орындау кезінде
жетекші бұлшық еттердің жиырылу күші мен жылдамдығы өте
жоғары болмаса да, бірақ оларды бірнеше минуттан бірнеше
сағаттарға дейін (бұлшық ет жиырылу күші немесе қуаттылығынан
кері тəуелділікте) ұзақ уақыт барысында ұстап тұруға немесе
қайталауға қабілетті болып келеді. Төзімділік – осы топ жаттығу-
лары үшін жетекші дене сапасы болып табылады (Күштік
жаттығулар, жылдамдықты-күштік жаттығулар, төзімділікке байла-
нысты жаттығулар туралы толығымен 7-тарауда баяндалады).
22-сурет. Рекордтық (шекті) уақыттың жүгіру (Ж), жүзу (ЖЗ) жəне
конькимен жүгіру (К) жылдамдығына тəуелділігі қисық сызығы
(В. С. Фарфель бойынша)
Дене жаттығуларының энергиялық сипаттамасы
Энергиялық құндылық жаттығулардың маңызды сипаттамасы
болып табылады. Дене жаттығуларының энергиялық құндылығын
анықтау үшін:
1. Энергиялық қуаттылық;
2. Жалпы энергиялық шығын сияқты 2 көрсеткіш қолданылады.
Энергиялық қуаттылық – жаттығуды орындау кезіндегі уақыт
бірлігіне орташа шығындалған энергия мөлшері. Олар көбінесе,
физикалық бірліктермен: ватт, ккал/мин, килоджоул/мин, со-
нымен қатар «физиологиялық» бірліктермен: оттегі пайдалану
