62
спорт, желкен, шана, желкерме, ат, авиапланер жəне дельтапла-
нер ісі сияқты техникалық жаттығулар жатады. Бірінші топтағы
жаттығулардың көпшілігін орындау кезінде кеңістікте спортшының
орын ауыстыруы негізінен ішкі (бұлшық еттік) күштердің есебінен
іске асырылады. Ал техникалық жаттығуларды орындау кезінде
спортшының орын ауыстыруына сыртқы (бұлшық еттік емес)
күштер ең басты ықпал жасайды. Мысалы, автоспортта – машина
двигателі, шана, желкерме спортында – тартылыс күштері, жел-
кен, авиапланер жəне дельтапланер ісі спортында – ауа ағымы
күштері əсер етеді. Техникалық жаттығуларда үлкен табыстарға
жету техникалық құралдарға (ат спортында – аттың жаратылуына,
сапасына) жəне оны меңгеру дəрежесіне өте көп байланысты. Бұл
спорттық жаттығулар спортшыларда арнайы психофизиологиялық
зейін, реакция жылдамдығы, қозғалыстың нақты координациясы,
т.б. сияқты қызметтердің жоғары дамуын талап етеді. Сонымен бірге
техникалық спорт түрлері жаттығулары ережеге сəйкес энергиялық
жəне бұлшық ет жүйесіне, вегетативтік қамтамасыз етілу жүйесіне
жəне де күш, қуат жəне төзімділік сияқты дене сапаларына шекті
талаптар қоймайды.
njǞǠǡǚǻǠ
ǃ
ƶ
Ǔ
dž
DŽ
Ʒ
Lj
Ǒ
ǂǖǠǧǞǢǖǡǚDZ ǖǣǖdzǦǤǗǨDZf
fǩǖǨǨDZǡDZf
ǂǖǠǧǞǢǖǡǚDZdǖ ǜǩDZf
ǖǣǖdzǦǤǗǨDZf fǩǖǨǨDZǡDZf
LJǩǗǢǖǠǧǞǢǖǡǚDZ
ǖǣǖdzǦǤǗǨDZf fǩǖǨǨDZǡDZf
ƶ
Ǔ
dž
DŽ
Ʒ
Lj
Ǒ
ǂǖǠǧǞǢǖǡǚDZ ǖdzǦǤǗǨDZf
fǩǖǨǨDZǡDZf
ǂǖǠǧǞǢǖǡǚDZdǖ ǜǩDZf
ǖdzǦǤǗǨDZf fǩǖǨǨDZǡDZf
LJǩǗǢǖǠǧǞǢǖǡǚDZ
ǖdzǦǤǗǨDZf fǩǖǨǨDZǡDZf
DŽǦǨǖǮǖ ǖdzǦǤǗǨDZf
fǩǖǨǨDZǡDZf
ƶǝ ǖdzǦǤǗǨDZf
fǩǖǨǨDZǡDZf
Бірінші топ жаттығуларын жалпы қозғалыс (кинематикалық)
сипаттамасына, яғни уақытпен өту сипатына байланысты циклдік
(тізбекті) жəне ациклдік (тізбекті емес) деп жіктейді (сызбанұсқада
көрсетілген).
63
ljǿDZdzǴǭȎdz
ǯǩǻǻȄßǼǴǩǹ
ǑǶǻǮǹǫǩǴǭȄ
-
áǩDzǻǩǴǩǼ
ǚǻǩǶǭǩǹǻǻȄ
ǮǵǮǺ
éǰȎǴȎǺǻȎ
ǚǻǩǶǭǩǹǻǻȄ
éǰȎǴȎǺǻȎ
ǏǩǹȄǴȄǺǻȄá
Локомоторлық (орын ауыстыру) сипатты циклдік жаттығуларға
жүгіру, жүру, конькимен, шаңғымен жүгіру, жүзу, ескек есу, вело-
сипед тебу жатады. Бұл жаттығуларға қозғалыстың стереотипті
циклдерінің көп рет қайталануы тəн. Мұнда қозғалыстың тек жалпы
бейнесі ғана емес, сонымен бірге жүктеменің орташа қуаттылығы не-
месе арақашықтық бойынша спортшының (велосипед, қайық) орын
ауыстыру жылдамдығы да салыстырмалы тұрақты болады. Бұған
өте қысқа циклдік жаттығулар жəне кез келген арақашықтықтың
бастапқы кезі, яғни орын ауыстыру жылдамдығы айтарлықтай
өзгеретін қарқын кезеңі қатысты емес. Басқаша айтқанда, циклдік
жаттығулар – құрылымы жəне қуаттылығы салыстырмалы тұрақты
жаттығулар.
Ациклдік жаттығуларға орындау барысында қозғалыс белсенді-
лігі сипаты тез өзгеретін жаттығулар жатады. Жаттығулардың бұл
түріне барлық спорттық ойындар, спорттық жекпе-жектер, лақтыру
мен секіру, гимнастикалық жəне акробатикалық жаттығулар, су
мен тау шаңғысы, конькимен мəнерлеп сырғанау кіреді. Соны-
мен қатар ациклдік жаттығуларға олардың орындалу барысын-
да қуаттылығының шұғыл өзгерістері тəн. Бұған тек жарыс ғана
емес, онымен бірге жаттықтыру жаттығулары да, мысалы, түрлі
жылдамдықпен біртұтамдап орындалатын қайталама жүгіріс жата-
ды.
Техникалық жаттығулардан басқа жаттығулардың маңызды
жіктемелік сипаттамасы олардың қуаттылығы болып саналады.
Олардың циклдік жаттығуларда салыстырмалы тұрақты екендігін
ескере отырып, оларды жаттығудың орындалуының кез келген уақыт
біртұтамында орташа қуаттылығы бойынша жіктеуге болады.
Ациклдік
жаттығулар
орындалу
барысында
неғұрлым
белсенділігі (қуаттылығы) жоғары – жұмыс кезеңдерінен жəне толық
демалысқа (нөлдік қуаттылыққа) дейін белсенділігі салыстырмалы
64
болып келетін аралық кезеңдермен кезектесетін кезеңдерден тұрады.
Ациклдік жаттығуларды жіктеу кезінде негізгі жұмыс кезеңдері
қуаттылығы («шың» қуаттылығы) немесе жұмыс кезеңдері мен са-
лыстырмалы немесе толық демалыс аралық кезеңдерін қоса оты-
рып жаттығудың барлық уақытындағы «орташа» қуаттылығы бо-
йынша бағалау жүргізілетіндігі түсініксіз болып қалуда. Мұндай
көрсеткіштерді əрқайсын қолдану кезінде ациклдік жаттығулардың
физиологиялық сипаттамасы түрліше болады.
Орындалатын жаттығудың механикалық немесе физикалық
қуаттылығы – ватт, кгм/мин. сияқты физикалық шамалармен
өлшенеді. Ол дене жүктемесін анықтайды. Көп жағдайларда
спорттық жаттығулардың физикалық қуаттылығын нақты өлшеу
өте қиын. Циклдік жаттығуларда қуат (дене жүктемесі) жəне орын
ауыстыру жылдамдығы (қозғалысты орындаудың өзгеріссіз техни-
касы кезінде) сызықтық тəуелділікте байланысты, яғни жылдамдық
артқан сайын соғұрлым дене жүктемесі жоғары болады.
Организмнің сол дене жүктемесіне физиологиялық (жəне
психофизиологиялық) реакцияларының жиынтығы жүктеменің
физиологиялық қуаттылығын немесе жұмыс атқарушы адам
организміне физиологиялық жүктемені дəл анықтауға мүмкіндік
береді. «Физиологиялық жүктеме» немесе «физиологиялық қуат»
түсініктері «жұмыс ауырлығы» терминіне таяу. Əр адамда сыртқы
ортаның бірдей жағдайларында сол бір сипаттағы жаттығуды орын-
дау кезінде жүктеменің физиологиялық қуаттылығы дене жүктеме-
сіне тура тəуелділікте болады. Мысалы, жүгіріс жылдамдығы
жоғары болған сайын соғұрлым физиологиялық жүктеме де үлкен
болады.
Дегенмен, бірдей дене жүктемесі жасы жəне жынысы əртүрлі
адамдарда, функциялық дайындық дəрежесі (жаттықтыру дəрежесі)
бірдей емес адамдарда, сонымен бірге сол бір адамның түрлі орта
жағдайларында (мысалы, жоғары немесе төмен ауа температурасы
мен қысымы кездерінде) əртүрлі физиологиялық реакцияларын ту-
дырады. Осылармен қатар сол бір адамның түрліше физиологиялық
реакциялары түрлі бұлшық ет топтарымен (аяқпен немесе қолмен)
немесе дененің əртүрлі қалыптарында (жатқанда немесе тұрғанда)
орындалған қуаттылығы бойынша бірдей дене жүктемесінің əсер
етуі кезінде де байқалады. Физиологиялық қуаттылығы бірдей
жұмыстарды атқаратын (оттегі пайдалану жылдамдығы бірдей)
каноэ ескекшілері, жүзгіш пен желаяқтардың өздерінде дене
жүктемелері (реакциялары) көп ерекшеленеді.
Достарыңызбен бөлісу: | 
