178
5. рəсімдеу ерекшеліктері (басып шығару барысында
жұмсалған бояулар саны);
ІІ Математикалық негіздері:
6. талданатын картаның бас масштабы;
7. құру əдістері мен бұрмалану сипатына қарай картографиялық
проекция қасиеттері; нөлдік бұрмалану сызығықтарының неме-
се нүктесінің орналасуы, шамасы, таралу бағыттары мен жəне
олардың экстремальды маңыздылығы. Проекцияны таңдаудың
географиялық дұрыстығы (кескінделген аумақтың тұтастығы,
картографиялық тордың түрлері жəне тағы басқа).
ІІІ. Географиялық мазмұны:
8. Су нысандары: су нысандарының түрлеріне, режимдеріне,
құрамына, шаруашылық маңызына, гидрографиялық торларының
сипатына қарай жіктеу, олардың ерекшеліктерін ашып көрсететін
шартты белгілердің жинақталуы дəрежесі;
9. Жер бедері: кескіндеу əдістері жəне олардың əрқайсының
ерекшеліктері (егер гипсометриялық əдіс болса, биіктік жəне
тереңдік шкаласының дұрыс таңдалғанын анықтау);
10. Өсімдіктер мен топырақ жамылғысы: оларды кескіндеу
əдістері мен құралдары, қабылданған жіктемесі мен шартты
белгілер жүйесі, жинақталу деңгейі мен сипаты;
11. Əлеуметтік эканомикалық нысандар:
а) елді мекендер: оларды халқының саны мен саяси əкімшілік
маңы зына, қарай жіктеу жəне жинақтау; əрқайсының атқаратын
өн
діріс
тік қызметінің ерекшелігін ескере отырып, халықтың қо-
ныс тануына тəн белгілерді анықтау; елдімекендердің жер беде рі не,
өзендер мен жергілікті жердің басқа ерекшеліктеріне қатыс ты ор ны;
б) саяси əкімшіліктік бөлінуі: шекаралар, орталықтар тағы
басқа əкімшіліктік бөлінулер жəне олардың кескінделуі мен
іріктелу сипатының ерекшеліктері;
в) экономика мен мəдениет: нысандардың түрлері мен оларды
картографиялық кескіндеу əдістерінің, орналасу ерекшеліктерінің,
аймақтық экономикалық даму деңгейінің ашылып көрсетілуі;
г) көлік географиясы: қатынас жолдарының түрлері, құрлық,
теңіз басқа да жолдардың кескінделу ерекшеліктері;
12. Жазулар: географиялық атаулармен қандай нысандардың
санаттары белгіленген, олардың сандық жəне сапалық сипаты
179
қандай түсіндірмелі жазулар мен жазылған, картографиялық
шартты белгі ретіндегі жазуларды түстері, өлшемдері мен сипа-
ты жағынан бір-бірінен ажырату қалай жүзеге асырылған;
ІV. Жабдықтаушы элементтері:
13. Картаның атқаратын қызметіне сай жабдықтауын зерттеу:
кар таның түсіндірмелі сөздерін, масштабтың, картографиялық тор-
дың бұрыштамаларының, бұрыштамадан тыс рəсімделуінің бо л уы;
V. Аумақты сипаттаудың қосымша элементтері мəтіндік де-
ректер, қосымша қима сызба.
VІ. Карталарды құрастыру:
14. Кескінделген аумақтардың картада орналасуы мен оның
шекарасының, орталық меридианының бұрыштамаларға қатысты
орны мен ықшамдалған нұсқаға сай келуі.
Тақырыптық карталарға жоғарыда ұсынылған бағдарлама бой-
ынша талдау жасауға болады. Картаның географиялық мазмұны
бөлімі екі бөлім тармақтан тұратынын ескеру қажет:
а) географиялық негізін талдау; ə) талданатын картаның
тақырыбына сəйкес келетін арнайы мазмұнын талдау. Картаға
талдау жасау, зерттеу құралы ретінде жеке немесе карталар
серияларының құрамында алға қойған қажетті міндеттерді ше-
шуге қолданылу мүмкіндігін бағалап, ой қорытындыларын
шығарумен аяқталады.
Картаны бағалау үшін төменде көрсетілген бірқатар қосымша
материалдарды қолдану қажет: а) жинақталу деңгейін, іс жүзінде
шындыққа сəйкескелуін анықтау үшін сол тақырыпқа сəйкес
келетін жаңадан шыққан масштабы біршама ірі карталарды пай-
далануды көздейтін картографиялық; ə) тақырыптық карталар
үшін аса маңызды мəтіндік деректер мен олардың сипаттама-
лары, статистикалық анықтамалар, санақтардың материалдары
жəне тағы басқалар.
Картаны бағалау барысында талдауды жүзеге асырушыға
жақсы таныс тақырыбының сипатын айқындайтын ең қажетті
телімдерінен бастап алдын-ала оқып шығу ұсынылады.
Карталар сериясын талдау жоғарыда көрсетілген немесе
оған жақын бағдарламаға, сонымен қатар, атқаратын қызметіне
сəйкес оларды бағалау əрбір картаны жеке талдау арқылы жүзеге
асырылады.
180
Талдау барысында картаның қызметіне, математикалық
негізіне, картографиялық кескіндеу мен жинақтау дəрежесіне,
мазмұны мен рəсімделуіне сай келуін бағалайды. Мазмұнын
қалыптастыратын серия мен топтары мен қатар жинақталған
карталардың жүйелілігі мен олардың атластың атқаратын
қызметіне сай келуін, тақырыбының толықтығын, ішкі бірлігін,
өзара үйлесімділігін зерттеуді қажет ететін географиялық атла-
старды талдау міндеті тақырыптық картаға қарағанда біршама
күрделі.
Географиялық карталарды талдау, оқу жəне оны
пайдаланудың басқа да түрлері. Оқу дағдылары болмай кар-
таны пайдалану мүмкін емес. Шартты белгілі-шолу үлгісі бо-
лып табылатын картаның кешенді қасиетіне сүйеніп, шындықты
қалпына келтіру үрдісін картаны оқу дейміз.
Мектепте оқытудан бастап ғылыми зерттеулерге, соны-
мен қатар, қорғаныс пен экономикалық сипаттағы маңызды
шешімдер қабылдауға дейінгі соңғы мақсатына қарамастан кар-
таны оқып-үйренудің кез-келген əрекеті картадан қажетті ақ па-
рат ты алудан басталады. Картаны оқудың сапасы көп жағдайда
оқыр
ман білімінің мен тығыз байланысты болады. География
ғы
лымын игерудің енді бастаған мектеп оқушылары мен кар-
та
мен тұрақты жұмыс істейтін тəжірибелі зерттеушінің бір
кар
тадағы деректерді алу нақтылығының дəрежесі əртүрлі
бо ла ды.
Картаны оқу мен мəтінді оқудың бір-бірінен айырмашылығы
жоғары болады. Себебі, картадағы жазулар мен шартты белгілер
кеңістікте дараланып, орналасқан орындары нақты көрсетіледі.
Бұл картада кескінделген түсініктің мəнін түсіндіріп ғана
қоймай, олардың кеңістіктегі орнын анықтауға мүмкіндік береді.
Картада кескінделген нысандардың мəтіндік жазулары олардың
кеңістіктегі орнын айқындап тіркеу үшін қосымша сөздікті
қажет етеді. Сызықтық жəне аудандық нысандардың атаулары
олардың созылған бағытына сəйкес жазылады. Кейде нысандар
мен құбылыстардың ерекшеліктерін айқындайтын жазулардың
жазылу сипаты сызықтық шартты белгілердің түсі арқылы
анықталады. Мысалы, суық жəне жылы ағыстарды жазуы мен
бағдар сызықтарының түсі арқылы ғана ажыратуға болады.
Достарыңызбен бөлісу: | 
