Тағамдық коспалардың қолданылуы

Сатылымдағы азық-түліктердің қорапшаларының сыртыда Е әрпі және әр түрлі сандар жазулы тұрады. Біз бұлардың тағамдық қоспалар екенін білеміз, бірақ олар қандай қоспалар, қандай мақсатта қолданылады және неге Е әрпі жазылады деген сұрақтарға көпшілігіміз жауап беруге қиналамыз. Сондық-тан осы сұрақтардың жауабын іздестіріп көрелік:

Тағамдық қоспалардың спецификалық атауы ережеге сай ұзын және химиялық құрамы да күрделі. Сондықтан Еуропа қауымдастығы елдерінде тағамдық қоспаларды Е әрпімен белгілеу және сандық кодтау жүйесі енгізілді. Е әрпі бұл елдерде ұсынылған тағамды қолдануга рұқсат етілген-дігін білдіреді. Тағамдық қоспалар барлық елдерде рұқсат етіле бермеуі мүмкін. Мысалы амарантқа (Е 123) АҚШ пен Ресейде қолдануға тыйым салынса, ал Францияда ол аса қолданысқа ие.

112

Қауіпсіз "Е"

Бүгінгі танды қауіпсіз (ресми түрде емес) деп тағамдық қоспалардың санаулы түрін ғана айта аламыз, бірақ бұларды да дәрігерлер 5 жасқа дейінгі балалардың қолдануына тыйым салады. Олар:

Е100 - куркумин (бояғыш), соус, күріштен жасалған дайын өнімдерде, вареньеде балық паштеттерінде болады.

Е363 - янтар қышқылы (антиоксидант), десертте, дайын сорпада, құрғақ сусындарда болады.

Е504 - магний карбонаты (қамырды қопсытқыш), ірімшікте, сағызда, ас тұзында болуы мүмкін.

Е957 - тауматин (дәмдендіргіш) балмұздақта, кепкен жемістерде, қантсыз сағыздарда кездеседі. Есте сақтаныз!

Тағамдық өнімдерді сатып аларда этикеткасына мұқият қарап, оқыңыз. Канцерогендерді көп мөлшерде қолданғанда организмде жинақталып, уақыт өте келе зиянды әсерін көрсететіндігін естен шығармаңыз.

116

Синтетикалық дәмдендіргіштер мен хош иістендіргіштерді пайдалану- өз организміңді алдаумен бірдей.

Тағамдық өнімдерді сатып алғанда сақталу уақыты өте ұзақ тағамдарды алудан аулақ болыңыз. Себебі, мұндай тағамдарда консерванттар көп мөлшерде болады.

4.2. Химиялық қосындылардың биологиялық жолмен адам

организміне қауіптілігіне байланысты жіктелінуі

Химиялық қосындылар дәрі-дәрмектерден, тағам қосындыларынан, тұрмыстық заттардан, пестицидтерден, химиялық өнімдер мен қалдықтардан, нефтехимиялық және өндіріс салалары және жер өңдеуден (тыңайтудан) адам организміне түседі.

Көптеген мәліметтерге сүйенсек, аллергиялық аурулар, қатерлі ісік аурулары және тұқым қуалаушылық ауруларының пайда болуы осы химиялық қосындылардың антропогендік әсеріне байланысты екен.

Химиялық қосындылар пайда болу қауіптілігіне байланысты үшке бөлінеді:

Алғаш пайда болған қосынды - биологиялық активтіліктің қосымша түрі. (химиялық қосындының маңызды химиялық көрсеткіштеріне байланысты.) Барлық дәрі-дәрмектердің және пестицидтердің адам организміне қауіпсіз түрі болуы мүмкін емес.

Пайда болу жиілігі орташа қауіптілік- химиялық қосындылардың жағымсыз биологиялық әсер етуі организмінің индивидуалды ерекшелігіне байланысты. Қауіптіліктің осы түрі организмге кеп дәрі-дәрмек қолдануынан пайда болады.

Пайда болу жиілігі жоғары қауіптілік- дәрі-дәрмек, тұрмыстық қалдық және химиялық өнімдерінің қай қайсысын шектен тыс қолданудан болады.

Химияпық қосындылардың түріне және әсер ету күшіне байланысты жіктеу

Химиялық қосылыстарды организмді өлімге апаратын-улы және қауіпсіз деп жіктейді.

XX ғасыр басында П.Эрликтің айтуынша заттардың улылығы әр түрлі организмде әр түрлі болады. Мысалы, вирустар, бактерия, қарапайымдылар, саңырауқұлақтар тағы басқаларында.

Кейбір клетка үшін улы заттар организм үшін қауіпсіз болады да, ал керісінше организм үшін қауіпті улы заттар клетка үшін қауіпті болады.

Химиялық қосындылар белгілі бір организм жүйесінде ұлпалардың клеткасында, организмде токсикалық эффект тудырады. Мысалы: химиялық қосындыларда нейротоксикалар, гепотоксикалық эмбрион және жыныс клеткаларына токсикалық деп бөлінеді.

Химиялық қосындыларды жіктеуде физиологиялық және биохимиялық үдерістер орындалады, негізінен химиялық қосындылар тыныс жолдарының улануына және биосинтез ингибиторына әсер етеді.

117

Токсикологияда химиялық қосындылар классификацияның әсер ету күші маңызды болып табылады.

Күшті токсикалық. Химиялық қосындылардың өте аз мөлшердегі дозасы организмге токсикалық әсер етеді. Бұнда удың түріне байланысты емес ксенобиотиктің синтезделуіне байланысты. Мысалы: Цианды калийдің бір клеткалы қарапайым организм тетрахименаға, лимфацит, миға, ішекке, және бауырға токсикалық әсері. Нәтижесінде жануарлар және адам организмінде де химиялық қосындының токсикалық әсер ету ықтималдылығы жоғары болады Химиялық қосындының токсикалық әсер ету ықтималдылығы жоғары. Химиялық қосындылардың токсикалық әсері ол токсика түріне ғана сонымен қатар, улылық концентрациясына және доза мөлшеріне байланыс

Негізінен химиялық қосындының токсикалық әсері

Химиялық қосындының улылық әсері клетканың және молекулалық қосылыстың маңызды универсальды кұрылымына әсер етеді, соның ішінде ДНҚ, хроматин митохондрия, плазматикалық мембрана, РНҚ синтезінің аппараты, белок және тасымалдау активтілігінің жүйесіне, ацитилхолин эстероза ферментіне және эритроцит мембранасына әсер етеді. Осыдан келіп ұлпаның және организмнің маңызды түріне бауыр, жүрек, ми, қан клетка-лары, қалқанша безі, бүйрекке т.б. әсер етеді. Химиялық қосыидының қауіптілігіне байланысты физико-химиялық бақылаулар және биологиялық бақылаулар жүргізіледі. Химиялық қосындылар кедергі арқылы қан айналужүйесіне өтеді, ксенобиотиктерді синтездеуші түрі осы қан айналу жүйесіне синтезделеді де қанның адгезионды кагезионды құбылысына әсер етіп металдармен және кейбір иондармен қанды байланыстырады.

Созылмалы улылық

Созылмалы улылықты анықтаудың маңызды әдісі іn vivo моделін қолдану болып табылады. Химиялық қосындылардың біраз мөлшердегі дозасын жануарға күніне 3-5 рет әсер еткенде 3-5 күннен кейін жануарлардың ұлпаларына және мүшелеріне, эритроцит, бауыр, ми, ішек, қалқанша бүйрек, өкпе, көкбауыр, т.б. бүкіл мүшелерге тараған.

А.Г.Маленков атындағы лабораторияда Радкеевич эксперимент жұмыс жасап, бауырда және мембраналардың механизмінің қасиетінің өзгеруі электрогенездің тұрақтылығының өзгеруінен деп көрсетті.Созылмалы улылық химиялық қосындылардың өте аз мөлшерлерінің дозасынан да пайда болады.

Созылмалы улылықта химиялық қосындылардың жүйелерге әсер етуіне синтездеуші ксенобиотиктерге және заттардың физико-химиялық мәліметтеріне және химиялық қосындыларға назар аудару керек.

4.3. Тағамдардың улылығы және одан сақтану жолдары

Қазіргі кезде адамдардың азық-түлікке деген талабының күннен -күнге артуына байланысты азық-түліктердің түрі де, құрамы да, сапасы да күннен

-күнге молаюда, бірақ азық-түлік құрамындағы көптеген қоспа заттар

118

Картопты ұзақ сақтағанда, көбінде реңі көкшіл тартып уақыт ұзара

келе бүршік жарып көктеп кетеді. Әдетте атызда топырақ жеткілікті үйілмесе немесе ұраға күн түссе де көкшіл тартып кетеді. Басқа нәрселер көктесе жеуге болады. Сары бұршақты жұрт әдейі көктетіп бұршақ өркені етіп жейді, ал картоп көкшіл тартса немесе көктесе сол жерді кесіп алып тастамаса оны жеген адам құсады. Дірілдеп қалтырайды, нәтижеде улану туады. Мұндағы себеп картоп көктеген кезде бүршік көзінің айналасында жүзім токсині деген төтенше улы зат пайда болады да, оны жеген адам уланады. Сондықтан көктеген және көкшіл тартқан жерін алып тазалап тастағанда ғана жеуге болды.

Картоп түйнек сабақты өсімдік болғандықтан оның қыртыс клеткасында хлорофилл болады, егер күн нұры тисе хлорофил қалыптасады да көкшіл тартады. Картоптың көкшіл тартуының алдын алу принциптері қарапайым, өсу мезгілінде оған топырақ үйіп отыру арқылы жемісін ашық қалдырмау, картопты жиып болғаннан кейін ашық қалдырмау, жел қақтырып болғаннан кейін дереу қараңғы жерге қою керек. Ал көктеуіне келсек, әдетте картоптың түйнек сабағы 2-3 айға дейін толастап тынығады, яғни 2-3 айға дейін көктемейді, сондықтан ең жақсысы осы мезгілде жеп болу керек, егер тұқымға қалдыру керек болса оның бүршіктенуінен сақтану үшін өсімдіктің өсуін тітіркендіретін дәрі арқылы өңдесе өнімі жақсы болады.

Бірсыпыра адамдар ысталған, қақтап пісірілген тағамдардан, айталық қой етінен қақтап пісірілген кэуап, тәтті картоп қытырларын жеуді ұнатады.

Бұл азық-түліктердің дәмі шынында да өзгеше, адамның жегісі келіп тұрады, әйтсе де оны көп жеу денсаулыққа зиянды, ысталған, отқа қақтап пісірілген азық- түліктерден шұжық (қазы), сүрі ет, ысталған ет қатарлылар әдетте ағаш, көмір, ақселеу қатарлылардың от жалынында тікелей қақтау арқылы пісіріледі. Олардан шыққан ыс құрамындағы фенол, спирт, органикалық қышқыл, карбонилді қосылыстар сияқты органикалық қосылыстар

еттің түсін, иісі мен дәмін өзгерте алады және микробтарды өлтіре алады, әрі тотықтануға төтеп бере алады. Сондықтан бұл еттер едәуір ұзақ уақытқа дейін сақталады. Алайда ыста рак тудыратын бір ерекше зат - бензопирен бар, ол еттен жасалған тағамдарға тұнып оны былғайды. Егер өндеу технологиясы үйлесімді болмаса азық - түліктер құрамындағы бензопиреннің мөлшері қалыптан тыс асып кетіп денсаулыққа зиян тигізеді. Дүние

жүзі бойынша исландиялықтардың асқазан рагімен науқастану мөлшері басқа жерлерден жоғары, мұның себебі олардың қақталған балықты көп

119

немесе ағаш көмірін жағу арқылы қақтап пісіріледі. Бұлар толық жанбаса

да бензопирен жарыққа шығып от жағып қақтаған кезде азық- түлікті былғайды. Мұндай азық-түліктер ұдайы тұтынылса рак тудыру қаупті туылады.

Мұнан тыс, азық-түлікті отқа қақтап пісіргенде радиоактивті заттармен де былғанады, өйткені көмірде табиғи уран және басқа радиоа элементтер сақталады. Көмір жанғанда құрамындағы радиоактивтік, көмірдің шоғына неше есе тіпті он есе шоғырланады да қақталып жатқан етке сіңеді сонымен бұны жеген адамның денсаулығы зиян шегеді.

Табиғи мандарин шырыны адамдар сүйіп ішетін сусын. Қазір сауда дүкендерінде сатылатын мандарин суында табиғи мандарин шырынына

ұқсас дәм болады. Өндірушілер оның ішіне алуан түрлі азық-түлік қоспала қосып, табиғи мен жасанды шырынды айыра алмайтын дәрежеге жеткізген.

Тұрмыс сапасының жоғарылауына байланысты адамдардың азық-түлік деген сұранысы да барған сайын арта түсуде, азық-түліктерді жасау, өңдеу сақтау барысындағы қажетсінуді толықтыру үшін алуан түрлі азық-түліктердің қоспаларын қолдану керек. Үнемі кездесетін азық-түлік қоспаларынан азық-түлік пигменті, шірітпейтін дәрі, тәтті дәмді қоспалар бар. Азық – түлік пигменті азық-түлікке қанық түс береді тәбетті жақсартады. Табиғи

азық-пигменттерінен каротин, хлорофилл және тағам дәмдендіргіші сияқтылар Өте ертеде адамдар бұл табиғи пигментті қолдана бастаған еді. Табиғи пигменттер адам денесінде ұзақ уакыт сынақ жасалу арқылы аса қауіпсіз сенімді екендігі дәлелденген. Әйтседе, көмір майы шикізат етілген синтездік пигменттің уы өте күшті болады, бірсыпыра пигменттер ракты тудырады, жоғарыда тілімізге тиек болған мандарин суының құрамында жасанды жолмен синтезделген азық-түлік пигменті бар. Сондықтан оны көп ішуге болмайды. Әртүрлі бал күлше, арақ пен салқын ішімдік өндіруде ұдайы тәтті дәмдендіргіш қосуға тура келеді. Сахарин үнемі қолданылатын бір түрлі тәтті дәмдендіргіш ол қанттан 500есе тәтті, бірақ ол адам денесіне зиянды, сүрленген қазы қақталған балық қатарлы азық-түліктерді өндіруде, азот қышқылының тұздары (нитраттар) мен азотты қышқыл тұздар (нитриттер) қосып хромофор етіледі. Нитраттар мен нитриттер етті азық-түліктердің түсін қызартады, тағыда потолизм таяқшасын тоқтатады, дегенмен олардың адам денесіне зиянды екендігі дәлелденді.

Азық-түліктердегі микроорганизмдердің өрбуін тосу, азық- түліктердің шіруінен сақтану үшін азық-түліктерге шірітпейтін дәрі қосуға тура келеді. Қазір үнемі қолданылатын шірітпейтін дәрілер - бензой қышқылы сорбин. Сорбоза зең бактериясы қатарлы аэробты бактерияларга қарсылық көрсету рөліне ие болғандықтан еттен жасалған азық-түлік, қайнатпа, помидор шырыны қатарлы азық-түліктерге кең түрде қолданылуда. Десе де ғалымдар сынақ жүргізу арқылы сорбоза қосылған жемді тышқандарға бергенде олардың жарымынан астамы бауыр рагіне душар болғаны байқалған.

120

Бірсыпыра азық-түлік қоспалары адам денесіне зиянды болса да, бірақ осы заманғы азық-түлік өнеркәсібінде оларды қолдану мүмкін емес. Қазір

Сондықтан оны мүмкіндік барынша аз қолдану керек.

Бүгінгі күні жануар мен өсімдіктерден алынатын табиғи пигменттер, адамдардың тұтыну қажетін қанағаттандыра алмай қалды, сондықтан адамдар көптеген жасанды жолмен синтезделген азықтық пигментін тұтынатын болды. Қазір неше түрлі тағамдық бояулар жасанды жолмен алынуда. Азык -түлік тағамдарға ғалымдардың берген бағасын сараптайтын болсақ, олардың пікірін өңі тамаша, иісі аңқыған, дәмді деген үш сөзге жинақтауға болады. Мұнда тағамның өңі алдыңғы орында тұр, мұнан тағамның өңінің азық түліктерді тіпті де адамдарды өзіне баурау күшіне ие ететінін көруге болады.

1964 жылы америкалық шие арағына қолданылатын бір түрлі

қызыл пигменттің адам денесіне зиянды екені байқалып, мұндай зиянды пигменттерді тағамдарға қолдануға болмайтындығы дәлелденді. Олар көптеген азык -түліктердің сыртқы көрінісін көркемдеп, адамдарды өзіне баурағанымен, денсаулыққа зиянды.

Мүлде көп санды тағамдық пигменттерде қоректік құрам болмайды, оларды ағаттықпен май, тұз түріндегі дәмдендіргіштердің орнына шектен тыс тұтынуға болмайды.

Тыйым салған шие арағының негізгі азықтық емес екенін ескеріп, тек шие арағына азырақ рең беруге рұқсат етті. қазір дүние жүзіндегі әр елдің азықтық пигментіне қойған шегі бір біріне ұқсамайды. Мысалы, дания 33 түрлі азықтық пигментін, Жапония 22 түрлі азықтық пигментін, Канада не бары 10 түрлі азықтық пигментін, ал бұрынғы совет одағы тек 3 түрлі азықтық пигментін пайдалануға руқсат етті. Греция пайдалануга бүкілдей рұқсат етпеген. Бұдан азықтық пигментінің тұтынылу өлшемі мен оның қауіпсіздігі салыстырмалы болатынын көруге болады.

19 - ғасырда Еуропадағы кейбір асханалардағы жоғары дәрежелі аспаздар үнемі қолданылатын Арсен қышқыл мыс бояу ретінде қолданылып, рождество мерекесінде тағамдарды жасыл түске бояған немесе қорғасынның қоңыр қызыл тотығымен ірімшікті қызыл түске бояған. Қазір біз осындай түстендіргіштердің бәрі адам өміріне қатерлі екенін білеміз. 1950 – жылы американ одақтас үкіметі 19 түрлі азықтық пигментін пайдалануға рұқсат етті, бірақ 10 жылдан кейін, олардың ішіндегі бірнеше түрінің адам денесіне недәуір зиян екені байқалды. Мұның ішінде 4-немірлі қызыл деп аталатын пигментті ұзақ уақыт тексеру арқылы, оның қуық пен қалқанша безге зиянды екені дәлелденді. Сонымен оны қолдануға тыйым салынды. Қазір Америка 12 түрлі пигментті азыққа пайдалануға рұқсат етіп отыр. Жалпы алғанда, синтездік пигменттер қалайда қоректік тағам емес, мұның Ішіндегі мүлде

121

Сондықтан азықтық пигментін тұтынғанда төтенше абайлау керек

Нитраттар қоршаған ортаны химиялық ластаушылардың бірі, олар егін өсірілетін жерлерде өсімдіктерді қоректендіретін минералдық элементтер. Өсімдіктердегі нитраттардың мөлшері көптеген факторларға әсіресе антропогендік факторларға байланысты, өйткені соңғы 40 жылда топырақ-тың органикалық заттармен ластануының үздіксіз артып келе жатқаны бай- қалса екінші жағынан ауылшаруашылығы өндірісінің қарқындылығы артып минаралдық тыңайтқыштарды қолдану едәуір мөлшерде кебейді. Өсімдіктер нитраттарды бойына жақсы сіңіреді, мәселен тыңайтылған топырақта өскен қырыққабатта, сәбізде, шалғамда, саумалдықта бөгде нитраттар көп жинақталады. Өсімдік шаруашьшығында, әсіресе жазғы-күзгі өсетін дақылдарда нитраттардың мөлшері қауіпті боларлықтай мөлшер-де кезлесіп отыр. Қазақстан республикасы халқының жұқпалы асқазан- ішек сырқаттарымен ауруына жасалған жыл сайынғы эпидемиологиялық талдауға жүгінсек мұндай сырқатқа түсушілердің жалпы мөлшері жылдың мерзімімен салыстырғанда жаз айларында көбірек белгі береді. Басқа дақылдарының сатылуын бақылау үшін 1997 жылдан бастап жыл сайын зертханалық талдау әдістерін қолдана отырып республика көлемінде 3 ай бойына арнаулы тексеру шаралары жүргізіледі. Бұған бақша дақылдармен сауда жасайтын барлық орындар, азық-түлік сауда орындары мен базарлар, дүкендер, шаруа қожалықтары, сондай-ақ автомобилл жолдары бойындағы бақша дақыл өнімдері мен сауда жасайтын нүктелер қамтылады. Жұқпалы асқазан-ішек ауруларын дәл тауып, түр - түрін анықтауды жақсарту үшін науқастың қанының құрамындағы гемоглобиннің мөлшерін зертхана зерт-теуге айрықша назар аударылады. Нитраттан уланған деген адамдарды міндетті түрде зертханалық зерттеуден өткізіп, сырқатын анықтау жөнінде жүйелер жасалынып, республика аймағының көпшілік бөлігінде қолданылып келеді. Қазіргі кезде республиканың 14 обылысы, 22 қаласы ішінен 12 аймақта токсикологиялық орталықтар құрылған, енді мұндай орталықтарды тек облыс орталықтарындағы ғана емес, республиканың қалаларында да құру қажеттілігі туып отыр. Республика бойынша 2002жылы барлығы 1495 науқас адам осылайша зерттелді. 190 адамның қанында метгемоглобиннің мөлшері 12,7% ке артып кеткені анықталды. 2003 жылы науқастанған 9390 адам осылайша зерттеліп, олардың 449 да осылай болды. Ал 2004 жылы 244 науқстың 10 да тисті метгемоглобин мөлшерінің артып кеткені тіркеліп, олардың нитраттардан уланғаны жайында анықтама берілді.2004 жылы республика аймағында нитратты байқау үшін 3212 рет бақша дақылдары зерттелді. 64 реткі байқауда тіпті нитрат мөлшерінің шамадан тыс асып кеткендігі анықталды. Нитрат мөлшерін көрсеткен ең көп үлес салмақ Қостанай облысынан тіркелді.

Сонымен өсімдік шаруашылығы шикізатын зерттеудің нәтижесінде жасалған талдау мынаны көрсеткен: нитраттардың мөлшері тиісті мөлшерден

122

Қорытындылай келгенде, қазіргі кезде адамдардың азық-түлікке деген қажетсінуінің күннен-күнге артуына байланысты, азық-түліктің түрі де, кұрамы да, сапасы да, артып отыр. Осыған орай азық-түліктерге әр алуан

түс беретін пигменттер, дәмдендіргіштер, сақтауыштардың қалыптан тыс дозасын тамаққа қосу адамдардың денсаулығына белгілі дәрежеде зиянын тигізуде, сондықтан бұндай тағамдарды талғампаздықпен тұтынған жөн. Қазіргі кезде кейбір бақша дақылдары да шамадан тыс нитраттанып, адамдардың денсаулығын бүлдіруде.

Шала піскен сиыр еті, шошқа етін сондай-ақ шала піскен балық жеу адамдардың денсаулығы үшін зиянды. Тіптен олар асқазан ішек ауруларына әкеліп соғады. Сондықтан ет өнімдерін толық пісіріп жеген жөн. Қысқасы қандай тағам болсын талғампаздықпен тұтына білу, тазалықты сақтай білу денсаулықтың кепілі.

4.4. Тағам өнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар

«Тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігі туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес тағам өнімдерін өндіру кезінде мынадай технологиялық қосалқы заттар қолданылады:

1) ағартқыш және сүзгіш материалдар, флокулянттар мен сорбенттер;

2) катализаторлар;

3) экстракциялық және технологиялық еріткіштер;

4) микробқа қарсы заттар, жуу және т

Тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін мемлекеттік бақылауды уәкілетті органдар Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген өздерінің кұзыреті шегінде жүзеге асырады.

Мемлекет тамақ өнімдерінің қауіпсіздігін мемлекеттік бақылауды

жүзеге асыру мақсатында, генетикалық түрлендірілген объектілердің сапалық және сандық құрамдарын және радиациялық сәуле алу деңгейін айқындауға арналған зертханаларды қоса алғанда, олардың материалдық-техникалық базасы мен персоналына қойылатын халықаралық талаптарға сәйкес мемлекеттік ветеринарлық-санитарлық және санитарлық-эпидемиологиялық сараптама зертханаларының қызметін ұйымдастыруды қамтамасыз етеді.

Тамақ өнімдерін мемлекеттік тіркеу, сынақтарын өткізу үшін қажетті үлгілерді өндіру (дайындау), әкелу (импорттау) жағдайларын қоспағанда, Қазақстан Республикасында азықтарды және азық қоспаларын, балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа тағамдық және биологиялық активті қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды, сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттардың жекелеген түрлерін өндіруге (дайындауға), әкелуге (импорттауға) және өткізуге олар мемлекеттік тіркелгеннен кейін ғана рұқсат етіледі.

123

Алғаш рет өндірілетін (дайындалатын) және Қазақстан Республикасы аумағына алғаш рет әкелінетін (импортталатын) азықтар және азық қоспалар, балалар тағамы азық-түлігі, тамаққа тағамдық және биологиялық активті қоспалар, генетикалық түрлендірілген объектілер, бояғыштар, сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдар, адам денсаулығы-на зиянды әсер ететін химиялық заттар, өнімдер мен заттардың жекелеген түрлері мемлекеттік тіркелуге тиіс.

Балалар тағамы азық-түлігін, тамаққа тағамдық және биология активті қоспаларды, генетикалық түрлендірілген объектілерді, бояғыштарды, сумен және тамақ өнімдерімен араласатын материалдар мен бұйымдарды, адам денсаулығына зиянды әсер ететін химиялық заттарды, өнімдер мен заттар. жекелеген түрлерін қайта тіркеу және мемлекеттік тіркеу туралы шешімді қайтарып алу Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылады.

Генетикалық түрлендірілген объектілердің және тамаққа биологиялық активті қоспалардың айналымына олардың Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырылған қауіпсіздігі ғылыми негізделген растаудан және олар мемлекеттік тіркелгеннен кейін ғана жол беріледі.

Арнайы мақсаттағы өнімдерді өндіру (дайындау) кезінде азықтар және азық қоспалары, жануарлардың өсуін тездеткіштер (соның ішінде горм препараттар), дәрілік заттардың жекелеген түрлері, пестицидтер агрохимик-аттар, генетикалық түрлендірілген объектілер, тамаққа биологиялық^-активті қоспалар пайдаланылып дайындалған жасанды тамақ қоспаларын азық-түлік шикізатын қолдануға тыйым салынады.

Тамақ өнімдерін өндіру (дайындау) үшін Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген нормаларға сәйкес келетін шикізат пен тамақ қоспалары қолданылуға тиіс.

Құжаттарда, жадынамаларда (қосалқы парақтарда), этикеткаларда, контрэтикеткаларда, кольераткаларда, құлақшаларда, жапсырмаларда (стикерлерде) Қазақстан Республикасының тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңнамасында белгіленген ақпараттан басқа, тамақ өнімдерінің түрлері ескеріле отырып:

1) азық-туліктің тамақтық және биологиялық құндылықтары;

2) мақсаты және қолдану шарттары (арнайы мақсатгағы тамақ өнімдері

үшін);

3) тамақ өнімдерін дайындаудың тәсілдері мен шарттары (тамақ

124

5) тамақ өнімдерінің дайындалған күні, айы, жылы;

6) құрамы туралы, соның ішінде тамақ қоспаларының, азықтардың және

азық қоспаларының, тамаққа биологиялық активті қоспалардың,

генетикалық түрлендірілген объектілердің болуы және олардың саны

туралы мемлекеттік тілде және орыс тілінде мәліметтер көрсетілуге тиіс.

Тамақ өнімдерінің жарамдылық мерзімі былайша көрсетіледі: