Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

жүктеу 5,58 Mb.

бет	2/16
Дата	25.05.2018
өлшемі	5,58 Mb.
	#17000

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 16

5. Топырақтыц
0,4...0,5 0,6...1,0
3.2. Ауыл шаруашылық дакылдарын суару режимі
Пайдаланылатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері.

3-сурет. Топырақтың табиғи (Е) және реттелген

(К) ылғал режимі: 1— жауьш-шашьш; 2— суару.

ғұрлым өсімдіктердің су және қорекке қажеттілігі толығынан қам-тамасыз етіліп, жалпы егістің өнімі жоғары болады. Топырақтың ылғал қоры өсімдіктің өсу дәуіріңің бас кезінде неғурлым мол болса, соғұрлым оны суару азаяды.

Суармалы егіс жағдайында топырақтың су, ауа, қорек және жылу режимдерін тек суару арқылы ғана реттеп қоймай, сондай-ақ минералды және органикалық тыңайтқыштар жүйесін пайда-л-анумен бірге оны дурыстап баптау, ауыспалы егістің тиімді тү-рін пайдалану арқылы да реттеуге болады.

Топырақтағы ылғалдың қорын анықтау. Топырақтағы ылғал қоры гектарына текшеметр есебімеа саналады және оның мөлше-рін екі әдіспен анықтауға болады:

Есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы а е/см³есебімен және оның дымқылдығы у_в, құрғақ топырақтың салма-ғынан процент есебімен белгілі болған жағдайда, сол есепке алын-ған топырақ қабаты һ(м) 1 гектар жерде 10000-һм³ келемге тең болып, оның қүрғақ күйіндегі салмаіғы 10000-һ-а тоннаға тең бо-лады. Ал енді ылғалдың осы көлемдсегі салмағы темендегі форму-ла арқылы анықталады:

W=10000У_в/100= 100*Һ*а*У , гектарына

50

тонна есебімен, немесе гектарына текше, бұнда: W — топырақ ыл-ғалының қоры, гектарына текше метр есебімен

һ — есепке алынған топырақ қабатынын, қалыңдығы, метр есебімен;

а — есепке алынған топырақ қабатының көлем салмағы, г/см³есебімен;

ү — топырақ дымқылдығы, құрғақ топырақ салмағынан про-цент есебімен.

2. Топырақтың борпылдақтылығы Р, оның көлемінен процент

Іесебімен және дымқылдығы ү„, оның борпылдағының процент есе-бімен белгілі болғанда осы топырақ қабатындағы тутіктер ішін-дегі ылғалдың көлемі мына формула арқылы анықталады:
W=100*р*һ *с/100 м3/га

Топыращтың есепке алынған қабаты. Топырақ кабатының те-реңдігіне қарай олар әр түрлі генетикалық қабаттарға бөлінеді. Топырақтың есепке алынған қабаты бірнеше қабаттардан құрал-ған жағдайда, ондағы ылғалдың жалпы қоры сол қабаттарда ор-наласқан ылғал көлемдерінің қосындысына тен. болады. Әдетте суармалы егіс жағдайында өсімдіктердің тамырының негізгі келе-

5. Топырақтыц есепке алынған қабатының мөлшері

	Активті		Активті
Даңыл және оньщ даму кезеңі	ңабаттың тереңдігі, метр есе-	Дақыл жәве оның даму кезеңі	қабаттың тереңдігі, метр есе-
	бімен		бімен
Мақта егісі:		Капуста, қияр және
Жапырақтану кезеңі	0,5...0,6	Пияз
Гүлдену кезеқі	0,7...1,0	Тамыр жаю кезеңі	0,2...0,3
Пісіп-жетілу	0,5...0,6	барынша өсу	0,3...0,6
Дәнді дақылдар		Томат, картоп және
Түптену кезеңі Түтіктену —»—	0,4...0,5 0,6...1,0	тамыр жеміс дақылдары:
Қант қызылшасы:		Тамыр жаю кезеңі	0,3...0,4
Тамыр жаю кезеңі	0,3...0,4	Барынша өсу —»—	0,5...0,7
Жапырақтар өсу —»—	0,4.,.0,5
Тамыр жеміс пайда
болу кезеңі	0,6...0,7	Бау-бақша және жүзім	0,8...1,5
Жүгері:		Көпжылдық шөптер	0,8...1,0
Шашақ басталғанға
дейінгі кезең	0,4...0,5
Шашақ басталғаннан
кейінгі кезең	0,6...1,0

мі (90% дейін) орналасқаі активті қабатының ылғалдылығы

анықталады. Тстьщғы жағыіа қыйырщықталған тастар мен кесек

тастар төселген жүқа қабаты топырақтар үшін ылғалдандырылатьш қабаттың тереңдігі бтаблицаның деректері арқылы белгіленіп, оның тереңдігі қыйы]шықталған тастар мен кесек тастар орналасқан қабаттың терең,ігінен көп болмауы керек. Шалғындық топырақтарда ылғалдащырылатын қабаттың тереңдігі мақтаегісі, беде және қант қызылцасы үшін, ыза судың тереңдігі 2...3

метр болғанда 0,7... 1,0 метрд<н көп болмай, ал ыза судың тереңдігі 1...2 метр шамасында бол-анда ылғалдандырылатын топырақ кабатының тереңдігі 0,7...0,8 метрден артық болмағаны жөн. Ыза судың терендігі 1 метр шамасында болғанда, ылғалдану қабаты 0,4...0,5 метр шамасында болащ.

3.2. Ауыл шаруашылық дакылдарын суару режимі

Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың саны, мерзімі және суару нормасының мөлшерінің жинағын суару режимі деп атайды, Суару режимін жобалағанда дақылдың өсіп-өну дәуірі кезінде пайдаланылатын суының жалпы мәлшерімен ауыспалы егістегі әр .дақыл үшін суару және суармалау нормаларының мөлшерін және -суару мерзімі мен оның санын анықтау, гидромодуль графигін жасап, суару режимін су көздерінің режимімен сәйкестендіреді.і

іЖобаланған суару режимі топырақта қолайлы су, ауа, көрек және жылу режимдерін қамтамасыз етіп, ыза судың деңгейін кө-термей және топырақтың сорлануына жол бермеуі керек^

-Ауыл шаруашылық дақылдарының пайдаланатын су""мөлшері олардың даму кезеңінің үзақтығына, сыртқы жағдайларға (күн, температура, су, қорек және ауа режимдері) және дақылдардың түрі мбн сорттарының биологиялық ерекшеліктеріне байланысты ■болады. Мысалы, астық түқымдас дақылдардың дамуында мынан-дай өте қиын мезгілдері болады: көктеу, түптену, масақтану, гүл-дену және пісу. Өсімдіктердің даму кезеңінің ар шағында су пай-далану мөлшері әр түрлі болады. Мысалы, астық тукымдас да-қылдар суды түптену және масақтану кезеңінде көп пайдаланса, :ал мақта егісі суды гүлдену кезінде мол пайдаланады. Дақылдар-дың пісу кезеңінде суды пайдалгануы азайып, ал опың аяқ шенінде мүлде тоқтайды.

ГӨсімдіктердің суды пайдалащу мелшері тіпті әр тәулік ішінде де өзгеріп тұрады және ол судыщ тапшылығымен ауа температура-сының және өсімдіктерге жарыщ түсу мөлшерінің кебейетін мер-зімі — түс кезінде өте мол болалды. Өсу мезгілінде есімдіктердегі физиологиялық процестер де өте қарқынды болады. Ал бүған керЬ сінше, түнде жоғарыда келтіріліген көрсеткіштердің төмендеуіне байланысты су пайдалану мөлшері өте аз болады .

Өсімдіктердің суды пайдалану және оның тиімділігін транспи-рациялық коэффициент, су пайдалану және буланудың жалпы мөлшері арқылы байымдакды.

Транспирацияльщ коэффициент деп өсімдіктердің 1 тонна құр-ғақ зат жасау үшін жұмсайтын (сабақтары, жапырақтары, тамыр-пары, дәндері т. б.) суының мөлшерін айтады. Әдетте бүл мөлшер текше метр есебімен саналады

• Ал суды пайдалану коэффициенті деп топырақ бетінен булана-тын және 1 центнер товарлы өнім (дән, шитті мақта, жеміс, кар-гоп, шөп) жасау үшін жұмсалатын судың мөлшерін айтады. Бұл лөлшерде текшеметр есебімен саналады. Бүл коэффициенттің мөл-иері мына теңдік арқылы анықталады:

Е = К-У;

бұнда: Е — пайдаланылатын судың жалпы мөлшері, текшеметр

есебімен; К — су пайдалану коэффициенті, центнеріне текшеметр

есебімен;

У — өнім, центнер есебімен.

Транспирациялық коэффициент пен су пайдалану коэффициен-тінің мелшері әрбір жекеленген дақылдар үшін де өте тұрақсыз болады. Оның мөлшері өсімдіктердің өсуі үшін қажет факторлар-дын, қолайлы үйлестірілген жағдайында аз болып, ал бұл үйлес-тірілу бұзылған жағдайда көбейіп кетеді.

Шаруашылық жағдайында топырақ құнарлығымен дақылдар-ды баптау агротехникасы жоғары болған сайын және өнім неғүр-лым молайған сайын, соғұрлым бүл коэффициенттер мелшері азая

береді.

Жалпы булану коэффициенті деп топырақ пен өсімдіктер беті-нен буланған сумен оның өсу дәуірі кезіндегі ауа дымқылдығы тапшылығының тәулік бойындағы орташа мөлшерінің қосындысы-ның арақатынасын айтады. Орта есеппен бұл коэффициенттің мөл-шері маусым-тамыз айларында мынандай болады: жүгері үшін — 0,38, күздік бидай үшін —0,40, жаздық астықты дақылдар үшін — 0,40, қант қызылшасы және томат үшін —0,42, ж^ңышқа үшін — 0,45 және егілген көпжылдық ағаштар үшін —0,40.

Пайдаланылатын судың жалпы мөлшерін анықтаудың әдістері. Пайдаланылатын судың жалпы мөлшерін эмперизм және жарты-лай эмперизм әдістерімен анықтайды.

Эмперизм эдісі. Еліміздің барлық аймақтарында мелиоратив-ті — тәжірибе станциялары мен басқада ғылыми-зерттеу мекеме-лері орналасқан және олар кеп жылдар бойы ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың ен, қолайлы режимін зерттеп, тәжірибе учас-келерінде белғілі өлшеулер жүргізу арқылы дақылдардың суды пайдаланудың жалпы мөлшерін анықтайды. Ғылыми мекемелер осы зерттеулердің нәтижелеріне сәйкес ұсыныстар береді. Бүл

53

6. Ауыл шаруашылық дакылдарынц өніміне байланысты су пайдалану коэф-фициентінің мөлшері, центнеріне текіеметр есебімен (м га) қуаң аймақтар (А) және ылғалы жеткіліксіз аймақтар (Б) үшін мынандай болады (Гипроводхозмэліметтері)

жүктеу 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 16