Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

жүктеу 5,58 Mb.

бет	16/16
Дата	25.05.2018
өлшемі	5,58 Mb.
	#17000

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 16

V

п

_'-_-т-_г

бұнда: п— скважиналардың саны, дана есебімемі; 218

Ғ— суарылатын алқаптын, көлемі, га; Л— есептелген суару нормасы, м³/га; с|— бір скважинаның дебиті, м³/сағат;

і —артезиан скважиналарының тәулікішінде жұмыс істеуінің үзакгығы (20—22 сағат деп қабылданады)

1— ауыспалы егістегі есептелген дақьцдын, суару кезеңі, тәу-

лік (себімен;

•ц— суару жүйесінің пайдалы әсер мөлш;рі (к.п.д.) Зильтрацияға қарсы төсемесі бар жинағыш бассейннін, аумағы ) мына формула арқылы анықталады:

М'

тәулік,

бүнда: і — суару насос станциясының тәулік бойы жүмыс істеуінің ұзақгығы, сағат есебімен;

С^ — суару насос станциясынын,' енімділігі, м³/сағ, қалғандары алдағы формулада келтірілгендер.

Дабық арық-атыз жүйесін жобалағанда жүйенің әр учаскеле-рінде суаруды шоғырландыру керек.

Көкеніс дақылдарын суарудағы Молдовоның Тирасполь ауда-нының тәжірибесі суару учаскесін салу үшін жұмсалатын қаржы-ның (жабық жүйені, фильтрацияға қарсы төсемесі бар жинағыш бассейнді және скважинаны бүрғылауға жүмсалатын қаржыны қоса санағанда) бір-екі жыл ішінде орны толатынын толығынан дәлелдеді. Әсіресе дебиті жоғары, суды өздігінен шашырататын артезиан скважиналарын пайдаланған өте тиімді.

Жер асты суларымен суару жұмыстарын жобалағанда барлық су пайдаланатын мекемелермен келісу керек. Түщы ыза суларын бірін.ші кезекте сумен жабдықтау үшін пайдалану керек.

ДАЛАЛЫҚ АУДАНДАРДА ӨЗЕН СУЫН ЖӘНЕ ЖЕРПЛІКТІ ЖЕРДЕ АҒАТЫН СУЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ НЕГІЗІНДЕ СУАРУ

жер суарудың

8.1. Далалы және орманды далалы аймақтарда манызы

Д.алалы және орманды далалы аудандардың ауыл шаруашы-лық (өндірісіндегі маңызы. Далалы және орманды далалы аудан-дардга барлық егіс көлемінің 60%-не жуығы шоғырланған. Бұл ай-мақт;а дәнді дақылдардың негізгі бөлігі )және бидайдың барлығы дерліік, көп мөлшерде көкеніс, техникалыіқ және мал азығы да-қылд;ары, жеміс-жидек, сондай-ақ мал шіаруашылық өнімдері де

ғанда және оны басқа әдістермен көтеру экономикалық жағынан қолайсыз болғанда колданылады.

Суды механикалық әдіспен көтеру үшін нісос станциялары са-лынып, жоғары орналасқан құнарлы жерлерді суаруға мүмкіндік туады.

Су. көтеруге жүмсалатын энергияның көптігі және пайдалану үшін жұмсалатын каржының көп болуы бүл әдістің кемшіліктеріне жатады.

Насос станциялары туралы жалпы мәлімегтер. Насос станция-лары деп су көздерінен суды алуды, оны кеіеруді және пайдала-натын жеріне жеткізуді қамтамасыз ететін гидротехникалық кұры-лыстардьщ, энергетикалық және гидромехан:<ікалық жабдықтар-дың комплексін айтады.

Өзінің мақсатына қарай иасос станциялары суару, құрғату, сутарататын, канализациялық және т. б. бөлінеді. Өздерінің қоз-ғалыстарына қарай суару насос станциялары электр -двигательді, іштен жану двигательді, желмен қозғалатың және басқаларға бө-лінеді;

насос жабдықтарына қарай — орталықтан тебетін, пропеллер-лі; поршенді және басқаларға бөлінеді; ■,

№11 Дәріс СУДЫ МЕХАНИҚАЛЫҚ ӘДІСПЕН ҚӨТЕРІП СУАРУ

Жоспары:

1.Насос станциялары туралы жалпы мәліметтер

2.Насос станцияларын орналастыру схемалары

1. Насос станциялары туралы жалпы мәліметтер

Жер бетіне қарай жабдықтардың орналасуы бойынша — жер бетіндегі (ашық) және қазылған жердегі;

су көздеріне қарай насос станцияларының үйлерінің орналасуы бойынша — жағадағы және арнадағыларға бөлінеді.

Конструкциялық ерекшеліктеріне сәйкес насос станцияларының үйлері су таратқыш, камералық және блокты түрде болады; бас-қаруына сәйкес — децентрализациялы, централизациялы, жарты-лай автоматтандырылған және басқарудың автоматтандырылғап түрлеріне бөлінеді, жұмыс істеу режиміне қарай — маусымдық және жыл бойы жүмыс істейтіндерге бөлінеді.

Насос станциялары тұрақты және түрақсыз болады (суда қал-қып жүретін, фуникулерлі, жылжымалы).

Ашық су көздерінен су алатын суару насос станцияларын бас станциялар немесе бірінші көтеру станциялары деп атайды, ал суару каналдарынан су алатын насос станцияларын аймақтық деп атайды (су қотарушы) немесе екінші, үшішші кетеретін станция-лар деп атайды. Бұрғыланған скважиналардан су көтеретін стан-цияларды артезианды станциялар деп атайды.^

252

Бас суару станциясының торабы бас саға қүрылысынан, су әкелетін каналдан, тұндырғыштардан, түндырғыштардан суды өз-дігінен ағатын каналға жіберетін су қабылдағыштардан, насос станциясының үйлерінен, қысым трубопроводынан және қысьшды (су жіберетін) бассейннен қүралады.

Насос станциясы торабының орналасатын жері су жеткізетін жол қысқа, қүрылыстардың ірге тастары мықты және орнықты грунтгарға орналасатындай, су алудын, гидравликалық және на-состаэды су және мұзбен басып қалудан сақтау жағдайлары өте қолайлы болатындай етіп таңдалады.

Бас саға құрылысы және оның конструкциясы су көзінен суды белгіленген графикке және ондағы су деңгейінің есептелген мөл~ шеріне сәйкес алуды қамтамасыз етуі керек, насостарды сумен ең кем иіамаға бастыру, ол үшін суды әр қабаттан алуды қарасты-рып, қажет болған жағдайда түндырғыштар жасалады, пайдала-ну режимінің қолайлығын және жендеудің мүмкіндігін қамтама-сыз етуі керек.

Бас саға құрылысының түрі топографиялық, геологиялық және гидрогеологиялық жағдайлар комплексіне, насос станциясының жіберетін суының мөлшеріне және техника-экономикалық есептер жүргізу негізінде анықталады.

Су көзіндегі су деңгейінің өзгеру амплитудасы 5 метрдең кемі-рек болғанда, бас сағаны тұрақты жағаға толығынан ойып орна-тып, немесе қоршау қашыларымен бірге жасайды. Су деңгейінің өзгеруі 5 метрден артық болғанда «Криб» түрлі жағалық іші бос кепір тіреуі тәрізді су алғыш құдықтар салынады. Сондай-ақ жа-ғалық су алғыілты салу мүмкін болмай және өзен арнасынан жа-ғалық су алғышпен таза су алу қажет болғанда да «Криб» түрлі арнаулы су алғыш салынады. Қашықтығы 50 м шамасында бол-ғанда, жағамен қатынас көпірлер, ал 200 м болғанда аспалы жол-дар арқылы, ал 200 м көбірек болғанда қайықтар арқылы жаса-лады.

Бас саға қүрылысынан сорғыш трубанын су қабылдағышына дейіц су әкелгіш ашық канал немесе жабық су жібергіш арқылы жіберіледі (әздігінен немесе сифон арқылы ағу). Жабық су жібер-гіштен су қабылдағыштар ожау тәрізді болады. Су қабылдағыш каналмен трапеция тәрізді аванкамера арқылы жалғастырылады.

Сору трубопроводтары балқытып біріктірілген қысқа, бүгіл-мелері және ауысулары аз, ауа қаптарын болдырмау үшін насос-қа қарай үздіксіз кетеріле беретін трубалардан жасалады.

Су кіру тесігін келденең орналастырғанда, оның ауаны сормауы үшін суға 0,8 м батырылып қойылады, ал олар тігінен орналасқан-да суға —0,4 м батырылады.

Насос станцияларының үйінде мынадай жабдықтар орналасты-

рылады: негізгі гидромеханикалық — реттегіш ысырмасы бар бас насостар, сору және қысым трубопроводтарының бақылау — өлшегіш (су өлшегіштер және қорғағыш) корғағыш қақпак., кері қақпақ арматуралары, көмекші гидромеханикалық — бас насосты жұмысқа қосатын вакуум—насостар, дренаждық насостар, кө-мекші насостардың трубопроводтары, барлық арматуралар, негіз-гі энергетикалық — бас насостардың двигательдері, бас насостар-дың трубопроводтарының ысырмаларын.ын, двигательдері, ерекше жабдықтар, арнаулы насостар үшін жабдықтар (мысалы, тарат-қыш жабдықтар және төмендететін подстанция), энергетикалық-көмекші насостардың, қакпақтардың, көтергіштердің электр дви-гательдёрі.

2. Насос станцияларын орналастыру схемалары

Насос станцияларын орналастыру схемалары және олардың жабдықтарының түрі техникалық-экономикалық есептердің негі-зінде белгіленеді. Бұнда табиғи жағдайда энергия көзін және оларды комплексті пайдалану жағдайларын (суару, кеме жүзу, балық шаруашылығы, энергетика, ағаш жүзігу), пайдалаыу қо-лайлығы және тиянақты жұмыс істеуін ескереді.

Ашық су көздеріндегі су деңгейлерінің өзгеруі 5 метрден аз, асылғая тосаптары аздау және жағасы сумен шайылмайтын жер-лерде су таратқыш түріндегі су әкелгіш каналы бар, немесе жа-бық су әкелгіші бар жағадағы тұрақты насос станциясын салады. Егерде суда асылған тосаптар көбірек болса, онда су әкелетін ка-налды тұндырғыш ретінде пайдаланады немесе арнаулы тұндыр-ғыш салады.

Су деңгейінің өзгеру амплитудасы 5 метрден көбірек болғанда гидромеханикалық және энергетикалық жабдықтарының біразы жер астындағы жағадағы насос станциялары салынады.

Су кездеріндегі судың деңгейі көп мөлшерде өзгеретін болса, онда блок түрлі насос станциялары салынады. Бұндай үйдің тй-менгі блогы сорғыш трубопроводтары бар бетонды, қуыстарына насос қойылатын массив болады. Үйдің су үстіндегі бөлігінде ма-шина залы және басқа бөлмелер болады.

Су деңгейінің өзгеру амплитудасы 5 метрден көбірек, жаға бе-рік және алынатын судың шамасы 300—400 л/са-ке дёйін болған-Да ортадан тебетін насос және электрдвигатель арқылы жүмысқа қосылатын фуникулер түрлі насос станцияларын жасау қолайлы болады.

«Криб» түрлі арнаулы насос станциясын су деңгейінің өзгеруі 5 метрден көбірек, су көздерінен жіберетін судың шамасы 2 м³/с. тен көп болғанда және жағадағы тереңдік шамалылау болғанда мына жағдайларда қолданылады: жағадағы насос станциясып және су әкелетін каналды жасау үшін геологиялық жағдайлардың қолайсыз болғанында, су әкелетін каналды жасау үшін кедергі болатын су құрамындағы түйір тосаптардың режимі қолайсыз болғанда, қалқып жүретін насос станцияларын пайдаланудың жағдайы қолайсыз болғанда.

Су дгқгейі 5 метрден кебірек езгеретін және жаға орнықсыз, сумеи шайылатын жағдайларда қалқып жүретін насос станцияла-ры жасалады.

Қазіргі уақытта заводтарда пантонға қойылатын НАП-1,1 (<3 = = 1100—1400 л/с, Н-18—14 м), СНП-120/30 және СНП-240/30 қалқып жүретін насос станциялары жасалады. Жалғастыру тру-бопроводының ұзындығын кеміту үшін станцияның пантонын ең терен, және тік жағаға орналастырады. Пантондарды толқыннан сақтау үшін олар табиғи шығанақтарда немесе жағадағы шүқыр-ларға қойылады.

Қөлемі шамалы, су көздеріне алыс жатпаған учаскелерді суару және суды жақбырлатқыш машиналарға жіберу үшін жылжыма-лы насос станциялары қолданылады. Олардың жіберетін суының мөлшері 25—300 л/с және қысымы 5 метрден 100 метрге дейін бо-лады: СНП-25/60 (25 л/с су жіберетін және қысымы 60 метрлік тіркемелі насос станциясы), СНП-50/40, СНП-50/80, СНП-75/15, СНП-75/100, СНП-120/30, СНП-250/18 м, СНП-400/14, СНП-500/10, ПНСТ-6НДВ, СНП-50/80, САН-75/40, СНПЭ-120/30 электрленген, СНПЭ-240/30. Бұл насос станцияларының техникалық сипаттама-сы жылжымалы насос станцияларының каталогтерінде келтіріл-ген.

Жер астындағы сулар скважиналардың арнаулы артезиан на-состары арқылы және шахталы қүдықтардан көлденең, орталық-тан тебетін насост.ар арқылы көтеріледі.

Су көтеру аймақтары. Үлкен суару жүйелерінде суарылатын жерлер әр түрлі биіктікте орналасады. Бұндай жағдайларда суды бірнеше насостармен көтеруге тура келеді. Бірінші көтеретін на-сос станциясы (ІНС) Р мөлшердегі суды су көздерінен кысым трубопроводтары арқылы (Н,) биіктігіндегі бас каналға көтереді, ал екінші көтеретін насос станциясы (2НС) каналдан (^₂ ге тең су мөлшерін (Н₂) биіктігіне көтереді және үшінші көтеретін на-сос станциясы (ЗНС) Рз ке тең су мөлшерін (Н₃) биіктігіндегі каналға көтереді. Насос станцияларының орналасуы, олардың қы-сым және жіберетін су мөлшерлері әр суару жүйесі үшін техника-лық экономикалық есептер арқылы, нақтылы табиғи және шаруа-шылық жағдайларды ескере отырып анықталады. Насос станция-ларының жіберетін суыньщ нетто мөлшері мына теңдіктер арқы-лы анықталады:

10.3. Насос саны мен олардың жіберетін суын арық-атыз жүйесінің жіберетін суының есептелген мөлшерімен сәйкестендіру

Жұмыс режимі және агрегаттардың санын анықтау. Насос станциясының жүмысының режимі жіберілетін судың мөлшерініц графиктерімен, суды көтеру биіктігі және онық қажетті қуаттылы-ғымең сипатталады.

Насостар санын анықтау үшін жіберілетін су графигін олардыц
шамалары кеми беретін ординаттарға орналасатындай қылып кай-
тадан ,сызады. Жіберілетін су мөлшері шамалы болғанда толық
өнімділігімен <Э, 1, мезгілінде жүмыс істейтін бір ғана насос қа-
былданады. Басқа жағдайларда аз су жіберу үшін насостың ай-
налым санын кемітіп және трубадағы ысырманы жабыңқыраи
қою керек. Бұлай реттеу әдетте насостың к.п.д. сын өте кемітіп
жібереді, сондықтан жіберілетін судың шамасы молырақ болған-
да бірнеше насостар қабылданады (екіден кем ■болмайды) және
жіберілетін судың графигін көлденең пунктир сызықтары арқылы
бірнеше бірдей белшектерге бөледі (бір мезгілде жүмыс істейтіп
насостардың санына сәйкес). Әр агрегат арқылы жіберілетін су-
дың мөлшері к.п.д.-ның ең көп мөлшерінен ауытқуы 10% шама-
сында реттеледі, яғни суды көтеруге аз ғана энергия жүмсалады
Агрегаттар санын анықтағанда мыналарды еске алу керек:
жоғары өнімді насос станцияларының к.п.д. сы, өнімділігі шамалы
станциялардың к.п.д. сынан жоғары, насостар қажетті қысыммен
жіберілетін су мөлшеріне сәйкес болуы керек, агрегаттар көбейгеи
саиын, үйдщ өлшемдері үлкейе береді, бірақ оны салу үшін жүм-
салатын қаржы жыл сайын электр энергия үшін жүмсалатын қар-
жыдан аз болады, злектр энергияға жыл сайын жүмсалатын қар-
жы агрегат құнынан бірнеше есе артық, агрегаттар стандартты
біркелкі болуы керек, олар жабдықтарды пайдалану коэффициен-
тшің мелшершщ ең жоғары болғанында, тәулік бойы жүмыс іс-
теуді қамтамасыз етуі керек, агрегаттардың белгіленген санына —
жыл саиынғы шығындар мен жұмсалатын күрделі қаржы мөлшері
өте аз болуы керек. '

Жұмыс істейтін агрегаттардың саны екі әдіспен анықталадьг бас каналға ең көп қалыпты брутто су мөлшерін жіберу шарты Іездетіліп ағылатын брутто су мөлшерін . жіберу үшін тағы да осындай қосымша агрегат орналастырылып, ол жұмыс істеп түр-ған насостардың біреуі аварияға үшырағанда жұмысқа қосыладьг оас каналға тездетіліп ағылатын брутто су мөлшерін қосымша агрегат орналастырмай-ақ жіберу шарты. Агрегаттардың түрі мен олардың санын варианттарды техника-экономикалық салыстып-малар жүрпзгеннен кейін ғана таңдап алады (агрегаттар саныныц әр түрліліп, есептерді әр түрлі әдістермен жүргізу). Бұнда жалпы шығын (жұмсалатын күрделі қаржы және жыл сайын жүмсалатын қаржы) аз және агрегат аварияға үшырағанда суды мөлшерден аз бергендіктен, зиянның кем болггын варианты басқалардан ар-тық болады.

Насос станцияларын жобалаудлң тәжірибесі олардың қолайлы саны 4—5, ең кем саны 2—3 және ;ң кәп саны 8 шамасында екенін анықтап отыр.

Қысым трубопроводының диамітрін, насостын, және двигатель-дің қуаттылығын есептеу. Насоста>дыц саны бірінші әдіспен анық-талғанда олар арқылы жіберілетін судын, есепті мелшері бас ка-налдын, жіберетін суының ең көп қалыпты брутто мөлшерін жұ-мыс істейтін агрегаттар санына болгенге тен. болады. Ал насостар саны екінші әдіспен анықталған болса, онда олар арқылы жібе-рілетін судың мелшері бас каналд,ан тез ағызылатын судың брут-то мөлшерін бір мезгілде жұмыс һтейтін насостардың санына бөл-генге тен. болады.

Насос қысымы, су кезіндегі с/ деңгейінің. 75%-ке қамтамасыз етілгендегі көтерудін, монометрлік биіктігіне сәйкес қабылданады.

Насос жүмысының қолайлы режимі 50%-ке қамтамасыз етіл-ген жылғы орталықталған қысымға (Н ср.в) сәйкес болуы керек. Орталықталған қысым мына формула арқылы анықталады:

е ~

аа

_Н

-9-ТЛ-І

Есептерді	таблица	тұршде	жүрпзеді	(38-таблица)
Жұмыс істеу мер-зімі	1 мерзім-дегі күн саны,	Су көзін-дегі су-дың дең-гейі	Кысым бассей-ніндегі судың деңгейі	Қысым Н, м	Жіберіле-тін су мөлшері 0 м³/с	д і	<до
1	2	3	4	5	6	7	8	9

(3 және Н шамалары белгілі болғанда каталогтар арқылы на-состын, түрін және маркасын қабылдайды.

Қысым трубопроводының диаметрі, материалы және саны тех-никалық-экономикалық есептердің негізінде анықталады.

Трубалардың барлық түрлеріі үшін, шамалап есептегенде оның экономикалық тиімді диаметрін мына формула арқылы анықтай-

ды:

=ү ■ ■'■■ _//^мах бүнда: Н — тголық қысым, м;

257

С} макс — трубопроводқа жіберілетін судің ең көп мөлшері, м³/с.

Қысым бассейніне суды көтергендегі толы; (манометрлік) қы-сымның шамасы:

Н = Н г.в + һв + Н г.н + һм &,

бұнда Н г.в және Н г.н — сору және ағызу іеодезиялық биіктігі,

м;

һ_в және һ_н — сору және қысым трубопроводындағы қысымның шығыны, м;

Насос белдігіндегі қажетті куаттылық:

бүнда: ү — судың 1000 кг/м³-ге тең салыстырмалы салмағы;

(^ — насос арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері, м³/с; бас каналдан тездетіліп жіберілетін судың брутто мөлшерін бір мез-гілде жүмыс істейтін насос санына бөлгенге тең.

Н — манометрлік толық қысым, м;

т|і—насостың Қ.П.Д-сы. * Двигательдің белдігіндегі қуаттылық.

102 _г,

бүнда: г]2— беріліс К.П.Д.-сы.

к—1,1 — 1,25-ке тең қор коэффициенті.

даіда насос станциясы мынадай су мөлііерін жіберуге жобала-на&г.

бүіда: Т — суару мерзімінің ұзақтығы;

(^— осы мезгілде суару үшін жіберіл;тін судың орталанған

мөішері.

Т„— насос станциясынық жұмыс істейт:н уақыты.

Суарылатын жерге су ашық 'каналдар арқылы жіберілгенде күімалы резервуарлар ең биік жерлерге орналастырылады; ал су/ы жабық жүйе арқылы жібергенде — хер бедерінін, және эко-нопикалық жағдайлардың қолайлы болаіын жерлеріне орналас-тьі))ылады.

Резервуарлар көбінесе қазылған шүқыр ретінде жасалады. Ре-зервуардағы судың тереңдігі 1,2—1,5 м болады. Су шығынын ке-мһу үшін фильтрацияға қарсы шаралар қолданылады.

Арық-атыз жүйелерінің ерекшеліктері. Суды жоғарыға көтеру-дің биіктігі кебейген сайын 1 м³ судың күны жоғарылай түседі. Соцдықтан су шығынын болдырмаудың ете үлкен экономикалық мацызы бар. Бүл жағдайларда техникалық-экономикалық есептер жүргізудің негізінде трубалы арық-атыз жүйесін немесе лотоктар, төсемелері бар каналдар салған жөн болады.

Суды механикалық әдіспен көтергенде^ол трубалар аркылы ең биік жерге көтеріледі және бас каналдьгң пайдасыз бөлігі бол-майды. Бас канал ете үзын болғанда, оны бьефтерге бөліп (көтеру аймактарына), басында су көтеру үшін гидротехникалық қүрылыс-тар торабы жасалады.

10.4. Реттегіш резервуар және суды механикалық әдіспен көтеріп суарғандағы арық-атыз жүйесінің ерекшелігі

Реттегіш резервуарлар. Суару үшін суды меіханикалық әдіспен

жоғары көтергенде реттегіш резервуарлар немесе құймалы су коймаларын жасаған қолайлы болады. Олар арқылы: насос стан-цияларының куаттылығын кемітуге, немесе су.арылатын жер кө-лемін көбейтуге болады; су көздері немесе насос станциялары қа-жет болған судың мелшерін қамтамасыз ете аілмаған жағдайда, оны резервуарлар арқылы жасауға болады; насоэс станцияларьшың жүмыстарын қажет болатын суару режимімен үйлестіру; насос станцияларының сынып қалғанында немесе ола]рды жөндеген мез-гілде суаруды қамтамасыз ету; жер асты сулаірымен суарғанда оны жылыту және эрациялау Реттегіш резервуарлар болған жағ-

258

МЕЛИОРАТИВТІК ЖҮЙЕЛЕРДІ ЖОБАЛАУ Ж!ӘНЕ ОЛ ҮШІН ЖҮРПЗІЛЕТІН ІЗДЕУЛЕР

П.,1. Мелиоративтік жүйелерді жобалау

Қүрылыстын жобасы деп оны салудың техникалық шешімін, ' бір) немесе бірнеше құрылыстардың коміплексін, үйлерді жөндеу, қаадпына келтіру туралы ұсыныстарды айтады^

Бекітілген жобасыз ешқандай мелиорэативтік құрылыс жүргі-зілшейді.

Жобалау және іздеу жүмыстарын арвдаулы жобалау-іздеу ме-кеимелері жүргізеді. (союзводпроект, гипрзоводхоз, казгипроводхоз жә^не басқалары).

№12 Дәріс. Топырақ эрозиясының түрлері Және олардың пайда болатын себебі

Топырақ эрозиясы (латынша erosіo – желіну) – топырақтың беткі ұнтақталған құнарлы қабатының жел күшімен немесе су ағынының шаюы салдарынан құнарының азаюы. Жел эрозиясы кез келген топырақ типінде кездесіп, жел күшімен топырақтың беткі қабатын, кейде өсіп тұрған өсімдігімен бірге басқа жаққа ұшырып әкетеді. Әдетте жел эрозиясы жер бедері жазық, құрғақ, ормансыз шөл аймақтарында жиі болады. Тіпті шөл аймақтарындағы құмды алқаптардың шөп өспейтін бөліктері жел әсерінен бір орыннан екінші орынға жиі жылжып отырады. Оларды жылжымалы құмдар деп атайды. Топырақ бетінде өсімдік жақсы өскен алқаптар жел эрозиясына ұшырай бермейді. Өсімдік тамырлары топырақтың беткі қабатын бекітіп ұстап тұрады, өскіндері жауын суының біразын өздеріне сіңіріп, қалғанын жер астына өткізеді, ал екпе ағаштар қар тоқтатуға және олардың топырақ бетінде біркелкі таралуына септігін тигізеді, желдің күшін азайтады, т.б. Ал бұл жерлерді кәдімгі қайырмалы соқамен жыртып, топырақтың майда ұнтақталған бос қабаты жер бетіне шыққан кезде олар желдің еркіне беріліп ұшады. Осындай жағдай тың игеру кезінде Қазақстанның солт. аймақтарында кең өріс алған. Табиғаттың бұл апатымен күресуде акад. А.И. Бараев басшылық еткен Қазақ астық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты жақсы нәтижелерге қол жеткізді. Топырақты жел эрозиясынан қорғау үшін жасалған жүйенің негізінде топырақты бұрынғыдай қайырмалы соқамен жыртудың орнына қайырмасыз етіп жыртып, терең қопсыту ұсынылған. Сонда топырақта өскен дақыл сабақтары топырақ бетінде қалып, қыста қар тоқтатуға, желдің күшін төмендетуге септігін тигізеді. Ең бастысы бос топырақ жер бетіне шықпай, біршама тереңдікте жатады. Жел эрозиясына жиірек ұшырайтын алқаптар жайылымдық жерлерде, топырағы жұқа шөл белдемдерінде кездеседі. Себебі шөл белдемдерінде өсімдіктер сирек өседі әрі жақсы дамымаған, сондықтан бұзылуға өте бейім топырақ түзіледі. Мал жиі жайылатын елді мекендер немесе мал суаратын пункттердің төңірегіндегі топырақ та жиі бұзылып, шаңы шығып, желге ұшады. Ондай жағдайларды болдырмау үшін ауыспалы жайылымдық жүйеге көшу қажет. Су эрозиясы қатты нөсерлеп жауған жаңбырдан немесе қыста мол жиналған қардың тез еруі нәтижесінде пайда болады. Мұндай жағдайлар еңіс жері мол таулы беткейлерде жиі кездеседі. Бұл су ағындары тік беткейдегі топырақ бетін ғана шайып қоймай, көп жағдайларда сай, жыралардың пайда болуына әкеп соғады. Тау етегіндегі беткей алаптарын су эрозиясынан қорғау үшін бұл жерлерге а. ш. дақылдарын, жеміс ағаштарын отырғызып, қолдан ыңғайлы жер бедерлерін сатылап жасау (террасалау) әдісі де қолданылады. Топырақтың су эрозиясының бір түрі ирригац. эрозия, ол адам қолдан суаратын жерлерде болады. Суармалы жерлерде судың өз ағысымен ағуы үшін оның бір бағытта еңісі бар жер бедері таңдалынып алынады. Сол бағытқа қарай майда суару арықшалары жүргізіледі, бірақ еңіс жерлерге қарай суды мөлшерлеп қана жіберу қажет. Олай болмаған жағдайларда, әсіресе, еңісі тіктеу суарылмалы беткейлерде топырақтың ирригац. эрозиясы өріс алады. Эрозияның бұл түрі тек суармалы алқаптарда ғана емес, сол суармалы алқаптарға су әкелетін арықтар мен канал бойларында, өзен жағалауларында (жағалаулар су әрекетінен бұзылып, шайылады) да кездеседі. Көктемгі нөсер жаңбырлар жауғанда немесе қар еріп, оның суы өзендерге қосылғанда, су деңгейі көп көтеріліп, жағалау беткейлерін жуып-шайып, тіпті кей жағдайларда арналарын бұзып, жаңа арнамен ағатын болады. Су эрозиясының бұл түрімен күресу үшін арнайы инж. құрылыстар салу, өзен бойларына ағаштар отырғызу, т.б. шаралар жүргізу қажет. Арықтар мен каналдар тез бұзылып кетпеуі үшін олардың жағаларына ағаш, бұталар отырғызу керек. Сонымен қатар артық суларды уақытша су қоймаларында жинап, қажет кездерінде пайдаланған орынды. Т. э-ның қарқындылығы жер бедеріне, беткейлердің тік болуына, жауын-шашынның түсу мөлшеріне, топырақтың түйіршікті құрамына, су сіңіргіштік қабілетіне, өскен өсімдіктеріне, т.б. байланысты. Эрозияға ұшырау мөлшері беткейлер мен шатқалдардың тіп-тігіне және су жиналатын алқаптың аум-на қарай әр түрлі болады. Т. э. көбіне ұсақ түйіршікті топырақтарда, жауын-шашын көп түсетін және күшті жел тұратын аймақтарда кездеседі. Т. э. күштірек болғанда топырақ құнарлылығын азайтып, себілген тұқым зиян шегеді, а. ш-ның жайылымдық жерлерін нашарлатады. Осының барлығы а. ш-на орасан зиян келтіреді. Т. э-ның алдын алу үшін қорғаныш орман алқаптары, егістіктерді қорғайтын орман шаршылары отырғызылады, жайылымдық жерлер мен құмды жерлерге ағаштар отырғызу, топырақты қорғау үшін ауыспалы егіс жүйесін енгізу, топырақты аудармай өңдеу, тұқымды қатарлап себу әдісі, шатқалдарды сатыларға бөлу, су тоқтатын каналдар салу, т.б. шаралар жүргізіледі.

Бақылау сұрақтары:

Жел эрозиясы дегеніміз не?
Су эрозиясы дегеніміз не?
Топырақ эрозиясымен күресу шаралары жайлы не білесің?
Жерді рекультивациялау дегеніміз не?
Топырақтың механикалық құрамы дегеніміз не?
Топырақ құрылымы жайлы не білесің?

СТУДЕНТТЕРГЕ АРНАЛҒАН ӨЗДІК ЖҰМЫС БАҒДАРЛАМАСЫ

1. Топырақ арнасында уақытша тілінген арық-атыз жүйесі

2. Картоптың суару режимы

3. Бороздалап суару үшін қолданылатын таратқыш және суару трубопроводтары

4. Егістікті жаңбырлатып суару үшін қолданылатын ашық және жабық арық-атыз жүйесі

5. Арық-атыз жүйесінің арматурасы

6.Суару каналдарын орналастырудың негіздері

7. Қаналдарды жерге орналастырудың талаптары.

8.Каналдар және суармалы жерлердің номенклатурасы

9. Судың есептелген мөлшері жэне суару жүйесі каналдарының пайдалы әсер коэффициенті (ҚПД)

10. Суару каналдарының конструкциясы және оларды есептеу

11. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері

12. Тартпа-каналдар қолданылу жағдайлары

13. Тартпа-каналдардың конструкциясы.

14. Арық-атыз жүйесінің ашық түрлерінің құрылыстары

15. Суды тарату мен есепке алуды автоматтандыру

16. Жабық және құрастырылған суару жүйесі

17.Суармалы жерлердегі жолдар және орман алқаптары

18. Жер суару және суландыру ушін пайдаданылатын су көзде-рінің турлері

19. Суару жүйесінің Бас саға қүрылыстары

20. Суару каналдарын тосаптанудан қорғау

21. Жер асты суларымен суару

22. Насос станциялары туралы жалпы мәліметтер

23. Насос станцияларын орналастыру схемалары

24. Насос станциясының жұмыс режимі және агрегаттардың санын анықтау.

25. Қысым трубопроводының диамітрін, насостын, және двигатель-дің қуаттылығын есептеу.

26. Ауыл шаруашылық дақылдарын суарудың негізгі әдістері

27. Жүгері суару режимы

28. Сіңіре суару әдісі

29. Суарудың түрлері

30. Жерді суару және суландыру туралы түсініктеме

31. Суарудың топыраққа тигізетін ықпалы.

32. Жаңбырлатып суару әдісі

5 Оқу-әдістемелік құралдардың тізімі

5.1. Негізгі әдебиет:

5.1.1 Бекбергенов К.Ж. Ауылшаруашылық мелиорациясы. (оқулық). Алматы, Кайнар, 1994г.

5.1.2 Атақұлов Т.А., Кенебаев Т.С. Ауылшаруашылық мелиорациясы. Алматы, 2000ж.

5.1.3 Зубаиров О.З., Атақұлов Т.А., Рау А.Г., Досмухамбетова А.Р. «Мелиорация пәні бойынша практикум». Алматы, 2005 ж.

5.1.4 Зубаиров О.З., Тілеукұлов А.Т., Нұрмамбетов Д.Д. «Мелиоративтік жобалау жүйелері» - Алматы – 2011г.

5.2. Қосымша әдебиет:

5.2.1. Мустафаев Ж.С., Умирзаков С.И. и др. Основы сельскохозяйственной мелиоарции (на каз.яз. и русс. яз.) Тараз, Изд «Аква», 2003г.

жүктеу 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 16