Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

2.

6.6. Жаңбырлатып суару үшін тасу жүйесін орналастырудың ерекшеліктері

Егістіктерді жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жабық түрде жасалатын жүйенің жұмысы жацбырлатқыш машиналардың жүмысымен үйлестірілуі керек.

Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатқыштар ұй-ымдастырушылық, техникалық және т. б. жағдайларға байланыс-ты жұмыс күнінің 20% мөлшерінде жұмыссыз түрып калады.

Каналдардан суды ағызып жіберуді кеміту үшін, жанбырлат-қыш машиналарды сумен үздіксіз және қалыпты қамтамасыз ету үшін, ал кейбір жағдайларда насос станцияларының қуатын және каналдардың қима өлшемдерін кеміту үшін су жинайтын бассейн-дер салынады.

Әдетте бассейндер жер бетінің бедеріне, геологиялық, канал-дарға су тарату және техника-экономикалық жағдайлары колай-лы жерлерде жасалады.

Бассейндерге насостар арқылы жіберілетін түнгі су жиналып, күндіз оны каналдар арқылы жаңбырлатып суару үшін пайдала-нады. Бұндай жағдайда насос станциясы арқылы жіберілетін су-дың мөлшері бас канал арқылы жіберілетін судын. мөлшерінен ^н.с і_м.к есе кем болады. Сондықтан қысым трубопроводтарының

191

диаметрімен насос станцияларының қуаты да бассейндер болма-ғандағыдан сонша есе кем болады.

Бүл жағдайда басты бассейннің аумағы мына формула арқы-лы анықталады:



бұнда: (\— насос станциясы арқылы жіберілетін судың мөлшёрі, л/с;\

іс.о—бассейннен суды суару каналдарына жіберу мерзімі, сағ.; ^н.с— насос станциясының жұмые істеу мерзімі, сағ.;

(Ін.сМо.с)

Ал қалған бассейндердің аумағын жаңбырлатқыш машиналар жүмыс істемеген кездегі оған ағатын судың' аумағына тең деп белгілейді.

Су жинайтын бассейндердің конструкциясы. Бассейндер филь-трацияға қарсы төсемелері бар жартылай шүқыр-жартылай үйіл-ме топырақты жерлерде жасалады. Кртлован қазғандағы топырақ шұқырды айнала жасалатын палдарға үйіледі. Мүмкін болған жағдайларда табиғи түрде төмендеген жерлерді (сай-салалар) пло-тиналар құрылыстарын салу арқылы пайдалану қолайлы болады.

Бассейндерге су жіберу үіпін су әкелетін каналдың аяғына жә-не одан суды ағызып жіберетін каналдың бас жағынан қақпақ-тары бар үлгілі құлақтар орналастырылады. Бассейннен барлық суды- ағызып жіберу үшін оның түбі су ағызып жіберетін қүлаққа қарай еңістеліп жасалады.

^ Вассейннің биіктік жағдайы. Бассейндегі судың қалыпты дең-гейі су жеткізетін каналдағы судың қалыпты деңгейінен, қабыл-дайтын құлақтағы су қысымының кему шамасына төмен болып және суды ағызыгі жіберетін каналдағы судың деңгейінен жоғары-рақ болуы керек.

6.7. Тартпа-каналдар

Қолданылу жағдайлары. Тартпа-каналдар әдетте төмендеген жёрлерден суды өткізу үшін, сондай-ақ жартасты, суды өте күшті фильтрациялайтың және шөңгіш топырақты жерлерде, гидрогео-логиялық жағдайлары қолайсыз және мүжіліп құлау қаупі бар жерлерде, фильтрацияға қарсы қолданылатын төсемелерді жасау қымбатка түсетін жағдайларда қолданылады.

Тартпа-каналдарды еңісі 0,002...0,0005 жердегі учаскелерде қол-дануға болады, ал еңіс мелшері 0,003-ден көп болғанда, олардытек техникалық-экономикалық дәлелдеулер жүргізу негізінде ғана

пайдаланады.

Жіберілетін судын, мөлшеріне қарай тартпа-каналдарды тұ-рақты суару жүйесін жасау үшін қолдануға болады. Тартпа-ка-налдардын. жерге орналасуы суармалы жерлерді ұйымдастыруға еәйкес болуы керек. Өте ұзын тартпа-каналдардың көлденең қи-масын кеміту үшін және екі жағына да командалық қалде болуы үшін оларды еңісі ең үлкен жерлерге орналастыру керек.

Жүйені жерге орналастыру схемасын суару және коллектор-лы — дренаждық жүйе қүрылыстарын салу үшін жүмсалатын қаржыға, жер бетін тегістеу жұмыстарын жүргізу, суару техника-сын еатып алу үшін жұмсалатын қаржыға, жүйені пайдалану жә-не суару жұмыстарын жүргізудің жағдайына қарай бірнеше ва-рианттың ішінен таңдап алады.

Учаскелік тартпа-каналдар аралығы жергілікті жағдайда жә-не белгіленген суару техникасына қарай мүмкіншілігінше көбірек

болғаны жен.

Шеткі ақабалар учаскелік тартпа-каналдардан баска барлық тартпа-каналдарда ал жаңбырлатқыш машиналар қолданғанда барлық учаскелік тартпа-каналдарда жасалады.

Жоспарда тартпа-каналдардың бұрылыстары әдетте тік бұ-рышты болып жасалады, бұндағы үйлестірушілік 5°-тан көп бол-мауы керек, ал оларды кездестіру құдықтар аркылы жасайды. Шаруашылық аралық және шаруашылық тартпа-каналдарды қи-сық сызық бойымен де бүрып әкетуге болады.

Далалық және пайдалану жолдары тартпа-каналдардын, бойы-на жасалып, екі лоток қатар жасалғанда жолдар олардың аралы-ғында жүргізіледі.

Тартпа-каналдар еткелдерді пайдалану, далалық, шаруашы-лық ішіндегі және басқа да жолдардың қиысқан жерлерінде жа-салып, ал учаскелік таратқыштарда әрбір 1 —1,5 км жиі болмауы

керек.

Егерде тартпа-каналдың түбі жер бетінен 1,5 метрдей жоғары болғанда, аралығы 400—500 метрлік жаяу өткелдер жасалады.

Тартпа-каналдарға бөлініп берілетін жердің ені үлгілі схема-ларға сәйкес белгіленеді. Қар басып қалуы мүмкін болған аудан-дарда тартпа-каналдарды орман алқаптарына жақын орналасты-руға болмайды. Бұндай аудандарда олардың аралығына жолдар салады.

Тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судың есептелген мөлше-рін максималды гидромодуль арқылы анықтайды. Тартпа-канал-дарды пайдалану коэффициентін 0,97-ге тең деп белгілейді.

Беткейлеп суару әдісін жобалағанда, суарудың жаңбырлату әдісіне ауысып кету мүмкіншілігін ескеру керек.

Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда тартпа-каналдар ар-

қылы жіберілетін судың есептелген мөлшерін анықтағанда мына

жағдайларды ескеру керек:

• 
  әр суарғышта тек бір ғана жаңбырлатқыш машина жұмыс
  істейді;
  
• 
  бір алқапта бір мезгілде машиналардың тек есептелген са-
  ны және оларды ауыстырушы машиналар топтанып жұмыс істей^
  ді;
  
• 
  топтағы машиналардың минималды саны топырақтың суар-
  ғаннан кейін бапталатын көлемін бір тәулік ішінде суаруды қам-
  тамасыз ететіндей болып тағайындалады.
  

Үздіксіз су жіберіліп тұратын ауыспалы егіс учаскесін суару үшін қажет болатын судың мөлшері мына формула арқылы анық-талады:

о,97

бұнда: (Зсев— ауыспалы егіс участогін сумен қамтамасыз ететін тартпа-каналдың басынан жіберілетін судын, мөлшері, л/с;

N— жаңбырлатқыш машиналардың есептелген саны;

(З_м— жаңбырлатқыш машинаның шашырататын суынын. мөл-шері, л/с;

т]— құлақ арықтардың және тартпа-арықтардың пайдалы әсер коэффициенті (К.П.Д.)-

Топтағы жаңбырлатқыш машиналар танаптарды мезгілінде суаруды қамтамасыз етулері керек.

Өткізетін суының шамасы 1 м³/с-ге дейінгі шаруашылық ішін-дегі, бірнеше ауыспалы егісті сумен қамтамасыз ететін тартпа-каналдардың өткізетін суының мөлшерін, осы учаскелерді суару үшін кёрек болатын судың мөлшерлерін қосу арқылы табады.

Өткізетін суының мөлшері 1 м³/с-тан көп болатын шаруашы-лық ішіндегі, шаруашылық аралық және бас тартпа-каналдар өг-кізетін суының мөлшері осыларға бағынатын каналдардың еткі-зетін су мөлшерін қосу арқылы анықталады және ол мына фор-мула арқылы анықталатын мелшерден артық болуы керек:

<sub>Я-

г</sub>

бұнда: ю—суарылатын жер көлемі, га; ^— гидромодульдің есепті ординаты, л/с; ц— кұлақ арықтың паійдалы әсер козффициенті; 1,2—запас коэффициент.

194

Та|тпа-каналдардың конструкциясы. Ирригациялық құрылыс тәжірібесінде темір-бетонды қимасы парабола, эллипс және жар-тылай циркуль тәрізді тартпа-каналда көбінен тараған, ал тікбұ-рышти және трапеция тәрізді тартпа-каналдар аз қолданылады. Бұндай тартпа-каналдардың қалыңдығы 5—8 см., блоктарының үзындығы 2—3 метрден 6—9 метрге дейін болып, оларды жасау үшін қуатталған және қуатталмаған арматура пайдаланылады. Тартпа-каналдардың тереңдігі 30, 40, 60, 70, 80, 90, 100, 120, 140, 160, 180 см болады. Тартпа-каналдар және оларды тірегіштердің конструкциясы үлгі жобаларға сәйкес болады. Олардың блоктары өздерінің ұштарымен бағаналы, немесе рамалы тіректерге бекі-тілген ерлерге сүйеніледі. Әдетте бағаналы тіректерді топырағы оларды жерге қағуға мүмкін болатын жерлерде қолданады. Рама-лы тіректердің табанының тереңдігі топырақтың қатып қалатын тереңдігінен кем болмауы керек.

Тартпа-каналдардың су өткізбеушілігі және қанша қызмет ете-тіні негізінен су өткізбейтін жіктің беріктігіне байланысты бола-ды.

31. Парабола тәрізді тартпа-каналдар арқылы жіберілетін судық мөлшері

Тартпа-каналдың ңұрылыс-тық ге-реңдігі, см	Тартпа-каналдағы судың те-реңдігі, см	Тартпа-каналдың түбінің еңісі			Ол аркылы жіберіле-тін судың мөлшері, мэ/с
		■'тіп	тик	'крит		МИКІ ^крит
60 70 80 90 ЮО 120	50 60 /0 80 90 105	0,00065 0,00075 0,00075 0,0008 0,0008 0,0008	0,003 0,003 0,003 0,003 0,003 0,003	0,0045 0,0049 0,005 0,004 0,0041 0,0042	0,3 0,3 0,4 0,8	1,55 2,0 2,65	0,52 0,76 1,04 1,80 2,28 3,05

Тартпа-каналдардың жіктерінің саңылаусыздығын мына шара-лар қамтамасыз етеді:

• 
  бұрышты, тік бұрышты және дөңгелек қималы порозолдан
  жасалған аралықтар төсеу;
  
• 
  полимерлермен модификацияланған битумды мастикалар
  •және СМ-0,5 түрлі тиаколды мастикалар жасау;
  
• 
  Х-Р-2 түрлі жапсырылатын изолды мастикалар жасау;
  
• 
  МСВС—167 = 61-суық асфальтті мастика жасау;
  

— № 88Н желімі, немесе К.Н-2 мастикасын жасау.
Тартпа-каналдарда суды жоғарғы бьеф жағынан реттеуді ав-

томагтандырудың барлық мүмкіншілігін ескеру керек және ол ■үшін гидравликалық автоматтандыруды пайдаланған жөн.

7* 195

Учаскелік тартпа-каналдардағы су деңгейінің суарылатын жер-дің бетінен биіктігі суару техникасына, су жібергіш құлактардьщ түріне және уақытша тілінетін каналдар арқылы жіберілетін су-дың мөлшеріне байланысты болады, ал жылжымалы трубопро-водтарды пайдаланғанда — олардын, ұзындығына және трасса-ньщ еңісінің мөлшеріне байланысты болады.

Тартпа-каналдардың түбінің жер бетінен биіктігі 20 см кем болмауы керек.

Уакытша тілінетін арық-атыздарға .су жіберетін сифонды . құ-лақтардың жер бетінен биіктігі 0,5 метрден кем болмағаны жөн.

Уақъітша тілінетін арық-атыздарға су жіберетін құлактар ор-наластырылған тартпа-каналдарының түбі жер бетінен 1,5 метр-ден көп болмай, ал басқа жағдайларда 3,5—4,0 метрден көп бол-мағаны жөн.

31 таблицада парабола тәрізді тартпа-каналдар арқылы жер еңісінің мөлшері минималды, максималды және өте қиын болған жағдайда жіберілетін судың мөлшері келтірілген, бұнда бүдыр-мақтылық коэффициенті 0,14-ке тең деп алынған.

Еңістері өзгеретін жерлерде әр тереңдіктегі тартпа-каналдар мынадай болып үйлестіріледі: 1<1₂ болғанда 70x60, 80x60, 80X70, 90X80, 100x80, 100x90, 120x90, 120X110; ал 1>1₂ бол-ғанда тартпа-каналдарды үйлестіру керісінше болады.

Тартпа-каналдардын, түптерінің, немесе жоғарғы жақтарынын, деңгейлері бірдей болып үйлестіріледі.

Тартпа-каналдардың жақсы жақтары мен кемшіліктері. Бетон және темір-бетонмен қапталған каналдармен салыстырғанда тарт-па-каналдардың мынадай жақсы жақтары бар:

• 
  олар мықты, орнықты, су өткізбейді, кеп жыл бойы пайда-
  ланылады, оларды көру және жөндеу өте оңай;
  
• 
  топырақ үйінділерін керек етпейді, сондықтан резервтер
  салу қажет болмайды, суармалы жерді пайдалану коэффициенті
  жоғарылайды;
  
• 
  тартпа-каналдардыц құрылыстык, құны жіберілетін судың
  мөлшері 300 л/с-ден көп болғанда монолитпен қапталатын канал-
  дардың күнынан аз, ал жұмсалатын еңбек олардың барлық бел-
  шектері заводтарда жасалғандықтан 5—6 есе кем болады;
  
• 
  жерде тілінетін каналдарға қарағанда канал-лотоктарды
  пайдалану үшін жұмсалатын қаржы 2—3 есе кем болады.
  

Жалпы тартпа-каналдарды жіберілетін судың мелшері 5 м³/с-ге дейін болғанда қолданған жөн.

Тартпа-каналдардың негізгі кемшіліктері мыналар: олардың жүйесі ауыл шаруашылық жұмыстарын механикаландыруға бөгет жасайды; судын, ақаба шығынын жоя алмайды.

196

6.8. Арық-атыз жүйесінің ашық түрлерінің құрылыстары

Реттегіш құрылыстар. Канал арқылы жіберілетін судың мөл-шерімен оның деңгейін реттеу үшін ашық, диафрагмалық және түтікті шлюз-реттегіштер, реттегіш-құлақтар, қалқалау қүрылыс-тары, авариялық және соңғы ақабалар, шаю үшін қолданылатын шлюз-реттегіштер, су өлшейтін жабдықтар және гидрометриялық күзет орындары жасалады.

Реттегіш күлақтар үлкен дәрежедегі каналдан су жіберуді рет-теу үшін барлық таратқыштардың және құлақ-арықтардың бас жағына жасалады. Қебінесе бүйірдегі реттегіштерді үлкен канал-дағы тірек құрылыстарымен біріктіреді. Бұл қүрылыстардын. жи-нақтары таратқыш тораптарын қүрады.

Реттегіш құлақтардың екі түрі болады: бір немесе көп проле-тті ашық шлюз-реттегіштер. Бүлар әдетте суды көп мөлшерде жі-беретін және гидравликалық қүламасы аз каналдарда жасала-ды; гидравликалық құламасы мол (0,5 м және одан да көп) суды аз мөлшерде жіберетін құлақты өткелмен қосқан жағдайда, сон-дай-ақ су деңгсйі көп өзгеріп түратын каналдарда жасалады. Ашық реттегіш-қүлақтарды жасау су деңгейінің құламасы шама-лы болған жағдайда ете арзанға түседі, оларды қарау және жөн-деу жұмыстарын жүргізу түтікті қүлақтармен салыстырғанда же-ңілдеу болады.

Үлкен дәрежедегі каналдан кіші дәрежедегі каналға жіберіле-тін судың мөлшерін әдетте жайпақ қалқандар түрінде жасалатын қақпақ-көтергіштер арқылы реттейді. Оларды кетеру және төмен түсіру бүрандалы көтергіштер арқылы, қолмен жасалады. Су жі-беретін қүлақтардың тесіктері кіші канал арқылы судын, тезде-тілген мөлшерін үлкен каналдағы су деңгейінің қалыпты болған-да өткізу үшін және үлкен каналдағы су деңгейінің минималды болғанда судың қалыпты мөлшерін өткізуге есептеледі.

Реттегіш-қүлақтаи ағатын судың жылдамдығы 0,8—1,3 м/с; су ағуының жылдамдығы осы шамада болғанда, суды реттегіш-терден өткізу үшін керек болатын минималды қысым мөлшері 5—15 см болады. Үлкен дәрежедегі каналдардағы тосаптардың барлығы кіілі каиал арқылы танаптарға жіберіліп, сонда шөгіп қалуы үшін су ағызғыш құлақтардың босағасы үлкен дәрежедегі каналдың түбінің деңгейімен бірдей, немесе одан төменірек болуы керек.

Тірек құрылыстары өзініц конструкциясына қарай жайпақ қал-қандары бар шлюз-қүлақтар болып саналады. Осылар аркьілы су ағысын толығынан, немесе жарым-жарты жауып қоятын, яғни оларды тіреудің арқасында каналдағы судың деңгейін керекті ша-мада үстап тұрады. Тірек қүрылыстарын салатын жерді және су деңгейін қанша мөлшерге кетеру керек екендігін каналдағы су деңгейінің бойлау керінісінен аиықтайды. Тірек құрылысынан

197

бүйірдегі реттегішке дейінгі аралық мына формула арқылы анық-талады:

/_

с

бұнда: 2₀— су деңгейін көтеру мөлшері;

Дһ—(^н және (З_тіп болғандағы су деңгейлерінің айырмашылы-ғы;

і — каналдың еңісі;

Су';қашырту қурылыстары. Каналдағы белгілі мөлшерден ар-тық су мына жағдайларда ағып келеді: Өзенде үлкен су тасқыны болғанда, немесе авария болған жағдайда бас сағалар арқылы каналға белгіленген мөлшерден артық су ағып келгенде; кенеттен жоғарғы жақтағы бүйірдегі реттегіш-құлақтар жабылып қалып, канал арқылы жіберілетін судын. мөлшері көбейіп кеткенде; тө-менгі жақта кенеттен су жіберетін қүлақтар жабылып қалу сал-дарынан каналдағы судың деңгейінің жоғарылап кетуінен; канал-ға басқа заттардың түсіп кетуінің салдарынан, ондағы судың дең-гейінің көтеріліп кетуінен. Жоғарыда көрсетілген барлық жағ-дайларда каналдағы судың деңгейі кетеріліп, суды мезгілінде ағызып жібермесе олар каналдардың қашыларының үстінен ағып, оларды шайып кетеді және жақын жерлерге су жайылып кетеді.

Мүмкін болған деңгейден артьщ суды ағызып жіберетін қүры-лыстарды су қашырту құрылыстары деп атайды. Ал енді канал-дың суын толығынан ағызып жіберетін қүрылыстарды су ағыз-ғыш құлақтар деп атайды.

Су" қашыртқы қүрылыстар каналдың бас жағынан жасалатын-дар, авариялық және оның соңынан жасалатындар болып үшке бөлінеді. Әдетте оларды канал арқылы жіберілетін судың мелше-рінің кебеюіне және оның деңгейінің жоғарылауы өте қауіпті жә-не бас каналдың баурайлардан, немесе топырағы нашар жерлер-ден өтетін бөлігінің аварияға үшырау қаупі бар жерлерге орна-ластырады; жолдардың және әте күрделі қүрылыстардың алдың-ғы жағына орналастырады; (акведуктар, сифондар); тарату то-раптарынан жоғарырақ, канал арқылы жер үстіндегі судың көп мөлшері ағызылатын учаскелерде орналастырылады. Су қашырту қүрылыстары каналдардың бүйіріне жасалатын суағар, немесе сифондар түрінде жасалады. Су қашыртқы қүрылыстары жотасы каналдағы мүмкін болған су деңгейіне тең, немесе одан төменірек (есептеу арқылы) суағар қабырға ретінде жасалады. Ал, суағар жотасынан биік өтетін су автоматтық түрде ақаба каналға ағып, одан әрі тальвегке және су қабылдағышқа ағып кетеді. Суағар-дың жотасының ені канал арқылы жіберілетін судың мүмкін бол-ған максималды мелшерімен, ол арқылы жіберілетін судың. қа-

198

лыпты мөлшерінің арасындағы айырмашылыққа тең су мөлшерін ағызып жібере алатындай болып есептеледі.

Сифонды су қашыртқылар каналдың бүйір қабырғасында жа-салып және олардың тесіктері белгілі деңгейде болғанымен, жиі ластанып қалады және оны жасауда қиынға соғады.

Су ағызып жіберетін қүрылыстар егісті суарған кезде жабы-лып, ал суарып болғаннан кейін ашылып қоятын қақпақты-шлюз-реттегіштер ретінде жасалады.

Қиыстыру құрылыстары. Жалпы каналдардың сумен шайы-лып кетпеуі үшін оларды формула арқылы анықталатын еңістік-тен (і-юп) ^кӨП болмайтын еңістікпен трассалау керек:

и ^оп (2 /Р /

бұнда: Үд_ОП—шаймайтын, мүмкін болған жылдамдық, м/с.

Ал енді еңісі өте үлкен учаскелерде бұл жағдайды орындауға мүмкіншілік болмай қалады, сондықтан әр түрлі қүламалар, су-ды жылдамдатып ағызатын құрылыстар, немесе консольдар жа-сауға тура келеді.

Құлама ■— каналға судың жиналып құлауын қамтамасыз ету үшін жасалған сатылы-гидротехникалық қүрылыс. Қүлаған су энергиясын әлсірету үшін төменгі бьефте арнаулы құдықтар жа-салады. Баурайдың еңісіне және оның ұзындығына қарай құлама-лар бір сатылы және көп сатылы болады. Құлама өте биік және құлайтын су мелшері өте көбірек болған жағдайларда, онда кі-шірек ГЭС құрылысын салуды ойластырған жөн.

Әдетте құламалар бетоннан, темір-бетоннан, кірпішті және тасты қалаудың әр түрлі конструкциясын жасау арқылы салына-ды: сатылы, жартылай сатылы, жабық және консольді түрде жа-салады. Құламалар баурайы тік, немесе су ағуының жылдамдығы мүмкін болған жылдамдықтан көбірек болғандықтан, суды жыл-дамдатып ағызатын құрылыстарды қолдануға болмайтын жарлы жерлерде қолданылады.

Суды жылдамдатып ағызатын құрылыстар — бетоннан, ағаш-тан немесе тастан жасалатын жантайған лоток. Лоток жоғарғы каналмен арнаулу кең ауыздарымен, ал төменгі каналмен арнау-лы тыйыштандыру-құдығы арқылы жалғастырылады. Лотокпен ағатын судың жылдамдығы оны жасайтын материалға мумкін болған жылдамдықтан артық болмауы керек. Лотоктың енісі 0,3-тен көп болмағаны жөн. Ол арқылы жіберілетін судың мөлшері-мен, оның деңгейін реттеу үшін жақтауларға қалпақтар орнаты-лады.

Суды жылдамдатып ағызатын құрылыстардың конструкцияла-

199

ры өзінің көлденең қималарына, баурай көрінісіне, жерге орнала-су және бұдырмақтылығына қарай айырмашылықтары болады.

Құламалармен суды жылдамдатып ағызатын құрылыстар мы-на жағдайларды қамтамасыз етулері керек: каналдың жұмысынын белгіленген режимін, судың каналдармен ондағы кұрылыстарды шаймай ағуьш, конструкциялардың статикалык орнықтылығын жә-не беріктілігін, төменгі бьефке суда қалқып жүрген заттарды өт-кізуін. Бұл құрылыстардың түрімен олардың конструкцияларын техника-экономикалық есептердің нәтижесі арқылы таңдап алады.

Тораптардағы құрылыстар—(дюкер, акведук, лотоктар, түтік-тер) каналдардың табиғи кедергілерімен (сай-сала, езендер) кез-дескен жерлерінен суды өткізу үшін, немесе қолдан жасалған ке-дергілерден (каналдар, жолдар, топырақ үйінділері) суды өткізу

үшін қолданылады.

Дюкер — жолдардың, каналдардың және басқа да қүрылыстар-дын, астына орналасқан су өткізбейтін бетоннаң, темір-бетоннан, асбетоцементтен, немесе болаттан жасалған қысымды труба.

Дюкердің су кіретін және шығатын бөліктерінде тігінен, неме-се жантайтыла жасаған бетонды, немесе темірбетонды қүдықта-ры болады. Қіру жақтаулары торлармен жабдықталады.

Дюкерлер қалыпты су мөлшерін өткізу үшін есептеліп және олардан максималды және минималды су мөлшерін 1,5—4 м/с жылдамдықта өткізу үшін арнаулы жабдықтар орнатылады. (Су ағып шығатын жерде қосымша қарсыластық жағдай жасау, неме-се кіру жақтауының түбін төмендету).

Акведук — каналдағы суды жергілікті төмендеген (сай, жыра, алаптар) жерлерден өткізу үшін колданылатын тіректерге орна-тылған лотоктар. Оларды табиғи төмендеген жерлердің деңгейле-рі каналдардың түбінен 1—20 метр төмен жатқан жағдайларында қолданады. Әдетте акведук максималды су мөлшерін өткізу үшін

есептеледі.

Нөсер суын өткізетін трубалар жер беті суларын өткізу үшін сайлармен жылғаларда кездесетін үймелі топырақта жасалатын каналдардың астынан; төмендеген жолдарды кесіп ететін жолдар-дын, астынан өтеді. Бүл трубаның білігі ағын судың динамикалық білігімен бірдей болуы керек.

Осы трубалар арқылы суару үшін пайдаланылатын суды да

жіберуге болады.

Кейбір тік таулардың жіңішке шығыңқы жерлерін туннелдер

арқылы етуге де болады.

Қүрылыстардың типтерін (дюкер, акведук, лоток) және олар-дың конструкцияларын су қысымының шығынының мүмкін болған мөлшеріне сәйкес, жергілікті топографиялық, климаттық және гидрогеологиялық жағдайларға, өтетін кедергілердің түріне, құры-лысты салу үшін қолданылатын материалдарға қарай техника-экономикалық салыстырулардын, негізінде таңдап алады.

200

Суару ірық-атыз жүйесіне салынатын күрылыстардың қүны каналды алу үшін қазылатын жердің және басқа да жүмыстар-дың құныың 40—60% тең, кейде одан да көп болады.

Каналдрдағы барлық құрылыстарды салу үшін жергілікті ма-гериалдаріы және қүрама темір-бетонды толығынан қолдану ке-рек. Оларкеп жыл бойы жұмыс атқаратындай, жүмысты өте се-німді жәнс оларды көру және жөндеу жұмыстарын жүргізу жеңіл болуы керек. Қерек болған жағдайларда құрылыстардың жүмыс істеп тұрғ;н кезінде кейбір бөлшектерін ауыстыруға мүмкіншілігі болуы кер»к.

Канал-4отоктардағы гидротехникалық құрылыстар. Су ағыз-ғыш құлаі,тар, су белгіштер, қалқалау құрылыстары, сифондар, трубалы ©"келдер, акведуктар, су қашыртқылары.

Бұл қүрылыстардың типтерін таңдап алғанда су деңгейін ав-томатты түрде реттейтін, еңістің мөлшеріне байланыссыз суды орташа авгоматтық жолмен белетіндеріне және есептейтіндеріне кеңіл бәлукерек.

Үйілген топырақтағы, немесе төсеме жабылған каналдардан күлақтар арқылы канал-лотоктарға жіберілген судың мөлшері ав-томатты түрде, немесе су елшегіштер арқылы есептелуі керек.

Еңістің оның өте қиын мөлшерінен кем болған жағдайында, жіберілген судың мөлшерін автоматты түрде есептейтін су бөл-гіштер қолданылады.

Шаруашылық ішіндегі және учаскелік канал-лотоктардың та-райтын жерлерінде қиыстыру қүдықтарын және олардан кейін қолмен жылжытылатын қақпақтар жасалғаны жөн.

Суарғыштарға суды канал-лотоктардың өздерінен тігінен жібе-реді.

^6.9. Судьг тарату мен есепке алуды автоматтандыру және телеме-ханикаландыру

Автоматика мен телемеханика арқылы диспетчерлік пункттен бас сағамен суару жүйесіндегі барлық су белгіштерді басқаруға, қашырылатын судың мөлшерін кемітіп, жүйенің техникалық дең-гейін жоғаірылатуға және пайдалану қызметіндегі жұмыстардың еңбек өнімін арттыруға болады. Гидротехникалық құрылыстар су-ды есепке алатын, жіберілетін судың мөлшерін және деңгейін рет-тейтін автсоматтармен, орталықтан бақылайтын және басқаратын күрамдарміен жабдықталумен бірге, су бөлу жүмыстарын диспет-черлік әдіспен басқару үшін есеп" машиналарын пайдаланады. Су жібергіш ксұлақтар автоматты қақпақтар мен қалқандар, электрлі көтергіште)рмен жабдықталады, бьефтерде су деңгейін тұрақтан-дыратын іқұралдар орналастырылып, каналда қосымша тірек құ-рылыстарьи жасалып, хабарласу және телебасқару сызықтары са-лынады, т. б.

201

Пайдалану қызметтері басқару жүйесінің автоматика және те-лемеханика күралдары жөнге келтіріліп, барлык, су бөлгіштерге су бөлудің программасын тапсырады және жүйені жұмыс істе> қалпында сақтайды, ал каналдағы автоматтандырылған тірек кұ-рылыстары және реттегііхьқұлақтар судың белгіленген мөлшерін өткізеді, бас саға судың керек болғаи мөлшерін адамды қатыс-тырмай-ақ жіберіп тұра алады.

Су:бөлуді автоматты реттеуді үш схема бойынша жүргізеді: жоғары бьефпен, төменгі бьефпен және құрастырылған схема бой-ьшша.

Жоғары бьефпен реттеу. Бұнда су көздерінен су алуды авто-маттандьірған реттегіш арқылы диспетчер реттейді. Үлкен дәре-жедегі каналдарда жасалған автоматтандырылған қалқандар ар-қылы жоғарғы бьефтегі су деңгейінің тұрақты мөлшерін ұстап тұрады және автоматтандырылған, немесе орташа автоматтанды-рылған құлақтар жасалады.

Қалқан құрылыстары каналды екі бьефке бөледі. Бьефтегі су деңгейінің өзгерісі белгілі шамада автоматтандырылған қалқан-дар арқылы сақталады.

Жоғарғы бьефпен реттеу әдісі — ең қарапайым, пайдалы, дәл, сенімді және оперативті.

Төменгі бьефпен реттеу. Бұнда канал басындағы құрылысқа әрбір су бөлгіштен жіберілетін су мөлшері туралы мәліметтер жүйелі түрде келіп тұрады. Осы су мелшерлерін қосу арқылы егіс-тікке жіберілетін судың нақтылы мелшері және оның қандай мөл-шерде каналда фильтрацияға шығын болатыны анықталады.

Су пайдалану үлкен дәрежедегі каналдың бойында қалқан қү-рылыстарын жасау арқылы автоматтандырылады. Бұндай қалқан кұрылыстар төменгі бьефтегі су деңгейінін, тұрақты шамасын ав-томаттандырылған жағдайда үстап тұрады. Бьефтер аралығында тура және кері гидравликалық қатынас болады.

Кейбір шаруашылықтарда су пайдалану мөлшері көбейген жағдайда жоғары орналасқан қалқандар автоматты түрде біртін-деп ашылады және олардың әрқайсысының төменгі бьефінде су деңгейінің белгіленген шамасы ұсталып түрады. Осы процесс бас саға торабына дейін таратылады және суару жүйесіне қосымша керекті су жіберіледі.

Пайдаланылатын судың мелшері кеміген жағдайда автомат-тандырылған қалқандар біртіндеп жабылып, суару жүйесіне жі-берілетін судың мөлшері азаяды.

Қурастырылған схема бойынша реттеу — бұл бір жүйеде жо-ғарғы және төменгі бьефтерде реттеулердің әр түрлі құрастыры-луы.

Жоғарғы бьефте қалқан құрылыстары арқылы реттеу канал-дағы су деңгейін бір қалыпты «БАКУ-1» деп аталатын қүрал ар-қылы бір шамада үстап тұрады.

202

Каналдағы су деңгейі белгіленген мөлшерде болғанда, немесе келіспеушілік болмағанда, келіспеушілік блогі арқылы жүйеге :игналдар берілмейді. Ал су деңгейі төмендесе, немесе белгілі ша-мадан артық жоғарыласа, онда реттеу жабдығына сигналдар бе-)іліп, реверсивті электродвигательдің магниттік жүргізу жабдығы <үмыска қосылып, қалқан төменге немесе жоғарыға келіспеуші-лік блогі сигнал беруді тоқтатқанша көтеріледі (түсіріледі).

Бүйірдегі су ағызғыш қүлақтар. Қасына су өлшегіштер қойыл-ған қүлақтардан ағатын судың мелшерін автоматтық түрде када-ғалау және реттеу үшін «Ташкент» деп аталатын жүйені қолдана-ды. Бұл жүйе мына қүралдардан: су мөлшерін анықтайтын дат-чиктерден, бүрылу бүрышының релесінен, реттегіш жабдықтан, жіберілетін су мөлшерін кадағалау үшін реттегішті қондыруды телеқайта жасаушыдан тұрады.

Реверсивтік электродвигатель сигнал бойынша калпақты су өлшегіш қасына қойылған ДРС-66 құралы арқылы қажетті су мөлшерін жіберу үшін төмен түсіреді, немесе жоғары көтереді.

6.10. Жабық және құрастырылған суару жүйесі

Жабық суару жүйесінде су кысымды түрде, трубопроводтар арқылы тасылады. Суды трубопроводтарға жіберу әдісіне қарай, олар екі үлгіге бөлінеді. 1) Жабық жүйеге суды механизмдер ар-қылы жіберу: 2) Өздігінен-қысыммен ағатын толығынан жабық, немесе қүрастырылған жүйе аркылы.

Жабық суару жүйесі судын. қысымына қарай жеткіліксіз қы-сымды (суды жақынға шашырататын машиналар үшін) және қы-сымы өте жоғарылар (суды алысқа шашырату) болады.

Суды механизмдер арқылы жіберетін жабық жүйе элементте-рінің құрамына мыналар жатады:

• 
  суару көздері;
  
• 
  насос станциясы;
  
• 
  суды суару көздерінен таратқыш трубопроводтарға дейін
  тасыйтын бас трубопроводтар, немесе шаруашылық (ХТ) трубо-
  проводтар, суды учаскелік трубопроводтарға (УТ) жіберетін әр
  дәрежедегі таратқыш трубопроводтар (РТ), суды жаңбырлатқыш
  және суарғыш машиналарға жіберетін учаскелік трубопроводтар
  жабық жүйесі;
  
• 
  жаңбырлатқыш және суарғыш машиналар, жылжымалы су-
  арғыштар;
  
• 
  реттеуші су өлшегіш және тиек арматура.сы;
  
• 
  трубопроводтарды каналдардан, жолдардйн, сай-салалар-
  дан еткізетін құрылыстар;
  
• 
  су қашыртатын жабдықтар және суды сыртқа ағызып жі-
  беретін каналдар.
  

203

Насос станциялары арқылы су көздерінен су жер астындағы қысым трубопроводтарына жіберіліп, олардан гидранттар арқылы жер бетіне көтеріледі және «Фрегат», «Волжанка» және басқа да жаңбырлатқыш машиналарға жіберіледі, немесе суару трубопро-водтары арқылы танапқа таратылады.

Жабық жүйелер судың фильтрациялық шығынын болдырмау үшін, суару жүйесінің К.П.Д.-сін жоғарлату және суару жұмыс-тарымдағы еңбек өнімін арттыру үшін, сондай-ақ оларды авто-маттандыру және теледидар аркылы басқару үшін қолданылады.

Жабық жүйеге суды механизмдер аркылы жіберу су көздерін-дегі су'деңгейінің суарылатын жерден төмен болған жағдайда, не-месе суарылатын танаптың еңісі оларды судын, өздігімен ағызып суарғанда 0,002—0,003-тен кем болғанда және қысымы жеткілік-сіз жүйеден жаңбырлатып суарғанда еңістін, шамасынын. 0,010— 0,015-ке тең болған жағдайында колданылады. Басқа жағдайлар-да судың трубаларға өздігінен ағып, және одан әрі табиғи кысым арқылы өздігінен ағатын жабық жүйесін қолдану керек. Жабык жүйелерді 1 га жерде жасау үшін өте көп труба керек болады, оны кеміту үшін қысым трубопроводтар мен ашық каналдардан, неме-се лотоктардан қүралған қүрастырылған жүйені қолданады.

Жабық трубопроводтар мен ашық каналдарды үйлестіру жер-гілікті жер жағдайына және техника-экономикалық көрсеткіштер-ге байланысты болады. Тәжірибеде су бас сағадан шаруашылык-қа дейін трубалар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішінде ашык жүйе каналдары және трубопроводтар түрінде жасалатын жүйе-лер көбірек қолданылады. Немесе, бас сағадан су шаруашылық-Ка дейін ашық каналдар арқылы тасылып, ал шаруашылық ішін-дегі жүйе жабық болады.

Суарудың жабык, жүйесі тұракты және жылжымалы болады, мысалы жаңбырлатып суару үшін қолданылатын жылжымалы суару жинақтары.

Жабық жүйенің жақсы жақтары мен кемшіліктері. Жабық жүйенің жақсы жақтарына мыналар жатады: фильтрацияға және буланатын су щығынының болмағандығынан К.П.Д-ні 0,98—0,99 дейін жоғарылату; суды тиімді пайдалану; барлық жерді ауыл шаруашылық дақылдарын өсіру үшін пайдалану; топырақ өңдей-тін машиналар мен жабдықтарды пайдалану жағдайының жақса-рылуы; жер бедерінің күрделі болған жағдайларында танаптарға су таратудың жеңілдеуі, сушылардың еңбек енімінің артуы; 1 га жердегі арық-атыз жүйесінің үзындығының кемуі және т. б. Оньщ үстіне табиғи қысымды жүйеде судың өздігінен ағуына, электр куатын алуға және суару техникасын автоматтандыруға болады. Жабық жүйелер суармалы жерлерде ауыл шаруашылығын сумен жабдықтау жұмыстарын рационалдауға мүмкіндік жасайды.

Жабық жүйенің елеулі кемшіліктеріне оларды салу үшін қү-рылыс материалдарының өте көп мөлшерде жұмсалынуы, әсіресе

204

асбестцементті, темір-бетонды және болаттан жасалатын трубалар

(геУгар жерге 80—85 м).

Ірубопроводтарды трассалаудың негіздері. Трубопроводтардың жерге орналасуын мына талаптарды еске ала отырып жобалайды:

—\ оларды салу және трубопроводтарды және трасса бойында-ғы қүрылыстарды пайдалану үшін жыл бойы жүмсалатын қаржы өте аз болуы керек;

• 
  трубопроводтардың темір және тас жолдармен, сай-салалар-
  мен және басқа да кедергілермен қыйылысуы мүмкіндігінше аз
  болуы керек;
  
• 
  трасса бойында топырағы шөгетін және трубопроводтардың
  еңіссіз орналастырылған жерлері болмауы керек;
  
• 
  төмендеген жерлерден судың ағып кетуін, ал жоғарылаған
  жерлерден ауаның шығуын қамтамасыз ету керек.
  
• 
  қырын көрінісі бойынша үлкен өзгерістер жасалмауы ке-
  рек, өйткені бұндай жағдайларда олардың табандарында және
  трубопроводтарда қысым көбейіп, оларды қабылдау үшін арнау-
  лы тірек жасау керек болады.
  

Қырын көрінісінде үлкен өзгерістер болған жағдайда, сол ез-геріс жерлерінде пар және ауа көбірек жиналудың салдарынан трубопроводтардын, су өткізу мүмкіншілігі азаяды және трубопро-водтардың жіктерімен олардың өздерінде бұзып кететін гидравли-калық соққылар пайда болады.

Жабық суару жүйесі елді сумен жабдықтау үшін қолданыла-тын болса, онда олар санитарлық нормаларға да сәйкес болуы ке-рек.

Трубопроводтардың жерге орналастырылуы белгіленген суару техникасының талаптарына сәйкес болуы керек. Жер бетінін, бе-деріне қарай трубопроводтарды жерге орналастырудың екі схема-сы бар:

Бірінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал го-ризонталдарға сүйір бұрыштанып трассаланады. Бірінші Дәреже-дегі тараткыштар оған еңістің ең үлкен мелшерімен орналасты-рылып, негізінде горизонтальдарға перпендикуляр, ал екінщі дә-режедегі таратқыш — трубопроводтар горизонтальдардың бойымен орналастырылады.

Екінші схема бойынша бас трубопровод, немесе бас канал ен. үлкен еңістікпен трассаланады. Бірінші кезектегі таратқыш — трубопроводтар олардан горизонтальдар бойымен бүрылып, ал екінші кезектегі таратқыштар немесе учаскелік таратқыштар — ең үлкен еңіспен трассаланады.

Ең үлкен еңістікпен жүргізілетін және жіберілетін суының мөлшері ете мол каналдар мен трубопроводтарда кіші ГЭС құры-лыстарын салуға болады. Учаскелік трубопроводтар тігінен бір-бі-ріне параллельді болып және таратқыш трубопроводтан тік бү-рышпен, немесе 90° жуық бүрышпен бүрылатын болып жобаланады. Екі учаскелік трубопроводтардэің қатар аралығы 1 км-ден кем болмайды, тек жер бетінің бедері өте күрделі болғанда 0,5 км шамасында болады. Гидранттардан суды жаңбырлатқыш маіхгина-ларға жіберу үшін қосымша жылжымалы трубопроводтар, н0месе арнаулы қосқыш жабдықтары қолданылады.

Учаскелік трубопроводтардың ұзындығы мен диаметрін олар-дың ұзақ уақыт бойы жұмыс істейііндей етіп белгілейді. Учаске-лік таратқыштардағы гидранттардық қатар аралықтарын жанбыр-латқьіш машиналардың сипаттамасына және суару технологиясы-на сәйкес белгілейді.

ЖҚбық суару жүйесі, негізінен тұйық және кейбір төтенше жағ-дайларда-айналмалы болады: жүйенің үлгісін таңдап алуды тех-ника-экономикалық есептермен дәлелдейді.

Суды жер бетіне шығару үшін трубопроводтарда гидранттар орналастырылады. Егістікті бороздалап суарғанда гидранттағы су қысымы 0,5—1,0 м шамасында болып, ал жаңбырлатып суар-ғанда жаңбырлатқыш машиналар саптамасында керекті қысымды қамтамасыз етуі керек.

Қысқа сақтар алдында трубалардан суды ағызып жіберу үшіи, жөндеу жүмыстарын және трубадағы тосаптарды шаю үшін тру-бопроводтың төмендеген жерлеріне құлақтар қойыЛады, және со-лар арқылы су қашыртқы каналдарға ағызылып жіберіледі.

Судың қысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде, табиғи еңіс судың ағуын және оның керекті қысыммен жер бетіне көте-рілуін қамтамасыз етуі керек.

Трубопроводтар арқылы жіберілетін судың есепті мөлшері су-арылатын жердін. нақты (со_нт ) көлеміне және гидромодуль графи-гінің ең көп ординатына (ц) сәйкес анықталады: р = ц-а)_1іт. Судың бүл мөлшері трубопроводта бір мезгілде жұмыс жасайтын жаң-бырлатқыш машиналардың шашырататын суының мелшерімен үй-лестіріледі.

Учаскелік трубопровод арқылы жіберілетін судың мөлшері он-дағы бір мезгілде жүмыс істейтін гидранттардың, немесе жаңбыр-латқыштардың шашырататын суларының қосындысына тең бола-ды. Үлкен кезектегі трубопроводтар аркылы жіберілетін судың мөлшері кіші кезектегі трубопроводтардың жіберетін суларының мелшерінің қосындысына тең.

Бұнда олардың Қ.П.Д.-сы 0,98—0,99-ке тең деп қабылданады'.

Су ағуының есептелген жылдамдығы. Өз кысымымен жұмыс істейтін жабық жүйелерде трубалардың диаметрлері максималды жылдамдылыққа есептеледі. Дегенмен гидравликалық соққылар-дың болмауы үшін (мысалы ысырманы жапқанда), судың макси-малды жылдамдығы 2,5—3 м/с-тан көп болмағаны жен.

Судың ағуының минималды жылдамдығы оның тосаптану жыл-дамдығынан көп болып, тазартылған сулар үшін 0,7—0,8 м/с және құҚамында құм тосаптары бар сулар үшін—0,90—1,60 м/с бо-

ладң.

Суды механикалық әдіспен жібергенде жылдамдықтың ең қо-лайльХмөлшері 1 — 1,2 м/с болып, онда жүйені салу және оны пай-далану\үшін жүмсалатын қаржының мөлшері өте аз болады.

Труааның диаметрі мына формула арқылы анықталады:

бүнда: Рбр— трубаның есептелген қимасы арқылы жіберілетін судың брутто мөлшері, м³/с;

V— су жылдамдығының ен, қолайлы мөлшері, м/с;

1 және й—трубаның ұзындығы және диаметрі, м;

һ — су кысымының шығыны, м;

А, және £— труба үзындығы бойынша және жергілікті қарсы-лық коэффициенті.

Труба диаметрінің экономикалық жағынан ең қолайлы мөлше-рі шамамен график арқылы анықталады, ал дәлдеу мөлшері бір-неше диаметрлер үшін смета-финанс есептерімен құрылыстық (с) және пайдалану (з) құнын анықтау арқылы табылады.

Су қысымын есептеу. Суды өздігінен ағызып суарғанда гид-ранттың соңындағы калдық су қысымының мөлшері суды трубо-проводтарға, солқылдақ жеңге жіберу үшін қажет болатын қы-сымға тең болуы керек. Ал егістікті жаңбырлатып суарғанда ол саптамада қажет болған кысымды камтамасыз етуі керек.

Егерде нақтылы қысым мелшері (Нфак) керек болған қалдық қысымнан кем болса (Нп), онда жетіспейтін қысым (Нп-Нфап) насос станциялары арқылы жасалады. Ал нақтылы қалдық қысым қажет болатьш қысымға тең немесе одан артық болған жағдайда, насос станциясының керегі болмайды және жабық жүйе табиғи қысыммен жүмыс істейді.

Жабық жүйені суды өте мол сіңіретін және шөгіп қалатын то-пыракты, топографиялық жағдайлары ете күрделі жерлерде, ыза судың деңгейі биігірек және сумен тапшы жерлерде қолдану ете тиімді болады.

6.11. Суармалы жерлердегі жолдар және орман алқаптары

Суару жүйесінің шекарасында жолдардың төрт түрін жасай-ды:

— шаруашылықтарды аудан орталықтарымен, темір жол ста»-цияларымен, пристандармен және т. б. байланыстыратын шаруа-шылық аралық жолдар;

Орта Азия республикаларында, әдетте ағаштардың төменгі турлерін отырғызады: ақ пирамидальды терк, тұт, өрік, ақ ака-ция, шие, алмұрт, алма, грек жаңғағы; бұтаіардан — ырғай.

ЖЕР СУАРУ ЖӘНЕ СУЛАІДЫРУ ҮШІН ПАЙДАЛАНЫЛАТЫН СУ КӨЗДЕРІ

7.1. Жер суару және суландыру ушін пайдаданылатын су көзде-рінің турлері

Жер суару және суландыру үшін өзінің тэбиғи жағдайындағы
және реттелген өзендер пайдаланылады; Вдтабандар және су
қоймаларына жергілікті жер бетінен ағьщ кеіетін су; шахталы құ-
дықтардан, скважиналардан көтерілетін жәке каптаждық қүры-
лыстарға жиналатын сулар пайдаланылады. '

Сондай-ақ суару үшін тұрмыстық, өндірістік және олардың араласқан сарқынды суларын, суару жүйесіцен ағып кететін су-ларды пайдалануға болады..

Су көздерінің алдына қойылатын талаптар_: олардың суы ауыл шаруашылық дақылдарын суаруға жарайтындай болып, ал сулан-дырғанда —тұрмыстық және шаруашылық кажеттерді қамтама-сыз етуі керек; су көздеріндегі судың қоры барлық мезгілде және толығынан су қажеттігін қамтамасыз етуі керек; су кездері суа-рылатын жерлерге жақынырақ және судың өздігінен ағуын қам-тамасыз ету ушін суарылатын жерден жоғарырақ орналасуы ке-

Суару және суландыру жүйелерін жобалағанда есептелетін деңгейшщ, одан жұмсалатын судың мөлшерінің, ылайлығыныц ерекше жыл үшін су жинағыш келемін және су кездеріндегі су және минералдану сипаттамаларын, арнаның беріктігін сондай-ақ оның гидрогеологиясын және топографиясын білу керек Осы сипаттамаларды біле отырып мына керсеткіштерді анықтау-ға болады: су көзшен суаруға болатын жердің көлемін су көзі-шң режимш реттеудщ керектігін, су тазарту қажеттігін, бас саға және суарылатын жерлерге суды жіберу схемаліарын.

Су көздері суарылатын жерлерді барлық адаусымда сумен то-лығынан қамтамасыз етуі керек. Егерде кейбірі кездерде су көзде-ршен жіберілетін судың мөлшері суаруға қажетг судың мөлшерінен аз болса, онда су көздерінің режимі суару релкимдерімен келісті-ріледі. Ол мынадай жолдармен жасалады:

1) су көздерін реттеу арқылы; 2) ауыл шаіруашылық дақыл-дарын суару режимін су көздері режиміне бейіімдеу; бұндай жағ-дайда каналдардағы су шығынын кемітіп, жаліпы суаруға жұмса-латын судың мөлшерін кемітеді, аз нормаларміен суару және қа-шыртқы суды болдырмау, жабық жүйені және > суарудың жаңбыр-

210

лату еіісін қолдану, су пайдалану жоспарын орындау, суды көп жұмсаітын дақылдардың келемін азайту; 3) суару көздері режи-мін жае.суару жүйесі жұмысының режимін бір мезгілде өзгерту. Су сөзі режимін реттеу. Су қоймалары, немесе резервуарлар арқыл,і су көздерінен жұмсалатын судың мәлшерін уақыт ішінде қолдағ өзгертуді су көзінің режимін реттеу деп атайды. Су кой-маларіша, резервуарларға судын, жиналу ұзақтығына және олар-ды гшдалану жағдайына қарай су көздерін реттеудің тәуліктік, аптальқ, маусымдық (немесе жылдық), көпжылдық және аралас

түрлері болады.

Тәуліктік реттеу. Бұл әдіс жер асты суларын пайдаланғанда түнгі уақыттарда суды резервуарларға жіберіп, ал күндіз суару, немесе сумен жабдықтау үшін пайдаланады. Бұнда пайда-ланылітын сумөлшері (ц_р) резервуарға қүйылатын судың мөлше-рінен ц_н ) көп болады.

Ма/сымдық жэне жылдық реттеу ағып келетін суды жыл бойы қайта бөлу негізінде жасалады. Ол үшін өзен арнасында, немесе сайларда плотина құрылысы салынады және жасалған реттегіш су қоймасына ағып келетів су толығынан, немесе тасқын суының бірсыпыра белігі тоқтатылып, кейіннен ол суару ушін пайдаланы-

лады.

Ағатын суды маусымдық реттеу оның жыл бойы пайдаланыла-тын мөлшерінің жыл бойы жыйналатын судың есепті қамтамасыз етілген мөлшерінен аз болғанда қолданады.

Ал енді нақтылы пайдаланылатын судың мөлшері жыл бойы жиналатын судың, мөлшерінен көп болғанда көпжылдық реттеу ұйымдастырылыц, оны суы көп жылдары су қоймаларына жинап, суы аз жылдары суару және суландыру үшін пайдаланады.

Ағатын суды маусымдық реттегенде су қоймасының аумағы ағатын судың көпжылдық орта мөлшерінің 20—70 процентіне, ал көпжылдық реттеулерде—120—170 процентіне тен, болады. Жал-,, пы ағатын суды суару және суландыру үшін реттеуді электр энер-гиясың алу үшін жүргізілетін реттеулермен бірге жасаған өте ти-імді болады.

Су көзінің режимін реттеу толық, немесе орташа болады. То-лық ріеттегенде барлық суды су қоймасына жинап, одан судың ешқандай мөлшері ағызылмайды. Ал орташа реттегенде судың біраз (белігі су қоймасынан ағызылып жіберіледі.

Реттегіш су қоймасын өзен арнасына және өзен суы канал ар-қылы жеткізілетін жағдайда одан сырттау жерде салады. Су суару каналына су қоймасынан, немесе өзен мен су қоймасынан бір мезгілде жіберіледі, немесе суы су коймаларынан жеткізгіш канал/дар арқылы көбейтілетін әзендерден жіберіледі. Өзен арна-сына оэрналасқан су қоймаларына барлық өзен тосаптары қүйы-лады; ал өзеннен сырттау жерге орналасқан су қоймаларына су жеткіззетін каналдар арқылы өзен тосаптарының аздаған бөлігі ғана құйылатындығынан олар кемірек тослітанады. Реттеу су қоймаларын жазғытұрым ағатын сулармен >әне жанасып жатқан су жинағыштардың суымен де, жеткізгіш іаналдар арқылы да толтыруға болады.

7.2. Бас саға қүрылыстары

Бас саға құрылыстарының міндеттері жәіе оларға қойылатын талаптар. Бас саға құрылыстары өзендерден (немесе су қоймала-рынан) бас каналдарға суды жіберу үшін салынады. Әдетте бас саға құрылыстары көбінесе плотиналармеі, тұндырғыштармен, өзен реттеу құрылыстарымен, ГЭС және т. б. бірге салынады. Осы құрылыстардың комплексін бас саға құрьшістарының гидротех-никалық торапты, немесе бас гидроторапты деп атайды.

Суару жүйесінің бас саға құрылыстары геменгі талаптарды орындаулары керек:

• 
  су көздеріндегі су деңгейінің өзгерулеріне қарамастан бас
  каналға су пайдаланудың графигіне сәйкес және қажет болған
  мөлшерде жіберіп тұру;
  
• 
  каналдарға езен суымен бірге құмдақ және қиыршық тас-
  ты тосаптарды, қалқып жүрген заттарды, мұзды жібермеу және
  каналға суда жүзген заттардың өтуін кеміту;
  
• 
  тасқын және несер суларын кедергісіз өткізу;
  
• 
  керек болған жағдайда кеме жүргізу, балық аулау, энер-
  гетика, сал ағызу талаптарын орындау, құрылыс арқылы жібері-
  летін судың мәлшерін өлшеу;
  
• 
  каналға су жіберуді тоқтатпай-ақ жөндеу жүмыстарын жүр-
  гізуді қамтамасыз ету;
  
• 
  олар берік, көп жыл бойы қызмет атқаратындай, арзан,
  пайдалануға сенімді және конструкциялары қарапайым болуЬі
  керек.
  

Бас саға құрыльғстарының турі. Бас каналдарға өзендерден судың ездігінен қүйылғанында бас саға құрыліыстарынын, екі түрі болады: плотинасыз және плотиналы.

Плотинасыз бас сағаны өзендегі судың дещгейі бос канал ар-қылы тездетілген су мөлшерін жібергендегі дещгейінен 10—12 сан-тиметрге артығырақ болып, бас саға коэффициентінің мелшері 0,2 ден көп болмағанда (каналға жіберілетін 'судың өзеннен аға-тын судың мелшеріне қатынасы) және канал (салу үшін қолайлы жағдайлар болғанда қолданады. Сондай-ақ плютинасыз бас саға-лар езендегі су деңгейінің каналдағы су деңгейіінен бірсыпыра ке-мірек болғанында да қолданылады. Бүл жағдаійлар таудағы және тау бөктеріндегі өзендерде плотина құрылысыні салмай-ақ су дең-гейін қашылар және шпоралар арқылы реттеугге болатын жерлер-де қолданылады.

212

Плотиналы бас сағаны қолданғанда өзен арнасы плотинамен калқа;анып, ондағы су деңгейі көтеріледі және бас каналға су реттегіц арқылы өздігімен ағады. Плотиналы бас сағалар алатын судын, «өлшері 20% болғанда және су деңгейін көтеру керек бол-ғанда, ағатын суды реттеуге, суды өзеннің екі жағасынан алу ке-рек боіғанда, кеме жүргізу және электр қуатын алу керек болған жағдаіларда колданылады.

Плотинасыз бас сағалар тұндырғыштары бар және оларсыз

боладь.

Тұндырғышы жок плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады: шлюздглмеген бас саға — бас жағында ешқандай құрылыстары жоқ, аэнасы топырақта өтетін ашық канал;

— илюзделген бас саға — басында шлюз-реттегіші бар ашық

Канал;

— лпорлы, бас жағында шлюз-реттегіші бар бас саға.

Тұңдырғышы бар плотинасыз бас сағаларға мыналар жатады:

• 
  аяқ жағында шлюз-реттегіші және ұзындығы 2—5 км тұн-
  дырғьшы бар бас саға;
  
• 
  5ас жағында шлюзі және ұзындығы 5 км тұндырғышы бар
  бас саға. Бұл түндырғыштың сонында шайатын тесіктері бар
  шлюз-реттегіш салынады;
  
• 
  ұзындығы 2,0—2,5 км және 3—4 тұндырғыштары бар көп
  басты бас сағалар. Бұл тұндырғыштардық соңында шайатын те-
  сіктері бар шлюз-реттегіш салынады.
  

Шлюзденбеген плотинасыз бас саға өзінің құрылысы жағынан карапайым болғанымен, оның мынадай кемшіліктері бар: канал-ға жіберілетін судын. және тосаптардың мөлшері реттелмейді жә-не олар толығынан өзен режиміне байланысты болады; канал ар-қылы жіберілетін судың мөлшері, өзенмен салыстырғанда аз болғандықтан оның бас жағы тезірек тосаптанып, олар арқылы жіберілетін судың мөлшері 50—70% кемиді; арнасы берік емес өзенде:рден тура тартылған каналдардын, бағыты өзгереді және олардьщ бас жағы бір маусым ішінде 100 м, кейде одан да көп шамаға төмен түсіп кетеді; бас сағаның коэффициентінің аз болуы (0,10—0,15-тен де кем); қазіргі уақытта плотинасыз бас сағаларды жобал.ағанда шлюз-реттегіштер жасауды ескереді.

Шліюзденген бас саға су көздерінен суды бас каналдарға жібе-руді ріеттейді. Шлюз-реттегіштердің босағасы өзендегі судың дең-гейініщ ең кем болған шамасында болған жағдайдың өзінде де каналғға су өздігінен ағатындай болып жасалады. Бас саға коэф-фициеінті 0,10—0,25-ке тең болады. Каналға сумен бірге ағып ке-тетін чтосаптарды кеміту үшін оған жіберілетін суды қалқаннын астынган алмай, шандорлар арқылы жібереді.

Плотиналы бас сағалар. Суару үшін қолданылатын төмен қы-сымдьи плотиналы бас сағалар тораптары өздерінің формаларьша,конструкцияларына және өзеннен су алатын бағытына қарай әр түрлі болады. Өзен учаскелерінде эрналасатын жеріне қарай олар таудағы, тау бөктеріндегі және жазықтықтағыларға бөлінеді.

Таудағы бас сағалар еңісі өте үлкен, тосаптары мен асылған заттары өте көп өзендерде жасалгды. Өзен арнасы су қабылдай-тын жантайған темір торлы галереясы бар, аса биік емес, үстінен су ағызылатын плотина арқылы жабылады. Ірі тосаптар темір торлардың устімен төменгі бьефке домалап, ал ұсақ тосаптар сумен бірге тордан төмен құлап, су қабылдайтын галереяға түсіп, одан әрі қарай шайылу тесіктері арқылы төменгі бьефке жібері-леді. Сөйтіп, алдын ала тосаптардан тазартылған су тұндырғыш-тарға түседі. Бұнда су ілінген тосаптардан тазартылып, одан әрі каналға ағызылады. Түндырғыштардан тосаптар қашыртқылары арқылы шайылып кетеді.

Тау беткейлеріндегі және жазықтық жерлердегі бас саға то-раптары төмендегідей болады: шайылатын калтасыз, шайылатын қалта-тұндырғышты, қалталардан суды қабаттап жіберетін тұн-дырғышты және төменгі шайғыштары бар бас сағалар. Плотина-лы бас сағалар олардың плотинасыз түріне қарағанда өте жақсы, өйткені бас каналға жіберілетін судың мөлшерін су пайдаланудын. графигіне сәйкес реттейді, каналдарға тосаптарды жібермейді су-ару және суландыру жұмыстарын ұйымдастыруға толығынан мүм-кіншілік туғызады. Плотиналы бас сағаны өзеннің түбі мен жаға-лары аз шайылатын және оның арнасы берік учаскелерінде жа-саған жөн.

7.3. Суару каналдарын тосаптанудан қорғау

Суармалы егіншілік жағдайында суару каналдарын тосапта-нудан қорғап қалудың ете үлкен маңызы бар. Каналдардың то-саптануы олар арқылы жіберілетін судың мөлшерін кемітеді және оларды тазалау үшін көп қаражат пен еңбек жұмсалады. Сондық-тан бас каналдарға тосаптар жібермеудің барлық шараларын қолдану керек. Ол үшін:

— бас сағаларды өзеннің шайылмайтын, иілген, шлюзге түпкі

тосаптардың аз түсетін жағасына орналастыру керек;

—_ бас сағалар мен каналдардың білігі каналға тосаптар аз түсетіндей болыл, өзен білігіне сүйір бүрышпен орналастырыла-ды;

• 
  суды каналға ағызар алдында, оларға түпкі тосаптарды жі-
  бермейтін биіктігі 0,5—0,8 метрлік босаға реттегіштер қойылады;
  
• 
  реттегіштердің алдында «Г» әрпіне ұқсаған, түпкі тосап-
  тарды қашыртқыларға бұрып жіберетін лотоктар қойылады;
  
• 
  реттегіштер алдында М. В. Потаповтың қалқандары, немесе
  жүмырланған шпорлар арқылы судың көлденең ағысын жасайды
  

және судың жоғарғы таза бөлігһ каналға жіберіп, ал оның төмен-гі лайлы белігін қашыртқыға жібереді;

• 
  су бас реттегішке ағызьиар алдында арнаулы қалталарда
  тазаланып, олардағы шөгінділерді гидравликалық шаю арқылы
  тазалап, қашыртқыларға жібереці;
  
• 
  суды бас каналдьщ бас жіғына жасалатын тұндырғыштарда
  тазалап, тосаптарды гидравликілық немесе механикалық әдіспен
  шығарып тастайды.
  

Қаналдарды тосаптанудан қорғау үшін оларды танаптарға ағызып жібере алатындай еңісіікпен жасау керек. Тосаптар ка-налдарда жасалатын тұндырғыіатарда шөгіндіріліп, олар қолмен, механикалық және гидравликалзіқ әдіспен тазартылады.

Тұндырғыштар: түндырғыштір деп белгілі фракциялы асыл-малы тосаптарды шөгіндіру жәке оны айдап шығу үшін қолданы-латын гидротехникалық құрылысты айтады. Суды тұндырғыштар-да тазалау арқылы суару каналдарын тосаптанудан сақтайды. Әдетте тұндырғыштар судын, лайлығы суару каналдарының су та-су мүмкіншілігінен артығырақ болған жағдайларда жасалады, және олар тосаптарды шайып әкететіндей кылып бас саға қүры-лысымен бірге плотина торабына орналастырады. Ал каналдарда түндырғыштар салу, бас тораб тұндырғыштарындағы тосаптарды шайьт тазарту жергілікті жерлердің жағдайларына карай қиын-дау болғанда қолданылады (қысымсыз бас саға). Оларды бас каналдың бас жағына; бедері жағынан түндырғыштарды шайып тазалау қолайлы болатын учаскелерде; қүммен тосаптануы қау-ыпты сифондардың, дюкерлердің, акведуктардың алдында жасайды.

Тұндырғыштар тосапты оқтын-октын және үзіліссіз шайып тұратындарға, гидравликалық және механикалық әдіспен ай-дап шығаратындарға бөлінеді. Өздерінің конструкцияларына қа-рай тұндырғыштар каналдарға жүйелі және параллельді қосыла-тын бір камералы, екі камералы және кеп камералы болады. Бір камералы түндырғыштарды шайғанда каналдар жүмыс істемейді; екі камералы түндырғышта бір камера жұмыс істегенде, екінші камера шайылады; көп камералы тұндырғыштарда бір камера шайылады да, қалғандары жұмыс істейді.

Оқтын-оқтын шайылатын түндырғыштардын, камераларының ені 5—7 м, ұзындығы 15—20 м, тереңдігі —4—6 м, түбінің еңісі 0,02—0,005 шамасында болады. Камераны шаю мерзімі 0,5—1,0 сағат және оның тосаптану мерзімі 1—5 күн шамасында болады. Шаю тесіктері оның түбіне жақын жасалып, олардын, ені камера-ның енінен 1,5—2 есе кем болады.

Түндырғыштарды есептеу, (судын. есепті лайлығын анықтаудаи және оған кірер және одан шығар алдындағы судың асылған то-саптарынын, құрамын анықтау^дан тұрады; тұндырғыштардың өл-шемдерімен онда шөгетін тосаттардың аумағын есептеу; гйдравликалық шаюды есептеу; механизядер паркінін, қуатын анықтау, топырақ үйінді шаруашылығын үйымдастыру және ұлпаиы. тасу-ды есептеуден тұрады.

7.4. Жер асты суларымен суару

Жер асты суларьшың классификациясы. А. М. Овчинниковтын классификациясьша сәйкес жер асты суларына топырақтын суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар (верховодко), ыза сула.р және артезиан сулары жатады.

Топьірактың суды уақытша ұстайтын қабатындағы сулар лин-залармен суды аз сіңіретін жыныстардың қатпарларына жауын, жер беті және суару суларынын, сарқылуынан пайда болады.

Ыза сулар жер бетінен кейінгі су өткізбейтін немесе оны нашар өткізетін қабатқа орналасады. Бұл қабаттың жоғарғы беті бос бо-лады, яғғш оның бетінін. қысымы атмосфера қысымына тең бола-

ды.

Артезиан сулары топырақтың екі су өткізбейтін қабатынын. арасындағы су өткізгіш қабатқа орналасып, ондағы барлық бос орындарды толтырады және қысым жағдайында болады. Сондық-тан артезиан скважиналарындағы судың деңгейі оны -ашкан бел-гіден жоғары кетеріледі және олар көбінесе жер бетінен де жоға-ры көтеріледі. Соңғы жағдайда скважиналардан су фонтандап шашыратылады. Әдетте, егістіктерді суару үшін ыза сулар мен артезиан сулары пайдаланылады.

Жер асты суларының сапасы. Олардың физикалық қасиеттері-мен (температурасы, түрі, мөлдірлігі, дәмі, иісі, электр өткізгіш-тігі жә-не радиоактивтілігі) химиялық қүрамымен (жалпы мине-ралдан, Са, М§, Ыа, СІ, ЗО₄, НСО₃ иондарының мөлшёрі, судың рН реакциясы, түздың көп болуы, агрессиялығы, оларда темірдің, коллоидтардың, газдардың, микрокомпоненттердің болуы), орга-никалық заттардың мелшері және бактериологиялық құрамымен

сипатталады.

Дақылдарды суару үшін судың температурасы 14—17°С дан

кем болмауы кегек.

Минералдануының жалпы мелшеріне қарай жер асты сула-рын тұщы (1 г/л дейін), минералдануы төмендеу (1—3 г/л); ащылау (3—Ю г/л), ащы (10—25 г/л), ете ащы (25—50 г/л) және түзды (50 г/л дан кебірек) суларға бөледі.

Химиялық таза су бейтарап болады, оған рН-7-ге тең болғаны сәйкес. Егер рН<7 болса су қышқыл, ал рН>7 болса су сілтілі, ал рН>9 болғанда жоғары сілтілі болады.

Суаруға пайдаланылатын су өзінің химиялық құрамыңа қарай өсімдіктер үшін физиологиялық . жағынан қолайлы болуы керек және топырақты сорландырмайтындай, сортаңдандырмайтындай болуы керек. Судың химияльқ қүрамын анализдер жүргізу арқы-лы анықтайды. Судың суаруа жарайтындығын қүрғақ қалдық-тың мөлшеріне, натрийдің мэлшеріне және оның кальций және мапшймен байланысы және сһтілігіне карай анықтайдыКос-тяков бойынша суару үшін қфғақ қалдығы 1—1,5 г/л ге тең сулар жарамды болып саналады.

қаупы эквивалентпк. иаг.„иныс (^а- -г^¹й /м болғанда туады. Бүнда С —судың қүрғақ қалдығы, г/л есебімеи (И. Н. Антипов — Қаратаев арқылы). Су қүрамында сода болған жағдайда, оның жартысына куығы бірінші жылдары суарған мер-зімнің өзінде топырақка сіқіп кетеді. Сондықтан күрамында сода бар суларды жақсарту үшін оған гипс қосады.

Құрамындағы натрий қауіпсіз мөлшерде болғанда минерализа-циясы төмендеу (1—3 г/л) суларды шайып суару режимін қолдан-ғанда және дренаждардың чардымды болған жағдайында пайда-

лануға болады.

Түщы су жеткіліксіз бслғанда, ащы суды түщыландырады.

Оның мынадай әдістері бар:

• 
  термикалық және ме>.аникалық әдістермен тазарту;
  
• 
  күннің кезі арқылы тазарту; мембрандық процестер; мүзда-
  

ту; иондық алмасу және т. б.

Жер асты суларын суару үшін пайдалану. Қазіргі уақытта жер асты суларын суару үшін пайдалану кеңінен тараған. Әсіресе бүл жұмыстар Қырымда, Оңтүстік Украинада, Молдовода, Әзірбай-жанда, Арменияда және Түрікменияда жақсы үйымдастырылған. Соңғы жылдары жер асты суларын пайдалану Өзбекстан мен К,а-зақстанда да дұрыс л^олға қойылуда. Мысалы, 11-шы бесжылдық-тын, басына жер асты суларымен суарылатын жердің көлемі рес-публикамызда 50 мың га шамасында болды.

Жер асты суларын пайдаланудын, мацызын еске ала отырып Қазакстан Орталық партия Қомитеті және Қазак ССР Министр-лер Кенесі 1980 жылы арнаулы қаулы қабылдап, Қазақ ССР Ме-лиорация және су шаруащылығы министрлігінің қүрамында жер асты суларын пайдалану негізінде суару жүйелері құрылыстарын салу және оларды пайдалаңу Бас басқармасын құрды.

Бекітілген жоспарларға сәйкес тек жалғыз Қазақстан бой-ынша 11-шы бесжылдықтыщ аяғына жер асты суларымен суары-латын егістіктін. көлемі 132 мың гектар болды. Ал 1990 жылдың соңына республикада жер асты суларымен суарылатын егістіктіц көлемі 175—200 мың гекта]рға жетті.

Жер асты суларын трубіалы және шақтылы қүдықтар, көлденен. су жинағыштар және көлденен, скважиналар арқылы, сондай-ак, бүлақтар суын жинап алу ;арқылы пайдалануға болады.

Құдықтар шахтылы жәіне трубалы (шыңырау), кейде қүрасты-рылған болып келеді: жоғ-арғы жағы шахталық қүдық, ал төменгі жағы — трубалы. Шахталы құдықтардың тереңдігі 30—40 м, қабырғалары темір-бетонды шығыршықтармін, ағаш қималары-мен және таспен бекітіледі.

Трубалы құдықтар қабырғалары диамет^і 30—100 см труба-лармен бекітілген скважиналар болады. Ошң су қабылдайтык бөлшегі фильтрлермен жабдықталады. Егерд; су өздігінен шашы-рамаса оны поршендік және орталықтан те(етін насостар, соны-мен бірге эрлиптер арқылы көтереді.

Кәріздер су ұстайтын қабатқа орналасты|ылатын су жинағыш штольнядан, жиналған суды жер бетіне шығаратын су таратқыш галереядан, штольнялардан топырақты сыртіа шығару және веи-тиляция болу үшін қолданылатын тік құдыктардан, су жинағыш құдықтан және суды ағызып жіберетін канілдардан құралады. Әдетте галереялардың өлшемдері 0,7x1,4 м, ^абырғалары таспен, бетонмен және темір бетонмен бекітіледі.

Бұлақтар суы көп жағдайларда төменірек жатқан баурайлар-ды суару үшін пайдаланылады. Әрбір жеке бұлаҚтың белгілі бір мезгілде беретің суы (дебиті) шамалырақ болғанымен олар арқы-лы бірсыпыра жерді суаруға болады.

Арық-атыз жүйесінің ерекшеліктері. Өзен суымен суарғаннан жер асты суларымен суарудың мынадай ерекшеліктері бар: су көздерінің дебиті шамалылау, суда асылған заттар болмайды, су-дың температурасы 12° тан кем, су көзі суарылатын жерге жақын орналасады, суарылатын жер көлемі азырақ болады. Сондықтан суарылатын жер көлемін арттыру үшін реттегіш резервуарлар жасау керек. Суаруға артезиан кұдықтары пайдаланылғанда суа-ру жуйесінің мынадай схемасын қолдануға болады: су скважина-лардан ЮАПВ электр насостары арқылы асбестцементтен жасал-ған трубалармен жинағыш бассейндерге жіберіледі. Суару насос станциялары жинағыш бассейндегі суды суару жүйесінін. қысым-ды трубопроводтарына жіберіп, ал одан жақбырлатқыш қондыр-ғыларға жібереді.

Насос станциясымен жинағыш бассейнді суарылатын алкаптьің ортасына орналастырып, бір гидротехникалық тораб жасаған жөн болады. Бүнда суару үшін жұмсалатын энергияның мөлшері кеміп, трубалардың диаметрлері кемуінің аркасында құрылысты салу құны кемиді.

Суару учаскесін сумен қамтамасыз ету үішін қажет болатьщ артезианды скважиналардыц самы мына фор:мула арқылы анық-талады: