Оқу -әдістемелік кешені оқУ-Әдістемелік материалдар семей

ДШ-25/300 жаңбырлатқыш шлейфі

жүктеу 5,58 Mb.

бет	13/16
Дата	25.05.2018
өлшемі	5,58 Mb.
	#17000

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 16

ДШ-25/300 жаңбырлатқыш шлейфі. Бұл жаңбырлатқыш қанат егісті позицияларда тұрып суарады және бір позициядан екінші позицияға трактормен сүйретіліп апарылады.

Жаңбырлатқыш шлейф ұзындығы 150 м және кесіндісі 102x2 қүрыш трубопроводтаи, «Темерьзов» деп аталатын аралығы 50 метрден орналастырылатын үш әткеншекті (карусель) жаңбыр-латқыштан құралады. Трубопроводтың әр ұшыңда түтікті топса тұмсық бар. Осы тутікті топса арқылы оның бір ұшы гидрантқа жалғанып, ал екінші жағы жабылып қойылады. Жаңбырлатқыш-тың тірек бөлігі екі шаңғы тәрізді жасалған. Суды жаңбырлатқыш-қа жібергенде оның қысымы көбейіп, әткеншекпен, оның корпусы 55—60 мм жоғары көтеріліп, айналып тұрады.

Ал суаруды тоқтатқан кезде су қысымының төмендеуінің сал-дарынан әткеншекпен, оның корпусы өз ауырлығымен төмен тү-сіп, трубопровод білігін бойлап орналасады.

Әдетте бұл жаңбырлатқышпен егісті суару оның бір шетінен басталып, екінші шетімен бітеді.

Суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар. Жан-бырлатқыштардың басқа конструкцияларына қарағанда суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар өте тұтас, үлкен маневрлі және өте өткіш болады. Бұндай машиналардың жаңбыр-лату қарқыны суды орташа шашырататын жаңбырлатқыштарға^ қарағанда 2-ден 3 есеге дейін көп болғандықтан оларды топыра-ғы ауыр, бедерлі жерлерді бетін шалшықтамай суару үшін қолда-нылады.

Сонымен бірге бұл машиналарды қолданғанда сабағы өте би-ік, бір және көп жылдық дақылдардың дамуының барлық кезең-дерінде суаруға болады. Мұндай жағдайларда ол дақылдарға еш-қандай механикалық зақым келтірмейді.

Трактормен агрегаттау негізінде суды алысқа шашырататын жаңбырлатқыш машиналар тіркелетін (ДДП-ЗОС, ДДА-45) және аспалы (ДДН-70, ДДН-100, ДДН-150) түрлеріне бөлінеді. Осы машиналардын, барлығы да позиция жағдайында жұмыс істейді.

Жалпы егісті суару үшін суды алысқа ататын ДДН-70 және ДДН-100 жаңбырлатқыш машиналары кеңінен тараған.

ДДН-70 жаңбырлатқышы. Бұл жаңбырлатқыш ДТ-75 тракто-рьшың гидросистемасына асылып қойылады. Машинаның негізгі түйіндеріне: айналма механизммен жабдықталған суды алысқа шашырататын аппарат, редукторлы сыртқа тепкіш насос, сорғыш, тыңайтқыштық бак, вакуумдық жүйе, тірек рамасы, кардан білігі, жүк түсіретін шынжыр және су өлшегіщ жабдықтар жатады.

Суды алысқа шашырататын аппараттар насостың қысым па-трубкасына жалғанады. Аппараттың екі қақпағы болады: диамет-рі 55 мм үлкен және диаметрі 16 мм кішірек қақпақ. Қіші қақпақ су шашыратқыш қалақшамен жабдықталған. Осы калақшанын. орнын өзгерту арқылы жаңбырлатқыштың маңайын біркелкі суа-руға болады. Аппарат трактордың қуаттылығын сұрыптау білігі арқылы айналдырылады.

ДДН-70 жаңбырлатқышы арқылы егістіктер төмендегі тәртіп-пен суарылады. Машина алдын ала қүлақ арықта жасалып қой-ған бөгеудің қасына әкелінеді. Содан кейім оның сорғыш шланга-сы құлақ-арыққа түсіріліп, осы жағдайда оның қабылдау сетка-сының қақпағы толығынан суға батырылады.

125

Екі құлақ-арықтың арасы 100 м, ал жаңбырлатқыштардын, по-зиция аралықтары—100 м болады.

ДДН-70 жаңбырлатқышы қысым трубопроводтарынан да жұ-мыс істей алады. 29 және 30 суреттерде ДДН-70 машинасыньщ жұмыс кезеңі және онымен суару схемасы бейнеленген.

Жазғы суару кезеңі біткеннен кейін жаңбырлатқыш машина қысқы сақталуға дайындалады.

ДДН-100 жаңбырлатқыш. Өзінің конструкциясына қарай ол жоғарыда көрсетілген ДДН-70 жаңбырлатқышы сияқты және Т-140К, Т-74 және ДТ-75М тракторларымен агрегатталады.

Машина суды ашық және жабық жүйесінен алып ауыл ша-руашылық дақылдарын позицияда тұрып суарады. Суару сектор-лы, немесе шеңберлі әдістерімен жүргізіледі. Бұл жацбырлат-қышты желдің жылдамдығы шамалы болатын (2...3 м/с) және то-пырақтық-климаттық жағдайларына қарай ауыл шаруашылык да-қылдарыи мардымды жаңбырлатып суаруға болатын барлюқ су-армалы аймақтарда қолдануға болады.

ДДН-100 жаңбырлатқышының бір позицияда тұрып жаңбыр-лату ұзақтығы (мин есебімен) оның шашырата алатын суы мен суару нормасының мөлшеріне және жаңбырлату кезінде судың булануға шығындалу шамасына байланысты болады. Бұл шама-ның нақтылы көрсеткіштері 22 таблицада берілген.

Сору жабдығының жұмыс істеуіне қажет болатын каналдағы судың тереңдігін жасау үшін каналдағы су ауыстырылып отыры-латын екі бегетпен бегеледі. Оның біріншісі алғашқы суару по-зициясында, ал екіншісі ■— келесі суару позициясына орналасты-рылады.

Жаңбырлатқышты жұмысқа қосу үшін трактор алғашқы по-зицияға орналастырылып сору трубопроводы каналға лебедка, немесе гидросистема арқылы су қабылдағыш торы су астында то-лығынан қалатындай болып түсіріледі. Содан кейін вакуум-аппа-рат трубопроводының вентилін ашады және жаңбырлатқыштың стволының негізгі және кіші каналдарының сақпандары (хлопуш-ки) жабылып, вакуум-аппарат тарту күші арқылы жұмысқа қо-сңлады және оның каналдарында су тозаңдары пайда болғанша ауа сорылады. Содан кейін бұл аппарат өшіріліп, қозғалтқыш кі-ші айналысқа ауыстырылып, негізгі тіркестіру муфтасын өшіре-ді. Содан кейін қуатты сораптау білігі және тіркестіру муфтасын жұмысқа қосу арқылы жаңбырлатқыштың су насосын жүргізеді. Оның дұрыс жұмыс істеп тұрғанына көз жеткеннен кейін қозғалт-қышқа жанар май жіберуді молайтады.

Соңғы жылдары конструкциясы ДДН-70 және ДДН-100 жаң-бырлатқыштарына өте үқсас ДДН-150 жаңбырлатқышы кенінен қолданылып жүр. ДДН-100 жаңбырлатқышымен бірінші пози-циядан суарып болғаннан кейін каналға қойылған бөгетті алып, оны үшінші позицияға көшіреді. Содан кейін каналдың келесі бө-

127

20. Суару нормасының мөлшеріне				сэйкес ДДН-70 және				ДДН-100	жаңбырлат-
қыштарының бір позицияда			тұрып	жүмыс істеу		уақыты, минут есебімен
	ДДН-70		ДДН-100 мына тракторлармен агрегатталғанда
	Суару		Т-15С	, Т-150К			Т-4А		дт-	75М
Суару нор-
масы,				суару			суару		Суару
м /гд	шең-	сек-
	бер-	тор-	шең-		сек-	шең-		сек-	шен-	сек-
	леп	лап	бер-		тор-	бер-		ТОГІ-	бер-	ТОр-
			леп		лап	леп		лап	леп	Лап
юо ^;	31	17	27		17	15		31	24	10
200	62	34	. 54		34	30		62	48	20
300	93	51	81		51	45		93	, 72	30
400	124	68	108		68	60		124	96	40
500	155	85	135		85	75		. 155	120	50
600	186	102	162		102	90		186	144	60

лігіне су жіберу кезінде жаңбырлатқыш екінші позицияға көші-ріледі. Бірінші каналдың бойымен суару жүмыстары біткеннен кейін жаңбырлатқыш екінші каналдың бойына кешіріліп, суару жұмыстары жүргізіле береді. Каналдың кесіндісі үлкен және оның еңісі аз болғанда оған бөгет қоюдың қажет болмауы да мүмкін. Жаңбырлатып суару жабық жүйе арқылы жүргізілгенде жаңбыр-латқыштың сору трубопроводын суару трубопроводына қосу үшін арнаулы жабдық құрастырылады. Күн сайын жаңбырлату баста-лар алдында су сорғыштың торын балшықпен шаңнан тазарту кажет. М

4.11. Суды орташа шашырататын импорттық жаңбырлатқыш ма-шиналар

«Валей». Бұл машина Америка Қүрама Штаттарында жаса-лады, әсіресе жүгеріні суару үшін көбірек қолданылады. «Валей» жаңбырлатқыш машинасы егісті айнала суарады және әртүрлі механикалық бүЗылыстарға душар болғанда насос станциясынан автоматты түрде. бөлініп қалады. Машинаның жалпы түрі «Фре-гат» жаңбырлатқышына ұқсайды.

«Валей» жаңбырлатқышының бойына суды орташа шашыра-татын аппараттар орналастырылған және ол жүріп тұратын тіреу арбалары бар жаңбырлатқыш трубопроводтан қүралады. Арба-лардьщ аралығы 30 метр, ал жалпы қондырғының үзындығы 390

метр.

Трубопровод арбаларға арнаулы кергіштер арқылы жер беті-нен 2 метрдей биіктікте бекітіледі. Арбалардың екі дөңгелегі бар, олар су қысымы күшімен жүргізіледі. Жаңбырлатқыш трубопро-

128

водтағы судың қысымы дөңгелектердің 1300 кг тең тарту күшіне айналады. Арбаның екі дөңгелегі де қозғалғыш және артқы дөң-гелек алдыңғы дөңгелектің ізімен жүреді, сондықтан олар өсім-

діктерге көп зиян келтірмейді.

Жаңбырлатқыш «Валей» машинасы гидрантты айналып жүріп тұрады. Суарғыш трубопроводтардың бір үшы гидрантқа шарнир-леп бекіледі, ал екінші үшына зеңбірек тәрізді суды алысқа жаң-бырлатқыш аппараттар орналастырылады.

Машинаның қозғалған кезінде трубопроводтьщ білігінің бір сызық бойында сақталуы үшін синхрондық механизмдер пайда-ланылады.

Әр гидрантты қондырғы бірнеше күнде айналып шығады. Ұзындығы 390 метр, қондырғы арқылы 60 гектар жерді суаруға болады, махиинаны бір-ақ адам меңгереді.

«Сигма» 2-50Д. Бұл тасымалы жаңбырлатқыш комплект ИРИС-2350ДП, не болмаса ИРИС-2750ЕС электрленген жаңбыр-латқыш қондырғысынан құралады. Бір позицияда «Сигма» 2-50Д қондырғысы 1,04 га жерді суарып, жаз бойы 50 га жерді суарады. Жаңбырлату мардымдылығы 0,265 мм/мин шамасында болады.

Бұл қондырғылармен егістікті суарумен бірге оларға минерал-дық тьщайтқыштар беріледі. Суару жүмыстары суды орташа шашырататын ПУҚ-2 деп аталатын жаңбырлатқыш аппараттар арқылы жүргізіледі.

Магистралдық, су тарататын және суарғыш трубопроводтар алюминий трубаларынан қүралады. Бүл трубалар бір-бірімен шарнирлі муфта арқылы жалғастырылады. Магистралдық трубо-провод насос станциясымен жалғасады.

Бұл қондырғымен суару үшін жаңбырлатқыш аппараттарды екі түрлі схемамен орналастыруға болады — шаршылап және үш бұрыштап. Жаңбырлатқыш аггаараттарды үшбүрыштап с>рналас-тырғанда, олардың аралығы оньщ әсерлі радиусы мөлшерінің 1,73-не тең болады да, ал оларды шаршылап орналастырғанда бүл мөлшер әсерлі радиустын, 1,4-не тең болады.

Жалпы 2-50Д тасымалы жаңбырлатқыш қондырғы ПУК-2 деп аталатын 16 жаңбырлатқыш аппараттарынан қүралады.

ПУК-2 жаңбырлатқыш аппараты екі қақпақты және екпінді қимылдайды.

129

Жайылымдарды мал шаруашылығы сарқынды суларымен суа-ру үшін қолданылатын ДКН-80 жаңбырлатқышы. Бұл жаңбыр-латқыш трубопровод жайылымдар топырағын дымқылдандыру және оларды минералдық тыңайтқыштармен тыңайту үшін қол-данылады. Бүл жаңбырлатқыш қолданылатын жайылымньщ еңісі 0,02 мөлшерінен кеп болмағаны дүрыс. Тыңайтқыш ретінде қол-данылатын ерітіндінің қүрамында 10-мм-ден ірі органикалық зат-тар болмауы керек және қүрғақ заттың мөлшері 2% шамасында ғана болуы керек.

5-594

		21. Егісті	суару үшін қолданылатын жацбырлатқыш
Көрсеткіштер	Суды орташа шашырататындар				(	2уды жақынға
Көрсеткіштер	ДДА-ЮОМ	ДДА-: 100МА	«Фрегат»	Кубань	ДКПІ-64 «Волжан-ка»	КИ-50 «Радуга»
Жұмсалатын су, л/сек	100	ізо ■	100	150—200	64	40
Судың қысымы, (м)	25	37	65	0,28—	40	48
				0,10 МПа
Екі позгіцияныд ара-
лығы (м)	—	—	453,5		18	36
Суарылатын алқап-
тың ені (м)	120	120	900	800		286
Каналдар мен трубо-
проводтар аралығы
(м)	120	120	400—900	—	800
Бір позициядағы суа-
рылатын жердің кө-
лемі (га)	—	—	35—72	—	1,44	1,04
Суару нормасы 300 м^а/га болғандағы бір
Суару нормасы 300 м^а/га болғандағы бір
позициядан суаруға						2 сағ.
керек уақыт (мин)	_	—	—	—	52 мин	15 мин
Бір смена бойынша
өнімділік (—300
м³/га)	5,92	9,4	—		6,3
Маусым өнімділігі
Га	120	160	144		70	60
Жаңбырдың орташг
мардымдылығы, мм		1,07—
Мин	0,20	0,33	0,2—0,3	0,25	0,27	0,23
Бір мезгілде жұмыс
істейтін аппараттар-
дың саны (дана)	52	54			64	16
Трубопроводтардың
жер бетінен биіктігі
(метр)	1,5	1,5	2,2	—	0,89	0,40
Жылжыту жылдам-дығы					минуты-на
Қызмет етушілер			4 маши-		9 метр
(адам)	2	2	наға бі-		1	3
Трактормен агре-			реу
гаттар	ДТ-54А	ДТ-75М	—.
Ауырлығы (кг)	4460	4240	15.000		5.465	7.750
Құны (сом)	6,090	8,000	18.000	—	8.500	4.430

машиналар мен		қондырғы лардың техникалық сипаттамасы
швшырататындар		Суды алысқа шашырататындар			Импортты суды орташа шашырататындар
	ДФ-120 «Днепр»	ДДН-70	ДДН-100	ДПІ-25/300	«Валей»	«Сигма» «2»-50Д
	120	65	60...140	25	60—40	40
	45	50...55	30...75	50	40—60	45—60
	54	100—110	120—140	300	—	36
	448	К=60	К = 85	К=60	450	288
	920	100	120—155	—	900	—
	;	0,94—0,47 73	1,23—1,75 61—109	. 0,9 3 сағ.	3—10 сөтке	1,0 3 сағ. 50 мин 4 сағ. 30 мин
	10	4,94	5,2—6,58	1-8	5,13	4,0
	—	70	100	25	60	50
	0,28	0,41	0,3—0,5	0,17	0,26	0,28
	—	1	1	3	42	8 немесе 16
	2,1	—	—	—	2,18	0,4
	2 10 МЗ-6М 13,347 10.000	сағатына 10 км 1 ДТ-75, Т-74 650 933	сағатына 5—6 км 1 Т-150, Т-4А Т-74, Т-150К 700	5—10 шлейф 2 адам Т-74	1 15.350 20.340	2 7.697 13.200

ДК.Н-80 жаңбырлатқыш машинасы ДКШ-64 «Волжанка» жаң-бырлатқышы негізінде, онын, кейбір түйінділерін өсімдіктерді мал шаруашылығының сарқынды сумен суаруға болатындай етіп өз-герту арқылы жасалған.

Дөңгелекті трубопровод екі суарғыш қанаттан құралады, Әр қанат суару трубопроводынан, тірек дөңгелектерінен, жаңбырлат-қыш аппараттарынан және олардың өздігінен қондырылуын қам-тамасыз ететін механизмнен, су ағызып жіберетін қақпақтардан, соңғы (шеткі) аппаратты бекітетін механизмнен, гидрантқа жал-ғанатын тораптан, двигательді жетекші деңгелектен және желден тежейтін жабдықтан тұрады.

Машинаны жұмысқа қосу үшін, оны гидрантқа жалғап, суды суарғыш арқылы трубопроводқа жіберу керек, Жаңбырлатқыш аппараттардың барлығы жақсылап жұмыс істей бастағаннан кей-ін трубопроводқа сарқынды сумен, таза судың қосындысын жібе-реді. Тыңайтқыштың есептегі мөлшерін беріп болған соң трубо-проводқа қайтадан таза су жіберіліп, оның іші және есімдіктер мен трубопроводтардьщ үстінде қалған қыйдың қалдықтары шай-ылады. Мал шаруашылығы сарқынды суларымен суару нормасы және оның мерзімі технологиялық процестерге сәйкес анықтала-ды.

Жалпы егісті суару үшін қолданылаатын жаңбырлатқыш ма-шиналар мен қондырғылардың сипаттамасы 21 таблицада келті-рілген.

Жаңбырлатып суару өнімділігін 300 м³/га тең суару нормасы-мен бір сағат ішінде суарылатын жердің көлемі арқылы анықтай-ды (21 таблица).

Суару нормасының нақтылы мөлшері 50-ден 800 м³/га шама-сында, кейде одан да көп болады. Осыған орай суару өнімділігінің мөлшері де суару нормасының мелшеріне сәйкес өзгеріп отырады. Жаңбырлатып суару өнімділігін салыстырмалы бағалау үшін, бір адамның жіберіп түратын суының орташа мөлшері, немесе 1000 га жерді суару үшін жүмыс істейтін адамдардың санын да қолда-нуға болады. Мысалы, келемі 1000 га тең жүйені «Фрегат» маши-насымен суару үшін 13 адам жұмыс істеп, оның екеуі насос стан-циясынын, диспетчері, тертеуі жөндегіш топта, алтауы жаң-бырлатқыш машиналардың операторлары және бір механик бо-луы керек. Ал енді осындай көлемді «Волжанка» жаңбырлатқы-шымен суару үшін 21 адам жұмыс істеп, оның екеуі насос стан-циясының диспетчері, он жетісі операторлар және біреуі механик болуы керек.

Жаңбырлатып суаруды есептеу. Жаңбырлатып суару әдісін қолданғанда жаңбырлатудың үзақтығын, агрегаттардың өту санын және т. б. көрсеткіштерді анықтау керек.

Бір позициядағы суару үзақтығы (і) ДДН-45, ДДН-70, «Вол-жанка» және басқа жаңбырлатқыштар үшін суару нормасының

132

мөлшерін жаңбырлату мардымдылығынын, орташа мөлшеріне бөл-генге, немесе:

С *

бұнда: т — суару нормасы, м³/га;

бір позициядан суарылатын жердің көлемі, гектар есебімен; Р — булану мөлшерін ескеретін коэффициент (р= 1,1) (3 — машинаның жіберетін суының мелшері, м³/мин. Жүріп келе жатып суаратын машиналардың (ДДА-ЮОМ); ДДА-ЮОМА, АДШ-115) өту саны:

_/п

(Щ/

бүнда: гп — суару нормасы, мм есебімен;

һ — агрегаттың бір рет еткенде шашырататын суының мелшері;

П,

Бір оқ-арықтан суарылатын көлемді суару үшін агрегаттың жүмыс істеу ұзақтығы

Оа-гаг

ср

бүнда: һ — оқ-арықтық үзындығы, метр есебімен; п — агрегаттың өту саны; Уср—агрегаттың жылжуының орташа жылдамдығы (алға жә-

не артқа қарай) м/сағ. есебімен.

Оқ-арықтардан суарғанда бьефтің ұзындығында анықтайды. Жаңбырлатқыш машиналардың тәулік бойы жұмыс істейтін жағ-дайында олардың тәуліктік өнімділігі:

6 /

бұнда: © — жаңбырлатқыш машинаның тәуліктік өнімділігі, гек-тар есебімен;

Р — жақбырлатқыш машинаның жіберетін суының мелшері, л/с;

к — жаңбырлатқыш машинаны пайдалану коэффициенті, тәу-лік бойы;

133

т — суару нормасы, м³/га;

(3 — жаңбырлатқан кездегі булануды ескеретін коэффициент 1Л)

(РЛ).

«Фрегат» жаңбырлатқыш машинасының маусымдық өнімділі-

гі мына формула арқылы анықталады:

жүмсалатын күрделі шығынға байланысты екенін тәжірибе көрсе-тіп отыр.

Суармалы егіншіліктің озаттары ауыл шаруашылық және бас-ка да дақылдардан мол өнім алып, суаруға жұмсалатын барлық қаржыньщ орнын толтыруда.

бұнда: я >—гидромодульдің есепті ординаты (гектарына л/с), жи-нақталған график бойынша;

к — маусым бойы жұмыс уақытын пайдалану коэффициенті;

<3 — жаңбырлатқыш машинаның жіберетін суының мөлшері, л/с;

р — жаңбырлатқан кездегі булануды ескеретін коэффициент.

Жаңбырлатқыш машиналарды таңдау жергілікті жердің та-биғи және шаруашылық жағдайына, жер бедеріне, топырақтын. сулық-физикалық және химиялық ерекшеліктеріне, ыза судың деңгейі мен онық минерализациясына, суарылатын жердің түріне, суаруға кедергі болатын жағдайларға (байланыс сызықтары мен бағандары ЛЭП, орман алқаптары, т. б.), ашық және жабық суа-ру жүйелері, суару көздерінен қашықтығы, суарылатын дақылдар-дың құрамы және олардың суару және суармалау нормаларына сәйкес жасалады.

Жаңбырлатқыш машиналарды таңдағанда олардың өнімділігі жоғарыларына аса мән беріледі.

Жаңбырлатқыш машиналардың санын формула арқылы анық-тайды. «Фрегат» машинасымен жаңбырлатқанда әр машинамен суарылатын жердің көлемі олар қатар жатқанда (84—140 га) тен болады. Барлық суарылатын массивті суару үшін керек болатын машиналардьщ саны ауыспалы егіс учаскесіндегі жүмыс іствйтін барлық машиналар мен кондырғылардың қосындысына тең бо-лады.

Жаңбырлатып суарудың тиімділігі және оны қолданудың пер-спективті аудандары. Жаңбырлатып суару әдісін еліміздің бар-лық аймақтарьшда қолдануға болады, бірақта оны табиғи жауын-шашынның жеткіліксіздігін суару арқылы толықтыру үшін ыл-ғалдылығы жеткіліксіз және артығырақ аймақтарда қолданған тиімді болады. Сондықтан жаңбырлатып суару әдісін ең алдымен Көкшетау, Павлодар, Қостанай, Ақмола және басқа да аудан-дарда кеңінен қолдануға болады.

Жаңбырлатып суарудың барлық жерде өте тиімді және ол кол-данатын машинаньщ түріне, суарылатын дақылдарды өсірудін. технологиясына, табиғи жағдайларға және суару жүйесін салуға

134

4.12. Сіңіре суару әдісі

Суармалы егістікте топырақтағы ылғалдың мол қорын жасау-дың тиімді әдістерінін, бірі — сіңіре суару болып саналады. Ғылы-ми-зерттеу мекемелері мен шаруашылықтардың озат тәжірибесі сіңіре суарудың нәтижесінде жиналған топырақтағы ылғалдьщ қоры көптеген дақылдарды кейбір жылдары маусымда суармай-ақ, ал кейбір жылдары суарудың саны мен нормасын едәуір азай-тып, жоғары өнім алуға болмайтындығын дәлелдеп отыр.

Әдетте сіңіре суару күзде, қыста немесе ерте кектемде шаруа- ■ шылықтар суды көп қажет етпейтін мезгілде жүргізіледі. Осыған байланысты сіңіре суару жүмыстарын республикамыздын, жер ас-ты суының деңгейі төмен жерлердің бәрінде қолдануға болады.

Кейбір топырақтар, мысалы, қара топырақ және қызыл қоңыр топырақ, өзінің бір метрлік қабатында 1300—1800 текшеметр ша-масында өсімдіктер пайдалана алатын ылғалды ұстап тұра ала-ды. Осыны еске ала отырып және жер асты суы терең жатқанда (5 метрден көп) сіңіре суару әдісімен топырақтың 2—2,5 метрлік қабатын толық дымқылдандырып, ал егер жер асты суының дең-гейі 3—5 метр болғанда топырақтың 1,5—2 метрлік қабатын дым-қылдандыруға толығынан болады.

Жалпы сіңіре суару нормасы топырақтың механикалық құра-мына, дымқылдығына және жер асты суының деңгеніне сәйкес анықталады. Механикалық құрамы жеңіл және жер асты суының деңгейі жоғары болғанда олар ерте көктемде, ал механикалық қүрамы ауыр топырақта, керісінше — күзде жүргізілгені дұрыс.

Бүрынғы ССРО ауыл шаруашылығы министрлігі мен ССРО мелиорация және су шаруашылығы министрлігінің сіңіре суаруды Колдану жөніндегі ұсыныстарына сәйкес, сідіре суарудың нормасы . темендегі формула арқылы анықталады:

М=100НР(В—в)~10Аа + ті, мүндағы:

М — суару нормасы, гектарына текшеметр есебімен;

Н — суды сіңіру тереңдігі, метр есебімен;

Р — топырақ қабатының көлем салмағы (грамм/см³)

В — топырақтың су сыйымдылығы, процент есебімен;

в — сіңіре суару алдындағы топырақтың дымқылдығы, процент есебімен;

А — күзгі-қысқы мерзімдегі жауын-шашын мөлшері, мм есебі-мен;

!35
а — жауын-шашынды пайдалану коэффициенті, әдетте 0,5—0,8

шамасында болады.

т) — сіңіре суарғаннан салқын түскенге дейінгі топырақ дым-қылдылығының ысырап болу мөлшері, гектарына текшеметр есе-бімен.

Егерде сіңіре суару нормасын анықтау үшін колданылатын формулада көрсетілген көрсеткіштердің кейбіреуін анықтау мүм-кін болмаған жағдайда, әрбір шаруашылықтың топырақ картасын және жақын жерде орналасқан тәжірибе мекемелері мен ауа рай-ын зерттейтін станциялардың мәліметтерін пайдалануға болады. Сіңіре суару нормасын анықтау үшін ең керекті көрсеткіштердің бірі топырақтың су сыйымдылығы болып саналады. Ал енді бұл көрсеткіш республикамыздың көптеген аудандарының топырағы-ның механикалық қүрамына байланысты әр жерде әр түрлі болып саналады. Бүл жағдайды төмендегі таблицаның мәліметтерінен байқауға болады.

22. Топырақтың механикалық құрамына байланысты су сыйымдылығы (гектары-на текшеметр есебімен)

Топырақтың су қорын сақтайтын ңабатыньщ қа-лыңдыры, см	Ңұмдақ жер		Жеңіл саздык жер		Орташа саздық жер		Сазы басым жер
Топырақтың су қорын сақтайтын ңабатыньщ қа-лыңдыры, см	Жалпы ңоры	Өсімдік-тің пай-далана-тын қоры	Жалпы қоры	Өеімдш-тің пай-далана алатын қо-ры	Жалпы қоры	Өсімдік-тің пай-далана алатын қо-ры	Жалпы қоры	Өсімдік-тің пай-далана алатын ңо-ры
0—50 0—100 0—200	1150 2250 4300	650 1200 2200	1300 2550 4800	700 1300 2500	1500 3200 6000	750 1800 2800	1600 3400 6500	800—900 1500—1800 3000—3500

О. Г. Грамматикати, Е. Г, Петров, Сіңіре суару. М.: 1963 ж.

Осы таблицаның деректеріме сәйкес механикалық қүрамы же-ңіл топырақта судың қорының жалпы аз болатыны байқалады. Оған қарама-қарсы сазды жерлерде топырақтың екі метр қаба-тында 3000—3500 текшеметр шамасында судың қоры болатынды-ғы байқалады.

4.13. Сарқынды сулармен суарудың жолдары

Қанализациясьі бар ірі қалалар мен өндіріс орталықтарында жыл бойы біркелкі көлемде сарқын су пайда болады. Заводтар мен ірі мал шаруашылығы кешендерінің сарқынды суы ретсіз ағызыльш жіберілуінің салдарынан олардың су көздерін ылай-лайтыны бәрімізге белгілі.

136

Қазіргі уақытта республикамыз бойынша жер суару үшін пай-далануға болатын сарқынды судың мелшері ондаған мың гектар жерді суаруға жететіні анықталып отыр.

Осындай өте көп мөлшердегі сарқынды суларды ауыл шаруа-шылығында пайдаланудың өте тиімді екендігін көптеген ғылыми-зерттеу мекмелері мен озат шаруашылықтардың тәжірибесі то-лығынан дәлелдеп отыр. Жалпы ауыл шаруашылық дақылдарын, оның ішінде жайылымдарды жыл бойы сарқынды сумен суару то-пырақтың құнарлығын арттырып қана қоймай, сондай-ақ судың өзін де тазартады. Сонымен бірге сарқынды суларды тікелей өзен-дер мен су қоймаларына жіберілмеуінің арқасында ондағы су қорлары ылайланбайды. Сарқынды сумен суарғанда топырақтағы органикалық заттар бұзылып, өсімдіктер пайдалана алатындай қосындыға айналады. Әрине, жыл бойы сарқынды сумен суару үшін арнайы жасалған және белгілі бір жүйеде пайдаланылатын суармалы учаскелерді үйымдастыру қажет.

Сарқынды сулар өзінің пайда болуына қарай тұрмыстық, мал шаруашылық, ендірістік және араласқан түрлерге бёлінеді.

Тұрмыстық сарқын суларға тұрмыстық қажет ететін орындар мен тұрғын үйлердің ағын сулары жатады. Бұл сарқынды сулар-дың қүрамы өсімдіктер үшін ете қолайлы болады, олардың қүра-мында өсімдікке керекті заттардың көпшілігі кездесетіндігінен оларды санитарлық ережелерге сәйкес сақтаған жағдайда жер суаруға толығынан пайдалануға болады. 1 литр түрмыстық суда орта есеппен 40—60 мг азот, 10—20 мг фосфор, 10—30 мг калий және 50—80 мг мөлшерінде кальций болады.

Мал шаруашылығының сарқынды сулары қорадағы қиды гид-равликалық жолмен шығарғанда пайда болады. Бүндай сулардың құрамында органикалық заттардың өте мол болуына байланысты, оларды өте жақсы тыңайтқыш ретінде де пайдалануға болады.

Өндірістік кәсіпорындарында пайда болатын сарқынды судың қүрамы тұрақты болмайды. Кейбір жағдайларда олардың қүра-мында есімдіктер мен мал басына зиян келтіретін заттар кезде-сетін болғандықтан оларды жер суару үшін пайдаланар алдында тексеріп алу қажет. Егерде рлардың құрамында өсімдіктер мен мал басын уландыратын күрделі қосындылар болған жағдайда арнаулы өңдеулер жүргізілуі керек.

Ауыл шаруашылық дақылдарын, оның ішінде жайылымдарды суару мәселесінде, тамақ әнеркәсіптерінде пайда болатын сарқын-ды судын. алатын орны зор. Бұл сулардың химиялық қүрамы әр түрлі болады. 23-таблицаның деректеріне сәйкес тамақ енеркәсіп-терінде болатын сарқынды сулардың қүрамында өсімдіктерге қа-жет қоректік заттар кеп болғандықтан олардың тыңабтқыш ре-тінде алатын орны ете зор. Дегенмен бүл сарқынды сулардық құ-рамында органикалық заттардың өте көп болуына байланысты, олар су қоймаларында тазартылмай суаруға пайдаланғанда, өте

137
көп зиян келтіруі мүмкін. Сондықтан бұндай сарқынды суларды индустриялық әдіспен тазарту өте қиын және тиімсіз, сондықтан оларды топыраққа сіңіру әдісімен тазартқан жөн болады,

23. Тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарынық сарқың суынық химиялық қүрамы

Кәеіпорындар	Тұтыну мөпшері О„ мг/л	Азот (мг/л)	Р,О₅ (мг/л)	к,о (мг/л)	(мг/л) С₀О	РН
Сүт заводтары	820	50	30	35	80	7,1
Ет комбйнаттары	—	290	102	142	160	7,5
Крахмал заводы	—	265	93	486	76	6,5
Спирт заводтары	650—1200	275	100	480	93	6,0
Ашыткы заводтары	—	30	50	20	52	5,6
Сыра заводтары	—	24	15	30	—	6,2
Консерв заводтары	—	—	—	—	50	—
Жеміс-овощ заводы	160—850	15	17	50	30	6,5
Балық заводтары	—	160	10	— -	—	—

Әдетте сарқынды судың жер суаруға жарамдылығын анықта-ғанда оның химиялык, құрамы, топырақтың генетикалық қабатта-рынын, айырмашылықтары, ауа райы және гидрогеологиялық жағ-дайлар еске алынуы керек. Бүкілодақтық сарқынды суды пайда-лану ғылыми-зерттеу институты жасаған жіктеулеріне сәйкес, барлық сарқынды сулар бес топқа бөлінеді.

Бірінші топқа кілем және шұға өнеркәсіп орындары сарқынды сулары мен тұрмыстық сарқынды сулар жатады. Бұндай саркын-ды сулар арнаулы дайындықты қажет қылмай, топырақтың бар-лық түрлері жағдайында пайдалана береді. Бұл топқа жататын сарқынды сулардың минерализация мөлшері өте төмен (0,5—2 г/л), әлсіз қышқыл, немесе сілтілі реакциялы, хлорид-сульфатты, не болмаса бикорбанат-сульфатты қүрамында болады. Оның қү-рамында органикалық заттар өте аз болып, сода кездеспейді. Натрий мен кальцийдің арақатынасы жағдайы 1:2 шамасында болады.

Екінші топқа крахмал, қант, ашытқы, консерв заводтарының және ет комбинаттарының сарқынды сулары жатады. Бүл сулар-Дың құрамы жер суаруға қолайлы болғанымен, суда асылған шө-гінділер көп кездеседі. Бүндай сарқынды суларды есімдіктердің даму кезінде суаруға пайдалану үшін, алдын ала оларды асыл-ған — шегінділерден тазартып, аздап сүйылтқан жөн. Ал енді жерді өсімдіктердің даму дәуірінен тыс уақытта суарғанда, сар-қын суды ешқандай тазартпай және сүйылтпай пайдалана беруге болады.

Үшінші топқа мақта өнеркәсіптерінің сисаға безек қондыру және ағарту-баяу кәсіпорындарының сарқынды сулары жатады.

138

Олардың қүрамында соданың мөлшері өте көп болғандықтан (200—300 мг/л), жер суғаруға пайдаланар алдында одан ажыра-тылуы керек. Бұндай сарқынды сулармен суару үшін шымды-күл-гін, орманды қоңыр және құрғатылған шымтезек топырақтар қо-лайлы болады.

Төртінші топқа синтез методымен алынатын талшық (волок-но), резинка және химиялық-фармацевтік кәсіпорындарының сар-қынды сулары жатады. Бүл сарқынды сулардың минерализация-сы өте жоғары (3—5 г/л), қүрамында қолдан жасалатын заттар көп болады. Бүндай сулар жер суару алдында әлсіретіліп, натрий мен органикалық заттар белгілі мөлшерде кемітілгеннен кейін ғана пайдалануға болады.

- Бесінші топқа улы химикаттар мен органикалық синтез жасай-тын заводтардьщ сарқынды сулары жатады. Бүл сулардың мине-рализациясы өте жоғары болғандықтан (5—15 г/л) және құрамын-да қолдан жасалатын органикалық заттардың өте көп болғанды-ғынан жер суаруға пайдалану мүмкін емес.

Әрбір топтағы сарқынды суды тазарту үшін, әртүрлі техноло-гия қолданылады.

Қалалар мен өндіріс орындарының сарқынды суларының қүра-мында есімдікке керекті негізгі қоректі заттар: калий, кальций және т. б. мол болады. Сондай-ақ сарқынды судың құрамында көптеген химиялық заттар, оның ішінде өсімдіктер мен топыраққа зиян келтіретін заттар да көп кездеседі. Сондықтан бұндай сар-қынды суларды пайдалану үшін оның қүрамындағы зиянды зат-тардың қүрамын толық анықтау керек.

Сарқынды судың құрамында өсімдіктерге пайдалы заттармен бірге, ауру тудыратын заттар да көп кездесетін болғандықтан, оларды суаруға пайдаланғанда санитарлық ережелерді толық сақ-тау керек. Мысалы, бүндай сарқынды сулар әртүрлі аурулар ту-дырмау үшін оларды алдын-ала арнаулы түндырғыштардан өткі-зіп гельминттерден тазарту керек. Еске сақтайтын бір жағдай, жаңағы гельминттердің топырақ ішінде бір жыл бойы және одан да^кеп мерзімде өзінің тіршілігін сақтай алатындығы. Осыған байланысты түндырғыштардан өткізілмеген сарқынды сулармен өсімдіктерді тек күзгі және қысқы мерзімде ғана суаруға болады. Ал мал азығы дақылдарын бүндай сумен жылдың қай мезгілінде болсын суара беруге болады.

Ірі қалалар мен өндірістік орындардың сарқынды суын кана-лизация арқылы жайылымдарға жыл бойы, үздіксіз жіберуге бо-лады, сондықтан қүрамын іріктеп, оларды жыл бойы суарудың маңызы зор.

Қазіргі уақытта сарқынды сумен суаруға қылтықсыз арпабас, су бетеге, тарғақ шеп, шалғындық кетібос шөп және шалғын ат-қонақ шөптерінің өте төзімді екендігі анықталып отыр.

139

Әртүрлі шөптерді суару үшін пайдаланылатын сарқынды су-дың мөлшері көптеген жағдайларға байланысты болады. Мысалы, жайылымды сарқынды сумен суару мерзімі және мөлшері оларға егілетін шөптердің биологиялық ерекшеліктерімен, әр шөптің суа-руды қандай мөлшерде қажет ететіндігіне сәйкес және жайылым-дардың сарқынды суды үздіксіз қабылдап, дұрыстап таратып отыруға толық мүмкіншілік туғызатындай жағдайды ескере оты-

рып белгіленеді. .

Жоғарыда көрсетілген сарқынды су жайылымдарға жіберілер алдында тазартылып, әр түрлі торлардан, құмүстағыш, және тұн-дырғыштардан өткізіледі. Сарқынды суды тазарту үшін қолданы-латын жіңішке торлардың саңлауларының ені 20 мм, ал деректі торлардың саңлауларының ені 100—200 мм шамасында болады. Осындай торлар сарқынды су ішінде кездесетін әртүрлі қағаз, шү-берек және тағы басқа үлкен қоспаларды ұстап қалады. Ал қүм үстағыштар сарқынды су ішінде кездесетін қүм, тағы басқа кіші-рек қоспаларды ұстап қалу үшін жасалады. Түндырғыш арқылы сумен араласқан гельменттердің мәйектерін түндырып алып қала-ды. Тұндырғыштар жүмысын жақсарту үшін олардың түбі мен қабырғалары асфальт, не болмаса бетоннан жасалуы керек, ал оның түбіне тұнған шегіндіні арнаулы, кейіннен жыртылатын учас-кеге жіберу керек. Топырақты шөгінді мен өңдеу үшін, оны жыр-тар алдында суару керек.

Орта есеппен шөгіндінің келемі тұндырғыштан өтетш сарқын-ды судың келемінің 0,5 процент шамасында болады. Түндырғыш-тан ететін әрбір мың текшеметр сарқынды судың шегіндісін де-зинфекциялау үшін 0,5—1,0 гектар шамасында 4 егістікке бөлін-ге_н 2—4 гектар жер керек. Сондай-ақ бірінші егістіктің топырағы шөгінді төгілгеннен кейін жыртылып, жыл бойы қара пар түрінде сақталады, ал қалған үш бөлікке мал азық дақылдары себіледі. Қара пар түрінде сақталатын әр гектар жерді 500—1000 текше-метр шамасында сұйық шөгіндімен өңдеп отыру керек.

Пайдаланылатын сарқынды суды механикалық жолмен тазар-ту схемасы 31 суретте көрсетілген. Жер бедеріне байланысты та-зарту қүрылыстарын орналастырудьщ екі түрі бар:

.1) Оларды суармалы жерге жақын, оның ең, биік жеріне орна-

ластыру;

2) Қалалық канализациядан сүйық зат пен газды шығарып түратын кең трубаның (коллектор) ая.қ жағына орналастыру.

Сарқынды суды тазартатын қүрылыстарды екінші турімен ор-наластырғанда, су суару жүйесіне насос станциясы арқылы керек-ті қысымдылықпен жіберіледі.

Механикалық әдіспен тазартылған сарқынды су суармалы жерге жабық трубопроводтар арқылы жіберіледі.

Жалпы сарқынды сумен суару жүйесі төмендегі элементтерден тұрады:

140

III

IV

31-сурет. Сарқынды суды механикалық жолмен тазарту схемасы:

1. тор; 2 қүмүстағыш; 3— тұндырғыш; 4— жабылымға щібері-

летін тазартылған су; 5—лай тартқыш; I—IV—шөгіндіні жерге сіңіріп айдап жіберу ушін пайдаланылатын танаптар.

— Тұрақты су тасығыштар жүйесі. Бүған белгілі мөлшерде

гидранттары бар жабық трубопроводтармен түрақты каналдар

жатады.

— Көшпелі, не болмаса уақытша жасалатын арық-атыз жүйе-
сі: Суару трубопроводтары, оқ-арық, уақытша жасалатын қүлақ-
арықтар, сайлар.

— Суару жүйесі, суару бороздасы мен тақтасы және палдар.

Жабық трубопровод арқылы сарқынды суды жыл бойы үздік-

сіз тасып түруға болады. Әдетте олар асбоцемент түтіктерімен жалғастырылады. Бұл трубопроводтар жер бетінен 0,7 метр те-реңдікке көмілуі керек. Оларды судан босату үшін, оның төменгі жағындағы бүрылыстарда су босатқыш қүлақтар жасалады.

Трубопроводтар өзінің атқаратын міндетіне сай басты, оман және қолша трубопроводтарға белінеді. Басты трубопроводтар сарқынды суды оман трубопроводтарға, ал соңғылары суды гид-ранттармен жабдықталған қолша трубопроводтарға бөліп беріп отырады. Әдетте гидранттарды суарылатын жердің ең биік жері-не орналастырған жөн, сондай-ақ әр суармалы учаскеге бір-бірден гидрант келгені жөн.

141

Ал гидранттардан сарқынды су суару трубопроводтарына жі-беріліп, одан әрі суару жүйесіне жіберіледі. Суару трубопровод-тары гидранттарға арнаулы солқылдақ шлангтер арқылы жал-

ғастырылады.

Суару трубопроводтары, әдеттегі ауыл шаруашылық дақылда-рын таза сумен суарғандағыдай, әр түрлі материалдардан жаса-лады; қүрыш табақтарынан, дюралюминиден, полиэтиленнен, өң-делген мақтадан тігілген матадан жасалады.

Ёгерде шаруашылық жағдайында суару трубопроводтары бол-май Қалған жағдайда, оқ-арықтарды да пайдалануға болады.

Мал азығы дақылдарын өсіп-ену мерзімінде сарқын сумен суа-ру екі әдіспен жүргізіледі. Мысалы, отамалы дақылдар борозда-лар арқылы, ал жаппай себілетін дақылдарды тақталап жайып суарады. Жалпы сарқынды сумен суарудың суармалы егін шаруа-шылығында қолданылып жүрген суару техникасынан аса көп ай-ырмасы жоқ, дегенмен оларды пайдаланғанда суару жүйесін өте ұқыпты жасау керек, өйткені бұл жағдайда егістіктен суды қа-шыртуға болмайды.

Шөптен бос учаскелерді қысты күні суару үшін арнаулы суару жүйесі тілінеді. Жер бетініқ бедерінің мөлшеріне қарай суару жүйесініц екі түрі қолданылады. Еңістік мөлшері 0,006-дан көп болмаған жағдайда контурлы палдар, ал еңістін, мөлшері 0,006-даң көп болғанда сатылы келтабандар қолданылады. Учаскені суаруға дайындаудың алдында қайырмасыз соқалармен жырту керек.

Әдетте сарқынды судың суармалы учаскелерді сыртына ағып кетпеуі үшін оның тәменгі жағынан биіктігі әр түрлі кедергілеу палдары жасалады. Сөйтіп осы палдар төңірегіне артық сарқын су жиналып, буферлік алаңдар пайда болады. Осы буферлік алаң-дарға жиналған артық сарқынды судың топыраққа тез сіңіп кетуі үшін қыш трубаларынан жабық дренаж жасаған тиімді болады. Жайылымды сарқынды сумен суару схемасы 32 суретте керсетіл-ген.

Су пайдалану графигін іс жүзінде орындауды қамтамасыз ету үшін суаруды жүргізу техникасы темендегідей болуы керек:

Сарқынды су суармалы алаңға жыл бойы үздіксіз жібері-
ліп тұруы керек.
Түнгі уақытта сарқынды су реттегіш сыйымдылықтарға
жіберіліп, немесе алдын ала жөнге келтіріліп қойған трубопро-
водтармен суару жүйесі арқылы суаруды автоматтандыру керек.
Суару графигінің өлшеу шамасы болып тәулік ішінде суа-
рылатын келем алынады.

Сарқынды сумен суару режимінің ерекшеліктері. Жайылымды сарқынды сумен суару режимінің, оны таза сумен суару режимі-мен салыстырғанда бірқатар ерекшеліктері бар. Бүл ерекшеліктер суарылатын жайылым учаскесінің сарқынды суды бойына қабыл-

142

32-сурет. Жайылымды сарқынды сумен суару схемасы:

. . - -.— —і-.,—.„^, і-;шііп ч^ору і;лсмасы:

1— щабық су кұбыры; 2— гидранттар; 3— суару құбыры; 4— суару бороздасы;

5— су босатңыш ңұлақ; 6— бөгет оуын босататын ңұлаң; 7— насос станциясы;

8— қысымды ңұбыр; 9— тазартқыш күрылыстар; 10— шөгіндіні шерге айдап

жіберу үшін қолданылатын учаске.

дай алатындай мүмкіншіліктің болуының және бүндай судың тың-айтқыштық маңызының өте жоғары болуына байланысты.

Жайылым өнімін арттыру жолында онда өсетін шептерді сумен мезгілінде және толығымен қамтамасыз ету факторы шешуші орын алады, сондықтан оларды суару режимін дүрыстап анықтау кажет.

Орта шамамен А. К. Зайкиннід есебі бойынша жайылымның әр гектарынан 100 центнер қүрғақ шөп алу үшін оған жыл бойы барлығы 3300—3700 м³/га тұрмыстық ендірістердің сарқынды суы берілуі керек.

Жалпы жайылым бір рет қысты күні суарылып (1000 м³/га) және жыл бойы бірнеше рет суарылуы керек. Әдетте жайылымда өсетін шептер ылғал сүйгіш есімдіктерге жатады, сондықтан әр бір килограмм қүрғақ зат құру үшін тарғақ шөп 501 кг, шалғын

143

атқонағы 489 кг, шалғындық көде шеп 523 кг және қоян құй-рық 551 кг шамасында ылғал жұмсайды. Сондай-ақ көптеген бір жылдық жүгері, қант қызылшасы, картоп сияқты дақылдармен салыстырғанда дәнді шөптер ылғалды өте көп жұмсайды.

Бір гектар жерге орналасқан суарылатын шөптердің жалпы пайдаланатын ылғалының мөлшері (ылғалдың өсімдіктер мен то-пырақ бетінен булануын қоса санағанда) республикамыздын, да-лалық аудандарында 8—10 мың текшеметр шамасында болады. Сондықтан бір гектар суармалы жайылымға өсу дәуірінде жібе-рілетін судың мелшері осы көрсеткішке сәйкес анықталғаны жөн. Сарқынды сумен суарылатын жайылымдарда ылғалдың қолайлы режимін сақтау үшін жыл бойы болатын жауын-шашынның тиім-ді мөлшері ғана есепке алынуы керек. Әдетте оның мөлшері жыл-ғы нормасының 70 процентіне тең болады.

Жүргізілген есептерге сәйкес жайылымның әрбір гектарына жыл бойы жіберілетін сарқынды судың мәлшері далалық аудан-дарда 5—7 мың текшеметр, ал қуаң аудандарда 8—9 мың текше-метр шамасында болуы қажет. Әрине жауын-шашын көп болған жылдары есептеген норманың мөлшері бірсыпыра азайтылып, ал қуаңшылық болған жылдары көбейтілуі керек. Бұл норманы 1 мың текшеметрге көбейту, не болмаса азайту су тапшылығын бол-дырмауға әбден жетеді. Әрбір гектар жерге жыл бойы жіберілетін сарқынды судың мөлшері 4—5 мың текшеметр шамасында бол-ғанда, оларды жаңбырлатып, ал одан көп болған жағдайда беткі жағынан, не болмаса, сіңіре суару мен жаңбырлатып суаруды ара-лас қолданған жен.

Бір гектар жайылымға жыл бойы қажет болатын сарқынды судың мөлшерін оған егілген шөптердің жалпы пайдаланатын ыл-ғал мөлшері арқылы анықтағанда, онық мөлшері оларды әрбір рет суарғанда жұмсалатын судың қосындысының шамасына жа-қын болуы керек. Бүл мөлшерді анықтау үшін бір мезгілдегі то-пырақ ылғалдылығының тапшылығын анықтау қажет.

Жайылымды мезгілінде суару арқылы, оны барлық мерзім бойы сумен қамтамасыз ететіндей ылғал қорын жасау керек. Жалпы жайылымды бір рет суарғанда жүмсалатын судың норма-сын төмендегі формула арқылы табуға болады.

т=100-н-А(рі—р₂)

бұнда: н — топырақтың тамыр жайылатын қабаты, м;

А.— топырақ қабатының көлемдік салмағы, т/м³;

Рі — суару алдындағы топырақтың ылғалдылығы, %;

рг — топырақтың ең кем су сыйымдылығы, %.

Суармалы жайылымдарда топырақтың тамыр жайылатын қа-батына өсімдіктер тамырының 90% орналасқан қабаты жатады. Әдетте бұл қабаттың мөлшері 0—40 және 0—50 см шамасында болады.

Топырақтың суару алдындағы ылғалдылығының жайылымдар-ды қолайлы режимде суаруды ұйымдастыруда алатын орны өте зор, ейткені осы мелшерге қарай топырақты, жайылым өніміне әсерін тигізбейтіндей мөлшерге дейін құрғатуға болатындығын анықтауға болады. Көптеген ғылыми-зерттеу мекемелерінің жә.ңе озат шаруашылықтардың деректері бойынша бұл мөлшер топы-рақтың ең кемсу сыйымдылығыньщ 70—75 проценті шамасында

болғаны жөн.

Сарқынды сумен суарылатын жайылымдардың топырақ ыл-ғалдылығын қолайлы мелшерде ұстаудың ете үлкен маңызы бар. Мысалы, жеңіл топырақты жерлерде суару нормасының мөлшері-нін, көп болуы суды тиімсіз пайдалануға әкеп соғады. Ал бүған керісінше, ауыр топырақты жерлерді сарқынды сумен суару нор-масының мөлшерден көп болуы оның батпақтануымен бірге, өні-мінің кеміп кетуіне әкеп соғады. Сондай-ақ жайылымға сарқынды суды өте кеп мөлшерде жіберу, олардын, тазарту жағдайын да на-шарлатады. Сарқынды сумен көп жылдар бойы және үлкен нор-мамен суарылған жайылымдардың құнарлығы да өте төмендеп кетеді. Сондықтан бір гектар жайылымға есу дәуірі бойы жібері-летін сарқынды судын, көлемі белгілі мелшерден аспағаны жөн. Мысалы, құмақ топырақты жайылымдардық әр гектарына 3 мьщ текшеметрден артық сарқынды су жіберілгенде онын, қүнарлығы кеміп, топырақтың сарқынды суды тазарту мүмкіншілігі кемуімен бірге, жер асты суыньщ ластану қаупі туады.

Жеңіл және орта салмақты топырақтарды беткі жағынан сар-қынды сумен суарғанда, суару нормасы шамасын 1000 м³/га жә-не одан да көбейтуге болады, ал бір гектар жайылымға жыл бойы жіберілетін сарқын судың мөлшерін, яғни суармалау нормасьвд 4000—7000 текшеметрге дейін көтеруге болады.

Жайылымды суару режимін, оны тиімді пайдалану жұмыста-рымен тығыз үйлестірілуі қажет. Мысалы, жайылымды жазғы тұрым сарқынды сумен суару топырақты едәуір жылытады. Бүн-да бір айта кететін жағдай — таза судың жайылым отының жақ-саруына қолайлы әсері ауаньщ температурасынын, 10°С-дан жо-ғары болғанында ғана тиіп, ал сарқынды судың бүндай әсері ауа-ньщ температурасының 10°С-дан жоғары көтерілгенінде бастала-тындығы. Сондықтан жайылымды сарқынды сумен суаруды нау-рыз айының басынан бастап қолдана беруге болады. Сонымен бір-ге сарқынды суды жылыту үшін пайдаланғанда, жайылым отынын, ертерек өсуіне және мал жаюды ертерек бастауға мүмкіншілік

туады.

Жазғы айларда жайылымды суару жүмыстары, оларда малды жайып алғаннан кейін үйымдастырылып, әр өрісті суару үзақ-тығы екі күннен артық болмауы керек. Суару аралық мерзімі 20— 25 күн шамасында болады. Егерде ауа райы ыстық және қүрғақ болса, жайылымда малды екінші рет жаю аралығында, оны екі

145,
реттен кем суармаған жөн. Бұндай жағдайда суару аралығы мер-зімі 10—14 күн шамасында болады.

Жайылымдарды сарқынды сумен беткі жағынан жаңбырлатып және астыңғы жағынан суаруға болады.

, Оларды беткі жағынан суарғанда суарылатын жайылымға су ашық каналдар, солқылдақ трубопроводтар арқылы жеткізіліп, жайылымға таратылады. Жайылымды бұл әдіспен суару, басқа әдістермен салыстырғанда қаржыны өте кеп қажет етпейді. Бұл әдістің кемшілігіне, судың көп мөлшерде жұмсалатыны және то-пырақтыц .ылғалдылығының біркелкі болмауы жатады. Топырак-тың ылғалДылығының біркелкі болуын, сарқынды судың жайы-лымнан тыс жерге ағып кетпеуін және техниканы тиімді пайдала-нуды қамтамасыз ету үшін оның бетін мүқияттықпен тегістеу қерек.

Жайылым бетін тегістеудің екі түрі болады: құрылыстық және пайдалану. Құрылыстық тегістеу Д-147, Д-183Д скреперлері, Д-20А грейдерлері және Д-159Б, Д-149 және Д-216 бульдозерлері күшімен орындалады. Бүндай тегістеу жүмыстарын жүргізу үщін арнаулы жобалар жасалады және бұл жұмыстар арық-атыз қү-рылыстарын салу жүмыстарымен бірге жүргізіледі.

Ал енді тегістеу жүмыстары жайылымды пайдалану мезгілінде жүргізіледі. Әдетте бүл жұмыстар күзді күні жерді жыртқаннан кейін ПТ-4, ПС-2,75 маркалы үзын базалы тегістеушілермен ат-карылады. Бүл тегістеушілер жайылым үстімен бірнеше рет жү-ріп өткенде оның бетін тегістеп шығады. Жайылым бетін тегісте-генде тегістегіштер еңістің бойымен және оған кесе-келденең ба-ғытта жүруі керек. Жайылым бетін тегістегенде оның кейбір жер-лерін кесу мөлшері әдеттегіден көбірек болуы мүмкін, ейткені бүл жерлердің топырағының қүнарлылығы сарқынды судың қүрамын-дағы тыңайтқыштардың әсерінен тез қалпына ке!леді.

Жайылымдарды сарқынды сумен беткі жағынан суару үшін әр түрлі әдістер қолданылады. Қазіргі уақытта өте кеп тараған әдіс — суды жайып тақталап суару. Бүл әдісті қолданғанда су жай-ылым бетімен жүқа қабатталып, ағып отырып топыраққа сіңеді. Суару тақталарын жасау үшін еңісті бойлап арнаулы тақта жа-саушылар (риджерлер) күшімен палдар жасалады. Бүл риджер-лер бір-біріне 70° бұрыштап орналастырылған аспалы рама мен қайырмадан және СУБ-48, СД-24 сепкіштерінің рамаларына жал-ғанылатын кетергіш механизмнен түрады. Суару тақталарынын ені сепкіштердің еніне тең болуы керек. Тракторға тіркеген тақта бір жүріп өткенде тақта беті тегістеліп, оның ортасында биіктігі 15 см табанының жалпақтығы 60 см палдар жасалып, сепкіштер палдар мен тақталардың жартысына тұқым сеуіп кетеді. Палдар-ды бұзып кетпеу үшін, оның үстімен жүретін сепкіштің шүмегінен тартып тұратын серіппеден босатып қою керек.

146

Соңғы жылдары жайылымдарды сарқынды сумен жаңбырла-тып суару әдісі өте көп тарап келеді. Бұл әдісті шаруашылық жағдайында колдану өте тиімді болады, өйткені суару нормасын реттеп, топырақтың ылғал-ауа режимін қолайлап, жайылым бе-тіне судын, біркелкі белінуін қамтамасыз етеді. Онымен бірге то-пырақтың ылғалдануы табиғи жаңбыр жауғандағыдай болып, су оттегімен байытылып, топырақ тосаптанбайды және бетін тегістеу жұмыстарына жүмсалатын қаржы кеміп, суды тиімді пайдалану-

ға мүмкіншілік туады.

Сарқынды суды жақсылап тазартқан жағдайда жайылымдар мен шабындықтарды жаңбырлатып суару әдісін кеңінен қолдану-

ға болады.

Мысалы, астана түрғын үйлерімен кәсіпорындарынын, және қа-ла маңындағы аймақта пайда болатын, көлемі тәулік сайын 459 мын, темшеметрге тең сарқынды сулар қала сыртындағы коллек-тор арқылы Сорбүлақ келіне қүйылады. Қүрамындағы азот, фос-фор және калийдін, мөлшеріне сәйкес Алматы қаласының сарқын-ды суы қазіргі уақытта орта тыңайтқышты қүнды сулар қатары-

на жатады.

«Союзводканалпроект» институтынын, Қазақ бөлімшесінін, де-ректеріне сәйкес Алматы сарқынды суларының қүрамында: азот— 33 г/м³, фосфор—14 г/м³ және калий—12 г/м³ мелшерінде бола-

тыны анықталған.

Жамбыл гидромелиорация-қүрылыс институтынық ғалымда-рының жүргізген зерттеулерінің нәтижесіне сәйкес Алматы қала-сының сарқынды суларының қүрамында негізгі керекті заттардың ара қатысы 2,5:1,0:1,0 шамасында болатыны анықталды. Ал енді көңнің қүрамында бүл негізгі қоректі заттардын, ара қатысы 2,0: : 1,0:2,0 шамасында болатынын ескерсек, астана сарқынды сула-рын толық тьщайтқыш деп санауға брлады. Сондай-ақ зиянды ин-гредиенттердін. көпшілігі сарқынды су құрамында аз мелшерде болған жағдайда, олар суармалы жайылымның өнімділігін арт-тыруға себеп те бола алатынын естен шығармау керек.

Алматы қаласының сарқынды суларын ауыл шаруашылық да-қылдарын суару үшін қолдануға болатындығын қала маңындағы совхоздар мен колхоздардың 40 жылдық тәжірибесі толығынан дәлелдейді. Сарқынды суларды толығынан пайдаланып, ауыл ша-руашылық дақылдарынан мол өнім алып жүрген шаруашылықтар аз емес. Мысалы, Алматы облысының Іле ауданына қарасты Қа-зақ ССР-ының 40 жылдығы атындағы колхозда сарқынды сулар-мен 1560 га жер суарылып, жүгерінің әр гектарынан 236,5 цент-нер енім өндіріліп, онын, езіндік қүны әр центнеріне 1,11 сом ша-масында ғана болып жүр. Осы шаруашылықта жоңышқаның әр гектарынан 33,8 центнер, қант қызылшасынан 477 центнер өнім өндіріледі. Ал енді «Қомсомол» совхозында сарқынды сулармен суарылатын жердің келемі 1000 гектарға жуық және әр гектар

147

жоңышқадан 45—80 центнер шөп, қант қызылшасынан 350—400 цеқтнер және жүгеріден 40 центнер тұқым алынады. Борондай мал бордақылау совхозындағы сарқынды сулармен суарылатын жердің көлемі 2000 гектар. Мұнда осындай сулармен суарылатын жерлердің әр гектарынан жүгерінің 301,0 центнер көк массасы, жоңышқадан 500 центнер сүрлем және жүгеріден 70,6 центнер тү-қым алынып жүр.

Алматы қаласының сарқынды суларын Іле ауданына қарасты құс фабрикасы, жүзім совхозында және «Қаскелең» совхозында тиімді пайдаланып жүр.

Ауыл'шаруашылық дақылдарын суару үшін сарқынды суларды пайдалануда біраз тәжірибенің барына қарамастан оларды ғылы-ми негізде пайдалану жөнінде ұсыныстар өте аз.

4.14. Егісті астыңғы жағынан суару

Егісті астыңғы жағынан суару жүйесі. Суарудың бүл әдісін қолданғанда су топырақтың 35—60 см тереңдігінде бөлінеді. Бұл әдіс топырақтың сору күшіне негізделгендіктен, оны капиллярлық қасиеті жоғары және су өткізгіштігі мол топырақты жерлерде қолданады. Ал қүмды, құмдақ, қыйыршық тасты, сорланған және темен түсіп кететін топырақты жерлерде қолданылмайды.

Егісті астыңғы жағынан суару жүйесі насос қондырғысынан, ашық өткізгіш каналдардан, немесе жабық трубопроводтардан, жер астындағы негізгі трубопроводтардан, суару және дренаждык трубаларынан және жүйедегі құрылыстардан құрылады (33-су-рет).

Топыраққа су әртүрлі әдістермен жіберіледі: біріне-бірі қатар 17,5—2,0 метр аралықта 40—45 см тереңдікке кемілген уақ тесікті трубалардан; қатар аралығы 5—6 метрлік 40—45 см тереңдікке кемілген, әрбір 30 см сайын фильтрлі материалмен жабылған жапсарлы өткізгіш трубалардан; тереңдігі 40—50 см қатар ара-лығы 1,0—1,5 метрлік қолдан жасалған үңгірлерден; іші құмға толтырылған су өткізбейтін беті ашық бетон, кірпіштен және қы-штан жасалған науалардан; 50—60 см тереңдіктегі гидробұрғы-мен; 30—35 см тереңдікте егісті астынан суаратын өздігінен жүре-тін машиналармен жіберіледі.

Диаметрі 7,5 см және үзындығы 100—200 метрлік суару түтік-теріне су диаметрі 12 см негізгі трубопроводтардан жіберіледі. 1 га жерге барлығы 5000 метрдей труба керек болады.

Көптеген мемлекеттерде егісті астыңғы жағынан суарудың он-шақты әдісі сыналғанымен олардың еш қайсысы шаруашыльщ жағдайында кеңінен қолдану таба алмай келеді. Соңғы жылдары осы проблеманы шешу мәселесі қаралуда.

Егісті астыңғы жағынан суарудың артықшылығы мен кемші-ліктері. Бұл әдістің суарудың басқа әдістерінен негізгі артықшы-

148

33-сурет. Егісті астықғы жағынан суару схемасы: 1— ашық канал; 2— шер астындағы суарғыштар; 3— ылғалдандыру түтіктері; 4— дрендер; 5— кашыртңы; 6— тірек вдрылыстары.

лығы мыналар: топырақтын. активті қабатының дымқылдығын оның капиллярлық су сыйымдылық денгейінде сақтауға болатын-дығы; суарғанда топырақтың жыртылатын қабатынын, құрамы бү-зылмай, беті қабыршықтанбайды және топырақ бетінен судыц булану мөлшерінін, аз болуының арқасында онын, топырақтағы қоры көп уақыт бойы сақталады; суару жұмыстары толығынан автоматтандырылған және жүмсалатын еңбек мөлшері шамалылау ауыл шаруашылық жүмыстарын механикаландыруға кедергі бол-майды; арамшөптер аз болады; сарқынды сумен жылу қалдықта-рын ерте өсетін көк еністерді ендіру үшін пайдалану мүмкіншілігі

бар.

Ал енді. бұл әдістің кемшіліктеріне: суару жүйесін салудың қымбаттылығЫ: жеңіл, төмен түсіп кететін және сорлы топырақты жерлерде қолдануға болмайтындығы; топырақтың жоғарғы қаба-тыньщ нашар дымқылдануының салдарынан көкөніс көшеттерінің және басқа дақылдардың көгеруі мен көнігіп есуінің қыйындауы;

149

судың топырақтың активті қабатынан төмен қабатына кеп мөл-шерде сіңіп кетуі; суару трубасының түбін күм басып қалмауы үшін суды тазарту керектігі.

Егісті астыңғы жағынан суарудың тиімділігі. Бір гектар жерде қышы трубаларымен суару жүйесін жасау үшін 9000—10000 сом-дай қаржы кетеді. Осындай күрделі қаржының мол жүмсалуынз қарамастан, бүл әдіс, мақта егісі, көкөніс, қант қызылшасы, жүге-рі және т. б. мардымды дақылдарды суару үшін өте тиімді болып саналады. Осы дақылдарды суарғанда суару жүйесін жасау және пайдалану үшін жұмсалатын қаржының орны тез толады. _е

ЕГІСТІК ЖЕРЛЕРМЕН СУАРУ УЧАСКЕСІНДЕП АРЫҚ-АТЫЗ ЖҮЙЕСІ

жүктеу 5,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 8 9 10 11 12 13 14 15 16