Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

89 
 
дейінгі  ӛмірі,  дағдарыс,  дағдарыстан  кейінгі  ӛмірі),  балалар  пайда  болғаннан 
кейінгі  отбасы  ӛмірінің  ӛзгеруі.  Сонымен  қатар  балалар  мен  ата-аналардың 
ӛзара қарым-қатынастарына, отбасының шағын қоршаған ортасына, отбасының 
бос уақытын қалай ӛткізетініне, қызығушылықтары мен қҧндылықтарына назар 
аудару  қажет.  Тек  осы  жағдайда  ғана  қолайсыз  жағдайдың  себебін  тҥсінуге 
және тҥзетушілік кӛмек кӛрсету бағдарламасын әзірлеуге болады. 
 
Отбасылық  қарым-қатынастың  теріс  дамуына  әсерін  тигізетін  себептердің 
қатарына мыналар жатқызылды: 

 
Отбасы  қҧруға  дайын  болмау,  ерлі-зайыптылар  арасында 
махаббаттың,  ӛзара  қолдаудың  болмауы.  Некеге  дейінгі  қарым-
қатынас  кезінде  қыздың  кӛңілін  табу  кезеңінің  болмауы  кейінгі 
отбасылық  қарым-қатынасқа  теріс  әсерін  тигізетіні  мҥмкін 
екендігін айта кету маңызды.  

 
Туысқандардың  некелесуді  қаламауы.  Кӛптеген  жағдайларда 
жігіттің ата-анасы баласының таңдауына сын жҥзбен қарайды. 

 
Балалармен  болған  ҧрыс-керістер  –  балалар  мен  ата-аналар 
арасындағы байланыстың бҧзылуы. 

 
Жеке  тҧрғын  ҥйдің  болмауы,  сондықтан  да  жастарға  некелерін 
ҧнатпаған туыстарымен бірге тҧруға тура келеді.  

 
Тҧрақты  жҧмысы  мен  еңбекақының  болмауы,  ол  ӛз  тарапынан 
отбасының материалдық жағдайының нашар болуына әкеледі. 

 
Маскҥнемдік, отбасы мҥшелерінің нашақорлығы. 
 
Осылайша,  талдаудың  негізінде  мынадай  қорытынды  жасауға  болады:  әрбір 
отбасының  ӛзінің  жағдайын  дамыту  сценариі  болады,  ол  отбасылық  қарым-
қатынастың  дағдарысына  әкеледі,  бірақ  солардың  ішінен  жиі  кездесетін 
бірнеше мынадай ӛмірлік сценарийлерді бӛліп қарастыруға болады: 
1)  Некеге дейінгі жақсы қарым-қатынас, екі адамның да отбасын қҧру ниетінің 
болуы,  отбасылық  ӛмірдің  басталуы  махаббатқа,  ӛзара  тҥсінушілікке, 
қҧрметтеуге  негізделген.  Бірақ  туысқандар  мен  жақындардың  таңдаған 
жҧбын ҧнатпауының, маскҥнемдіктің, жҧмыстан айырылудың, отбасындағы 
материалдық-тҧрмыстық  проблемалардың  болуынан  отбасында  ҧрыс-керіс 
басталады. 
 
2)  Некеге дейінгі жақсы қарым-қатынас, екі адамның да отбасын қҧру ниетінің 
болуы,  отбасылық  ӛмірдің  басталуы  махаббатқа,  ӛзара  тҥсінушілікке, 
қҧрметтеуге  негізделген.  Бірақ  балаларды  ата-аналар  тарапынан  бір 

90 
 
жағдайларда  аса  қатты  әлпештеу,  немесе  екінші  жағдайда  ата-аналар 
тарапынан  балаларға  жеткілікті  кӛңіл  бӛлмегендік  ата-аналар  мен  балалар 
арасында ҧрыс-керістің пайда болуына әкеліп соқтырады.   
 
3)  Некеге  дейінгі  қарым-қатынас  жеткілікті  тҥрде  дамымаған,  ҧзақтығы 
жеткіліксіз болған, отбасы жҥкті болып қалу себебіне байланысты қҧрылған, 
бірақ  оған  қарамастан  ерлі-зайыптылар  отбасын  қҧруға  және  оны  сақтауға 
тырысты. Бірақ, бірінші жағдайдағы сияқты сондай себептер мен оған қоса 
жҧбайлардың отбасылық ӛмір қҧруға әлі жас болуы, бір біріне эмоционалды 
салқын  қарауы,  бір  бірін  кінә  тағу  және  ҧрысу,  ата-анасының  біреуінің 
балаларға деген мейірімінің болмауы, отбасыны бҧзушы факторлар болды. 
 
4)  Отбасыны  «кездейсоқтықпен»  қҧру,  респонденттердің  ӛздерінің  айтуы 
бойынша  «солай  болып  қалды,  ол  бізге  не  ҥшін  керек  екендігін  ӛзіміз  де 
тҥсінбейміз».    Не  отбасы  қҧрылмады,  аналар  тәуелсіз  болғылары  келді, 
«кездейсоқтық»  қалыптасқан  отбасы  одағы  басынан  бастап  ақ  қҧлдырауға 
бейім  болып  келеді,  респонденттердің  айтуы  бойынша,  олардың  отбасын 
қҧру  ниеттері  болған  жоқ.  Оған  қосымша,  бҧл  отбасыларда  бір  бірін 
эмоционалдық алшақтату, ҧрыстар, жанжалдар болуы байқалады.  
 
Осы  зерттеу  аясында  орындалған  сҧраудың  қорытындысы  бойынша 
отбасының  сәтті  жағдайына  әсерін  тигізген  қолайсыз  факторлар  мыналар 
болып табылатыны белгілі болды: 
(1) ата-ананың біреуі немесе екеуі де тҧрмыс жағдайы қолайсыз отбасыда ӛмір 
сҥрді,  және  осы  ҥлгіні  олар  ӛздерінің  отбасылық  ӛміріне  қолданатындарын 
байқамай да қалады; 
(2)  отбасылық  ӛмірге  дайын  болмау,  отбасыны  махаббатсыз  қҧру,  кейде 
кездейсоқ  жҥктілікке  байланысты  болады,  оның  салдарынан  отбасында  ӛзара 
қҧрмет, бірін бірі тҥсінушілік пен сҥйіспеншілік жоқ; 
(3)  ӛмірлік  әлеуметтік  дағдылардың  болмауы:  елеулі  ӛмірлік  қиындықтар 
туындаған жағдайда адам оларға басымен кіріп кетеді де, жағдайдан шығатын 
жол  таба  алмай,  не  болмаса  оларды  айналып  ӛту  мақсатында  алкоголь 
ішімдіктеріне әуестеніп, аморалды ӛмір сҥре бастайды; 
(4)  ерлі-зайыптылардың  бірінде,  немесе  екеуінде  де  әр  тҥрлі  тәуелділіктердің 
(алкогольдік,  ойынқҧмарлық,  сексуалдық  және  т.б.)  болуы  негізінде  пайда 
болатын  проблемалар.  Бҧл  негізінен  кӛбінесе  әйелдерді  қатты  ойландырады, 
олар  ӛз  кҥйеулеріне  кӛмектескісі  келеді  де,  ӛзгерістерге  сенім  артып  ӛмір 
сҥруді  жалғастырады,  бҧл  ретте  олардың  ӛздері  де  бірлесе  тәуелді  болуға 

91 
 
ҧшырайды, олар кҥйеуінің тҧлғасы ӛзгерістерге ҧшырағанын және ӛздері білген 
адаммен емес, оның «ауруымен» ӛмір сҥріп отырғандарын тҥсінбейді; 
(5) материалдық, тҧрғын ҥй проблемалары, жҧмыстың болмауы; 
(6)  ерлі-зайыптылар  арасындағы  эмоционалдық  суықтықтың  әуел  бастан  ақ 
болуы,  немесе  баланың  туылған  кезеңінде  пайда  болуы,  ол  кезде  жҧбайлар 
арасында суықтық пен алшақтау пайда болады: әйел (ана, зайып) балаға кҥтім 
жасау жҧмысына басымен кіріп кетеді де, еркек ӛзінің шетте қалғанын сезінеді, 
және  де  балаға  кҥтім  жасау  әйел  адамның  мойнына  артылады,  ал  бҧл  кезде 
онығң ӛзіне де ер адамның кӛмегі, қолдауы қажет болады;  
(7)  ерлі-зайыптылар  арасындағы  конфликттік  қарым-қатынастар,  мҧнда 
десоциалдырылған  әсер  ата-ананың  аморалды  іс-әрекеті  арқылы  тікелей 
білінбейді,  мҧнда  ата-аналар  арасындағы  созылмалы,  салауатсыз  қарым-
қатынас есебінен кӛрсетілетін жанама әсер ету де орын алады; 
(8)  балаларды  тәрбиелеу  мәселелеріндегі  ата-аналардың  жеткіліксіз  біліктілігі 
(педагогикалық ауқатсыз отбасылар) және оның салдары ретінде ата-аналардың 
балаларына  қатысты  іс-әрекеттеріне,  тәрбиелеу  мәселелеріне,  балалардың 
дағдыларына,  олардың  жеке  қасиеттеріне  және  ерекшеліктеріне  байланысты 
проблемалар; 
(9)  Әлеуметтік  нормалардан  ауытқыған  балалардың  тәртібі  (педагогикалық 
немқҧрайлық,  әлеуметтік  жағымды  қарым-қатынас  жасау  ортасы).  Зерттелетін  
отбасылардағы  балалар  спорт  және  ойын  сауық  мекемелеріне  бармайды, 
олардың достары жоқ. Кітап оқымайды, мектептегі сабақтарды босатады; 
(10)  отбасыны  қоршаған  шағын  ортадағы  салауатсыз  қарым-қатынастар 
(туысқандардың  ҧнатпауы,  кӛптеген  отбасыларда  аморалды  ӛмір  сҥріп  келе 
жатқан адамдармен ғана шектелген; 
(11)  отбасы  қҧндылықтары  мен  идеалдарының  қалыптаспауы/болмауы. 
Әңгімелесу  кезінде  бір  де  бір  отбасы  бол  уақытын  бірге  ӛткізу  мәдениетінің, 
әдет-ғҧрыптардың болуы туралы әңгімен қозғамады. 
 
Отбасы дағдарысы  
Зерттеу  барысында  отбасыларға  «Осылай  бұдан  былай  бола  алмайтындығын 
қашан түсіндіңіз?» деген сҧрақ қойылды. Жауаптардың талдануы дағдарыстың 
«ірің»  ретінде  бірнеше  жыл  бойы  толғағы  жетіп  келгендігін  кӛрсетті.  Әрбір 
отбасы  ӛз  отбасы  ошағын  сақтауға  тырысты,  осы  негізінен  аналардың 
(әйелдердің)  еңбегі  болды,  алайда  балаларға  немесе  болашақ  отбасы  ӛміріне 
қауіп тӛнген кезде, «олқылық» немесе әрекет етуге тҥрткі болды.  
 
Бейәлеуметтік отбасыларда «қайнау шегі» мыналар болды:  

 
Кезекті ҧзақ салынып ішу,