Отбасы тұрмысының қолайсыздығын қалай

163 
 
танытқан басқа істерге тарту.  
Қоршаған ортасы тарапынан балаға 
кӛмек ҧйымдастыру.  
Ата-аналарды және жарақат алған 
балаларды психология мәселелері 
бойынша семинарға тарту 
Асырап алған 
немесе кҥтуші 
отбасы  
Ата-аналардың 
және 
балалардың 
психологиялық 
проблемалары, 
ата-аналар мен 
баланың 
қатынасының 
жетіспеуі, ата-
аналар мен 
балалардың 
жақындығы мен 
тҥсіністігінің 
болмауы.   
Отбасында 
қаражаттың 
жетіспеуі 
болады.  
Балаларға 
физикалық 
немесе 
Баланың беті 
қайтарылған, 
тҧйық немесе 
керісінше, аса 
белсенді, тез 
ашуланшақ, жиі 
жҥйкесінің 
олқылығы 
байқаладыСыртта
й және зорлық 
кӛрген іздері де 
болуы мҥмкін:  
кӛзі кӛгерген, 
жарақат алған, 
тҥрі жабырқаңқы. 
Балалар ӛзінің 
кішіпейілдігімен, 
киімінің 
қарапайымдылығ
ымен 
ерекшеленеді, 
Мҧғалімдер, 
сынып 
жетекшілері,  
кӛршілер, 
медицина 
қызметкерлері 
Отбасы проблемасын және кӛмек пен 
қолдауды қабылдауға дайындықты 
тҥсінуін айқындау мақсатында ата-
аналармен диагностикалық әңгімелесу.  
Ата-аналарға, және қажет болғанда 
балаларға психологтың кеңесін беру. 
Одан ары оңалту мақсатында бала мен 
ата-аналарды медициналық тексеру.  
Қажетті медициналық кӛмек кӛрсету.  
Заң кеңесін беру. Мҥдделі қоғамдық 
қҧрылымдар тарапынан кӛмек пен 
қолдауды ҧйымдастыру.  
Педагогтардың, психологтың, 
әлеуметтік педагогтың балалармен 
тҥзету жҧмыстары.  
Кҥтуші немесе асырап алған отбасының 
қабілеті жоқ жағдайында 
 
қамқоршылық 
және қорғаншылық органдарының 
Жолдама, 
психологиялық 
мінездеме, 
педагогикалық 
мінездеме, дәптерлер, 
кҥнделіктер, суреттер, 
учаскелік педиатрдан 
медициналық 
картадан ҥзінді 
кӛшірме 

164 
 
психикалық 
кҥштеу 
кӛрсетілуі 
мҥмкін. 
қажетті мектеп 
заттары жоқ.   
алдында білім беру мекемесінің 
қамқоршыларды қамқоршы болу 
қҧқығынан айырып, баланы олардың 
орнына басқа отбасына  беру туралы 
қолдаухат беру  
Ата-аналарының 
психологиялық-
педагогикалық 
сауаттылығы 
жеткіліксіз 
отбасы  
Ата-аналардың 
және 
балалардың 
психологиялық 
проблемалары, 
ата-аналар мен 
баланың 
қатынасының 
жетіспеуі, ата-
аналар мен 
балалардың 
жақындығы мен 
тҥсіністігінің 
болмауы. 
Баланың беті 
қайтарылған, 
тҧйық немесе 
керісінше, артық 
белсенді, тез 
ашуланшақ, жиі 
жҥйкесінің 
олқылығы 
байқалады.  
Сырттай және 
зорлық кӛрген 
іздері де болуы 
мҥмкін:  кӛзі 
кӛгерген, жарақат 
алған, тҥрі 
жабырқаңқы.  
Мектепке ҧйқысы 
қанбай келуі 
мҥмкін. 
мектеп, спорт 
мектебі, ҥйірме, 
секция және т.б. 
Мҧғалімдердің, психологтың, 
әлеуметтік педагогтың бақылауы және 
кеңесі. Психотерапевтің, 
ойынтерапевтінің отбасына және 
балаларға кӛмегі.  
Тәрбие беру тақырыбына семинарлар 
мен әңгімелер ӛткізу, бейнематериалдар 
мен фильмдерді қарау.  
Балаларды ҥйірмелерге, студияларға, 
секцияларға, кҥндіз тҧратын 
орталықтарға тарту.  
Баланың бейәлеуметтік тәртібі кезінде 
(агрессивтік, депрессивтік, суицидалдық 
және т.б.) КІИ, КІК, балалар 
наркологына, психиатрға есепке 
тҧрғызу, баланы балалар психиатрына 
тексерту.  
Мектеп бағдарламасын игермеген кезде 
баланы ПМПК жіберу  
Жолдама, балалардың 
суреттері, 
мҧғалімдердің, 
психологтың, 
әлеуметтік 
педагогтың 
мінездемесі 

 
13.3.  Отбасы  тұрмысының  қолайлығын  сақтау  бойынша  ата-
аналарға берілетін тәжірибелік ұсынымдар  
 
Жоғарыда  тарауларда  сәтсіздік  табалдырығынан  тҥгелдей  немесе  жартылай 
ӛте  алған,  сондай-ақ  қолайлы  жағдайдағы  отбасылардың  ӛмірдің  тҥрлі 
жағдайларынан 
жағымсыз, 
қолайсыз 
отбасы 
дәрежесіне 
тҥскен 
отбасыларына нҧсқамалар кӛрсетілген. 
Осы  тарауда  авторлар  отбасыларына  психология  және  педагогика 
салаларындағы  жетекші  мамандар  жасаған  нҧсқауларды  ҧсынады.  Осы 
нҧсқаулар жан-жақты және ӛзіндік (қолайсыз) аудиторияға арналмаған. 
 
Сәтті  неке  осы  қарым-қатынастан  әр  жақтың  алатыны  негізінде  емес,  әр 
жҧбайдың  бір-біріне  не  бере  алатыны  негізінде  қҧралады.  Байыпты  кӛз 
орнату  ҥшін  бірлескен  тырысу  қажет,  алайда  нәтиже  жіберген  кҥшке 
лайықты.   
Авторлар  оқырмандардың  назарына  Ричарда  Денни
59
  психологының  10 
кеңесін  ҧсынады,  олар  отбасылық  қарым-қатынасты  қҧрып,  оны  нығайтуға 
және ҥйлесімдікке қол жеткізеді: 
  
1. Әрдайым дастарханға бірге отырыңыздар 
Бір  ҥйде  тҧратын  адамдар  сирек,  тіпті  ешқашан  бірге  тамақтанбайды.  Әр 
қайсысы  ӛзіне  қолайлы  уақытта  тамақтанады,  немесе  теледидиар  алдында 
отырып  жҥрек  жалғап  алады.  Әрбір  отбасында  дастархан  жайып,  барлығы 
бірге  отырып  тамақтану  ереже  болуы  тиіс.      Жҧмыс  кҥндері  бҧл  мҥмкін 
болмаса,  бҧл  ережені  демалыс  кҥндеріне  ойластыруға  болады.  Отбасылық 
тҥскі  ас  немесе  кешкі  асты  елемеуге  ешбір  сылтаулар  болмауы  тиіс. 
Дастархан  басындағы  уақыт  барлығын  бірге  кӛріп,  асықпай  әңгімелесуге 
мҥмкіндік береді. 
  
2. Пікір алмасу 
Отбасы мҥшелерімен жиі ақылдасу, олардың пікірлерімен ықыластану қажет. 
Отбасындағы  бір  адамның  ҥнемі  бастаманы  ӛз  қолына  алып,  басқаларға  ӛз 
пікірін айтуға мҥмкіндігін бермеу ӛте нашар.  Айтылған ой-пікірлердің кӛбісі 
сіз  ҥшін  бағалы  болуы  мҥмкін.  Сондықтан,  біреудің  пікірін  сҧрамақшы 
ойыңыз болса, соған қҧлақ қоюды ҧмытпаңыз. 
  
                                                           
59
 
http://sekretblago.pro/publ/kak_stat_schastlivym/kak_stat_schastlivym/semejnoe_blagopoluchie/5-1-0-26
 

166 
 
3. Жақсылықта топталу  
Ӛзіңізді  отбасында  бақытты  сезіну  ҥшін  ӛз  назарыңызды  жақсылыққа 
топтауға  тырысыңыз.  Ӛмірлік  жолдасыңыздың  ҧнамсыз  әдеттеріне  назар 
аудармауға  тырысыңыз.  Адамдар  бірге  тҧратын  кезде  міндетті  тҥрде  бір-
біріне  деген  наразылық  туа  бастайды.  Назарыңызды  жалпылай  келіп, 
негативті  эмоцияларыңызды  ӛз  сана-сезіміңізде  жағымды  эмоциямен 
алмастырыңыз.   
 
4.  Қажет жерде болыңыз  
Отбасы мҥшелеріне қай уақытқа болмасын қажет болғанда, сонда болыңыз. 
Осы  ерекше  кездерді  бағалап,  отбасының  маңызды  уақиғаларын  жіберіп 
алмаңыз. Қажет  болған  кезде  ҥнемі  қастарында  болып,  кеңес  беруге,  кӛмек 
кӛрсетуге дайын болыңыз.  
 
5. Психологиялық  жайлылық жасаңыз  
Мақтаулы  қошемет  жасау  мҥмкіндігіңізді  әрқашан  пайдаланасыз  ба?  Ӛз 
отбасы  мҥшелеріңізден  нені  кҥтесіз?  Ӛз  балаларыңыздан  тым  кӛп  нәрсені 
талап етесіз бе? Оларға ӛзіңіз мақтанатындай жетістіктерге жету ҥшін артық 
қысым  кӛрсетпейсіз  бе?  Егер  сіздің  талаптарыңыз  тым ҥлкен  болса,  ата-ана 
мен балалар арасындағы қарым-қатынастың бҧзылу мҥмкіндігі кӛп.  
 
6. Отбасы мүшелеріне мақтаулы қошемет жасаңыз   
Оны  кез-келген  адам  жасай  алады,  бастысы  –  мҥмкіндік  тауып,  сынаудың 
орнына қолдап, отбасы мҥшелеріне жиі жақсы сӛздер айтуға тырысыңыз. 
  
7. Тосын сыйлар жасаңыз   
Ата-ана  болсаңыз  да,  жай  отбасының  бір  мҥшесі  болсаңыз  да  мҥмкіндік 
туғанда тосын сый жасауды ҧмытпаңыз. Ҥлкейе келе, біз сыйлықты алғанға 
қарағанда,  басқа  адамға  бергеннен  рақат  аламыз.  Сыйлық  алу  ӛте 
сҥйсіндіреді, бірақ оны жоспарлап, ҧйымдастыру да жағымды.  
 
8. Кешіріңіз  
 Кейбір  кезде  әрбір отбасында  ҧрыс-керістер  болады. Біреу  ӛз жақындарына 
жағымсыздық кӛзі болады, егер сіз жәбірленген жақ болсаңыз, ашу орынды 
реакция  болады.  Кейбір  кезде  сіз  тіпті  «мен  саған  оны  ешқашан 
кешірмеймін»  деп  айтуыңыз  мҥмкін,  бҧл  сіздің  миыңызды  негативті 
ойлармен  толықтырады.  Қандай  жағдайда  болмасын,  біз  ӛз  ӛзімізді  ҧстап, 
сабырлық сақтап, есімізге барлық жағдайды тҥсіруге тырысуымыз керек.  

167 
 
Біз оқиғаны ӛзгерте аламыз ба? Әрине, жоқ – бҧл енді ӛтіп кетті, сондықтан 
ешқашан «Мен саған оны ешқашан кешірмеймін» деп айтпауға тырысыңыз. 
Бҧл  сізді  бақытты  етпейді,  жаныңыздан  ауыртпалықты  алып  тастамайды, 
келешекте  мҧндай  жағдайдың  алдын  алмайды.  Бҧл  сӛздер  ешқандай  пайда 
әкелмейді, сізді іштей кҥйретіп, ӛз ӛзіңізбен шиеленісуге әкеледі. Жиі «Неге 
ол  осылай  айтты?»  немесе  «Неге  ол  осылай  жасады?»  деген  сҧрақты  ӛз-
ӛзіңізге  қою  қажет.  Сіз  логикалық  жауап  таба  алмасаңыз  да,  бҧл  жағдайға 
жаңа кӛзқараспен қарап, басқа адамды тҥсінуге тырысасыз.  
 
9. Ӛз қуаныштарыңыз бен қайғыларыңызды бӛлісіңіз  
Егер  сіз  ӛз  алаңдығыңызды  туыстарыңызбен  бӛлісе  алмасаңыз,  сізге 
бақытсыз және жалғыз болып қалуға тура келеді. Мықты, берекелі отбасында 
ғажайып  кҥш  бар.  Ӛз  қайғыңызбен  отбасыңыз  сізбен  бірге  қайғыру  ҥшін 
емес,  олар  сізге  қолдау  кӛрсету  ҥшін  бӛлісіңіз.  Отбасының  барлық 
мҥшелерінің  ӛмірінде  болып  жатқан  жағдайларды  білу  бірлік  тудырып, 
келешекте жетістікке жету негізгі іргетасын қалайды. 
  
10. Ӛмірдегі мақсаттарыңызды есте сақтаңыз  
Мансап ҥшін кҥресте, қысым астында, ҥйден кӛп уақыт алшақта жҥріп ӛмір 
сҥретін жандарға айтатын соңғы кеңес. Ӛмірдегі мақсатыңызды ҧмытпаңыз.  
Егер сіздің отбасыңыз, балаларыңыз бар болса, сіздің мақсатыңыз зиратта ең 
бай адам болу, сонымен қатар, ӛзіңіз кӛріспейтін отбасыңызға табыскер болу 
емес.    Сондықтан,  ӛз  уақытыңызды  жақындарыңызға  қамқор  болу  ҥшін 
дҧрыс  жоспарлаңыз.  Бірге  уақыт  ӛткізу  бӛгде  адамдардың  килігуінен 
қорғайтын  артықшылық  болуы  тиіс.  Отбасыңызға  сізге  бҧл  уақыт  баға 
жетпес  екендігін,  сіз  жетістік  ҥшін,  біліктілігіңізді  кӛтеру  ҥшін  кҥресіп 
жҥрсеңіз де, басты мақсатыңыз отбасы екендігін тҥсінуге мҥмкіндік беріңіз, 
бҧл алыстағы келешекке ғана қатысты емес. 
 
Орындалған  сҧхбат  барысында  сҧхбаткер-ата-аналарға  отбасыларға  қиын 
ӛмірлік жағдайға ҧшырамау ҥшін, немесе қолайсыз ӛмірлік жағдайдан шығу 
жолын табуға ӛз ҧсыныстарын беру тапсырылды. Солардың кейбіреулері:  
 

 
Отбасы тек ӛз-ӛзіне ғана кӛмектесе алады, қиын жағдайды еңсеруден 
қорқудың қажеті жоқ  

 
Үй ішінің амандығы – ӛз-ӛзіне сену, ӛз-ӛзін құрметтеу. 

 
Басқалардан кем болмай ӛмір сүруге ынтызар болу. Бір-бірін сүю және 
құрметтеу. Отбасында ӛзара түсінушілік, құрмет және тең құқылық 
болу керек.  

168 
 

 
Бастысы балалар жайлы және олардың амандығын ойлау.  

 
Оптимизм, ӛз-ӛзіне және ӛз күшіне сену, берілмеу.  

 
Әрқашан адам болып қалуға күш табу  

 
Қиындықтар болса, ӛз-ӛзінде тұйықталмау. Кӛмек, кеңес сұрау керек.  

 
Жұбайының  немесе  жарының  туыстарының  емес,  үлкендердің 
пікіріне, 
тәжірибелі 
адамдардың, 
мамандардың 
(психолог, 
психотерапевт) пікіріне құлақ асу.  

 
Ӛзгерістерден қорықпау, барлық бастаулар жақсылыққа жориды. 

 
Отбасында  маскүнемдіктің  барын  біле  сала,  туыстары  наркология, 
психолог, түрлі орталықтардан білікті кӛмек сұрауы тиіс.  

 
Аллаға сену  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

169 
 
Отбасы  бақытты  болу  үшін  оған  не  қажет?  Кім  істеу  керек?  (ата-
аналармен сұхбаттасу нәтижелері бойынша) 
Отбасы  тұрмысының  сәттілігі  үшін  не 
қажет? 
Кім кӛмектесуі керек? 
 
Жетістік. Жҧмыс. Тҧрғын ҥй 
 
Мемлекет жҧмыспен және тҧрғын ҥймен. 
 
Отбасындағы сҥйіспеншілік пен қҧрмет 
Тек қана отбасының ӛзі 
Тҧрақты еңбекақы 
 
Мемлекеттік  қолдау.  Адам  ӛзі  жақсы 
жҧмыс  істеуге,  бағалы  маман  болуға 
тырысуы тиіс. 
Әлеуметтік сәттілік 
 
Ҥкіметтің,  қоғамның  және  ең  бастысы, 
туысқандардың қолдауы  
Балалары  бар  аз  қамтамасыз  етілген 
отбасыларға  мемлекеттің  кӛмегі  (жҧмыс, 
жәрдемақы, тҧрғын ҥй) 
 
Қоғамның отбасына деген оң кӛзқарасы 
Қоғамда  отбасыны  биікке  кӛтеру  қажет. 
Отбасы қоғамның ҧяшығы болуы тиіс. 
Кӛпбалалық 
пен 
кедейлік 
бойынша 
жәрдемақыны кӛбейту  
Мемлекеттік бағдарламалар адамдар ҥшін 
болуы тиіс  
Отбасындағы бірауыздық 
 
Оған отбасының ӛзі жауапты 
Отбасылық қарым-қатынасты ҥзбеу 
Ана (әйел) баласы ҥшін ажырасқан кҥннің 
ӛзінде  де  отбасы  қарым-қатынастарын 
ҥзбеуі тиіс  
Балаға, жалғыз басты аналарға жәрдемақыны 
қайта тағайындау. 
Мемлекет  
Ананың  балаларды  тәрбиелеуге  уақыты 
болуы  керек,  тәулік  бойы  жҧмыс  істемеуі 
керек  
Мемлекет деңгейінде шешу керек. Жҧмыс 
берушілер тарапынан жауапкершілік. 
Жҧбайының,  жолдасының,  балаларының 
проблемаларын  әрдайым  тыңдай  білу  және 
тҥсіну 
Әйелі/анасы 
Махаббат,  балаларды  есеңгіреуден  қорғау 
керек, ҧрыс-керісті кӛрмеулері тиіс  
Ата-ананың екеуі де 
Отбасымен  уақытты  кӛбірек  ӛткізу  керек, 
киноға,  басқа  жерлерге  бірге  бару  керек, 
әкесі  мен  анасы  бос  уақытын  қайда 
жіберерін  білмей,  маскҥнемдікке  салынбай, 
балаларын  ҧмытпас  ҥшін  бос  уақыттары 
болмауы тиіс!  
 
Балалардың ата-аналары 

170 
 
«Отбасы мүшелерінің бірін бірі құрметтеу мен ӛзара түсмінушілік – 
жетістік кепілі»  
(екі отбасының ӛмірінен): 
 
1. «Әйелі күйеуін әрқашан түсінуі, оның пікірін құрметтеуі керек, және  
күйеуі де әйеліне тура солай қарау керек. Мен мұның ӛте маңызды 
екендігін қазір ғана түсіндім. Менің жоғары білім алғаным туралы екі 
дипломым бар, ал ол қарапайым оператор. Менің құрмет грамоталарым 
бар, мені теледидардан кӛрсетеді, ал ол жай ғана, кӛзге кӛрінбейтін, 
тіпті галстук таққан да жараспайды, арқан сияқты мойнында салбырап 
жүреді. Бірақ ол әрдайым біз туралы ойлап жүреді, ертерек тұрып, ӛзі 
вахтада болғанша бізге жететіндей етеп, отын жарып қояды. Ұдайы 
телефон шалып, ұлымыз утралы, кішкентай қызымыз туралы сұрап 
отырады, ал мен оны маған сенбей, мені тексеріп отырады екен деп 
ойлайтынбын. Осының барлығын бастан кешіргеннен кейін ғана мен 
күйеусіз тұру ӛте қиын екендігін түсіндім. Ұлымды да жоғалтып ала 
жаздадым, әрқашан басқалардың баласы менікінен жақсырақ деп 
ойлайтынмын. Іштарлық адамды ӛлтіреді. Айту мен ойлау ӛте қиын, 
бірақ мен бәріне ӛзім кінәлімін. Қазір ӛте бақыттымын, әрине. Ұят, бірақ 
менің ер азаматтарым ӛткен  туралы ешбір тіс жарған емес. Ер 
адамдар ашуын кӛп сақтамайды деп айтады, ол біз, әйелдер түймедейден 
түйедей шығарып отырамыз» (бҧрынғы бейәлеуметтік отбасымен 
сҧхбаттан). 
 
2. «Қазір біздің отбасымызда бәрі жақсы. Кӛп нәрсе маған байланысты. 
Ең алдымен, мен күйеуім қайтып маскүнемдеріне оралмас үшін 
кӛмектесуім керек. Ол тозаққа қайтып оралғым келмейді. Күйеуімді 
қолдап отырамын. Үйдің берекесін қашырмай, отымды жағым 
отырамын. Қазір бірге басқа жаққа кӛшіп кетуді жоспарлап отырмыз, 
үй сатып алып, баламызға білім бергіміз келеді. күйеуіме бос уақыт 
қалдырмай, толық жұмыс басты жасап қою қажет, сонда ол бұрынғы 
маскүнем достарына уақыты жетпейтін болады.» (бҧрынғы 
бейәлеуметтік отбасымен сҧхбаттан). 
 
 
 
 

 
Жобаны орындаған:  
Сандж зерттеу орталығы 
 
Оқу қҧралының авторлары:  Шәріпбаева Айнагҥл, Байтугелова Наталья, 
Ауғанбаева Анар 
 
 
 
 
 
 
Осы оқу қҧралы жӛніндегі Сіздің пікіріңізді sange.kz@gmail.com 
электрондық почта
 
немесе
 
8(7172) 24 12 88 телефоны бойынша білуге 
қуанышты боламыз. Авторлар ҧжымы.  
© Сандж ЗО. 2012. 
 
 
 
 
Басылымға қол қойылды 06.11.2012. 
Гарнитурасы «Times New Roman». Форматы 60х841/16. 
Офсеттік қағаз. Офсеттік басылым. 
Шартты бас.б. 17,75. Тиражы 500 дана.