Отын-энергетикалық кешенінің (ОЭК) құрылымы
О тын-энергетикалық кешен
|
О тын өнеркәсібі Электр Мұнай және газ
энергетикасы құбырлары, электр
қуатын жеткізу
|
Дүниежүзіндегі мұнай қорлары және өндірілуі. Ғаламшардағы мұнайдың болжанған қорлары шамамен алғанда, 300 млрд. тонна құрайды. Мұнайдың әлемдік анық (дәлелденген) қорлары (немесе осыларды ғылым мен техниканың дамуының қазіргі деңгейінде Жер қойнауынан шығаруға болатын қорлар) 2007 жылдың басында шамамен 165 млрд. тоннаға бағаланған болатын.
Мұнайдың әлемдік ресурстарының географиялық бөлінуінің негізгі ерекшелігі олардың көпшілік бөлігінің дамушы елдері, бірінші кезекте осында Арабия түбегінде және Парсы шығанағы шельфінде алып кен орындары бар Таяу және Орта Шығыс елдеріне (әлемдік қорлардың 60%-дан астамы) келетіндігінен тұрады. Әлемнің мұнай қорларының 10%-ға жуығы Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерінің аумағында шоғырланған (оның ішінде Ресейде – 6%-дан астам). Салыстыру үшін: мұнай қорларының 10%-ға жуығы Африканың бүкіл елдеріне келеді. Дамушы елдер ішінде осы құнды ресурстың қорлары бойынша көшбасшылар болып: Сауд Арабиясы, Иран, Ирак, Кувейт, Біріккен Араб Әмірліктері, Венесуэла табылады. ОПЕК елдерінің үлесі – 75%-ға жуық.
Әлемдегі мұнай өндіру бойынша әлемдік көшбасшылар болып қазіргі уақытта Сауд Арабиясы, Ресей, Америка Құрама Штаттары, Иран, Қытай, Мексика, т.б. табылады (қосымшадағы 4-кестені қараңыз).
ХХ ғасырдың басында мұнай шығару бойынша әлемнің екі көшбасшы еліне – Ресейге және Америка Құрама Штаттарына – мұнай шығарудың әлемдік көлемінің 93%-дан астамы (тиісінше 50,8 және 42,7%) келді. Одан кейін осы ресурс түрін шығару географиясы кеңейе түсті және топтағы көшбасшы елдердің ара қатынасы өзгеріп отырды. 1930 жылдардың өзінде-ақ Америка Құрама Штаттары (әлемдік шығарудың 67%-ы) және Венесуэла (9%) көшбасшы бола бастады. Ресей үшінші орынға көшті (7%), одан кейін Мексика мен Иран келе жатты. Бұл ретте Америка Құрама Штаттары мен Венесуэла әлемдік нарыққа мұнайды негізгі экспорттаушы – жеткізушілер болып табылды.
1950-1960 жылдардағы Таяу және Орта Шығыста, КСРО-да, сонымен қатар Африкада мұнай шығарудың жылдам өсуі осы аймақтардағы мұнайдың орасан зор жалпы қорларымен ғана емес, мұнай шығаруға салыстырмалы түрде төмен үлестік капитал салымдарымен және ағымдағы шығындармен, сонымен қатар өнімді скважиналардың өте жоғары өнімділігімен түсіндірілді.
70- жылдардың басына қарай Солтүстік Америка елдерінің әлемдік мұнай шығарудағы үлесі 25%-ға дейін қысқарды, дәл сол кезде Азия мен Шығыс Еуропада мұнай шығарудың маңызы арта түсті. Әлемдік нарыққа мұнайды аса ірі экспорттаушылар-жеткізушілер де (Сауд Арабиясы, Иран, Ирак, БАӘ, Кувейт) дәл осы Азия аймағында орналасқан. Мысалға алар болсақ, 1978 жылы ОПЕК-ке мүше елдердің үлесіне мұнай шығарудың 50%-дан астамы және оның экспортының 80%-дан астамы келді (салыстыру үшін: 2005 жылы – мұнайды шығару мен әлемдік саудалаудағы тек 40% ғана).
1970-1980 жылдары Солтүстік теңіздің мұнай ресурстарын (негізінен алғанда теңіз акваториясының британдық және норвегиялық секторларында) игеру басталды, бұл әлемдік мұнай шығарудағы Батыс Еуропа елдерінің үлесін арттырды (1950 және 1970 жылдары – 0,7%; ал 2005 жылы – 9,0%). Азырақ шамада болса да, Солтүстік мұнай кен орындарын ашуда сонымен қатар Дания, Италия және Нидерланды да жүргізуде. Қазіргі уақытта Ұлыбритания мен Норвегияның үлесіне әлемдік мұнай шығарудың 3-4%-ға жуығы келеді, оның үстіне шығарылатын мұнайдың айтарлықтай бөлігі Батыс Еуропаның басқа елдеріне және тіптен Америка Құрама Штаттары мен Канадаға экспортқа кетеді.
КСРО үлесіне 90 жылдары мұнайдың әлемдік шығарылуының 20%- ға жуығы келді (ал 1988 жылы КСРО-дағы мұнай шығару көлемі 624 млн тоннаға жетті - әлемдегі бірінші орын). Бірақ 90 жылдардың басынан Ресей мен Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа республикаларының экономикасын қайта құру кезеңіндегі саяси және экономикалық өзгерістермен байланысты оны шығарудың қысқаруы байқалды. Алайда, мұнайға деген бағаның өсуімен Ресейде мұнай шығару деңгейі қайтадан өсе бастады және 2005-2006 жылдары әлемдік мұнай шығарудың 12%-ынан асып түсті.
Соңғы онжылдықтар ішінде Азия мұнай шығару бойынша көшбасшы аймаққа айналды (тек Таяу Шығыс елдерінің үлесіне ғана 30%-дан астамы келеді). Қытайдың мұнай өнеркәсібі әлемдік экономикада күн өткен сайын көбірек рөл ойнай бастауда (1950 ж. – 0,2 млн. т; 1970 ж. – 20 млн. т; 2006 ж. – 180 млн. тоннадан астам). Африка елдеріне жалпы алғанда әлемдік мұнай шығарудың 10%-дан сәл астамы ғана келеді. Осы аймақтың жетекші мұнай шығаратын, – сонымен қатар мұнайдың ірі экспортшылары болып табылатынелдері (ОПЕК-ке кіретін) Нигерия, Алжир, Ливия. Жалпы әлемдегі мұнай шығару бойынша көшбасшылардың құрамындағы елдер бойынша өзгерістер көрсетілген.
ТМД елдерінде, оның ішінде Ресейде негізгі мұнай-газ бар провинциялар Батыс Сібірде, Орал-Поволжьеде, Коми Республикасында (Печора провинциясы) орналасқан. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының басқа елдерінде де – Қазақстанда, Түрікменстанда және Әзірбайжанда да мұнай-газ өндіру кеңінен жүргізілуді.
Америка Құрама Штаттарында мұнай шығару – жылына 280-350 млн тонна. Ол негізінен алғанда Техас, Луизиана, Калифорния штаттарында және Аляскада (соңғы штатта мұнай өңдеу жоқ) шоғырланған. Латын Америкасы елдерінің арасынан Мексика, Венесуэла (әлемнің мұнай шығаратын елдерінің бірінші ондығына кіреді) және Аргентина көзге түседі.
Дүниежүзінің мұнай өнеркәсібі өте жоғары дәрежеде монополияланған. Аса ірі мұнай корпорациялары әлемнің ең қуатты трансұлттық корпорацияларына жатады, олардың арасында «Эксон Мобил» (Америка Құрама Штаттары), «Бритиш Петролеум» (Ұлыбритания), «Роял Датч/Шелл» (Нидерланды/Ұлыбритания), «Тотал» (Франция) және т.б бар.
Мұнайды теңізде және оның қайраңдарындағы кен орындарында шығарудың үлесі зор. Теңіздерде іздестіру-барлау жұмыстары енді жағалаудан 200-500 километрге қашықта тіпте, 800 метрден асатын тереңдіктерде жүргізілуде. Мұнайдың теңіздегі ең ірі кен орындары Парсы шығанағында, Арабия түбегінің оңтүстік-шығыс жағалауларының маңында, Мексика шығанағында, Солтүстік теңізде, Алясканың солтүстік жағалауының маңында және Америка Құрама Штаттарында Калифорния жағалауларында, Африканың батыс жағалауында және т.б. барланған. Бұл ретте кей елдерде шельфтік кен орындарында мұнайдың барланған қорларының негізгі бөлігі, мысалға, Америка Құрама Штаттарында – 1/2-ден астамы, Бруней мен Катарда – 2/3 бөлігіне жуығы, Ангола мен Австралияда – 4/5 бөлігінен астамы, Бахрейнде – 9/10 бөлігі, ал Норвегия мен Ұлыбританияда – 100%-ға жуығы шоғырланған.
Достарыңызбен бөлісу: |
