Н. С. Сейітов г-м.ғ. д., профессор Оқулықта «Геология және пайдалы қазбалар кен орындарын барлау»

Табиғи ылғалдылық w
e
жынысты табиғи жағдайда сипаттайды және тау 
жыныстарында табиғи жағдайда болатын судың салыстырмалы санына тең 
болады. 
Сумен қанығудың коэффициенті К
вн
жыныстың сумен қанығуының деңгейін 
сипаттайды. 
n
e
BH
w
w
K

. 
Жыныстың өзінің бойындағы суды механикалық әсердің салдарынан беру 
қабілетін субергіштік 

у
дейді. Ол толық және максималды молекулярлық ылғал 
сыйымдылықтардың айырма-шылығымен анықталады: 

у
= w
n
- w
м
. 
Молекулярлық немесе пленкалық ылғал сыйымдылық w
м
– ол жыныс 
бөлшектерінің бетінде молекулярлық тартылыс күштерінің әсерімен ұсталатын су. 
Ол мына формуламен анықталады: 
C
C
M
M
G
G
G
w


, 
мұнда
G
М
-пленкалық суы бар үлгінің салмағы. 
Тау жынысының өзі арқылы су жібергіштік қабілеті өткізгіштік коэффициенті 
– К
ПР
арқылы сипатталады. Ол Дарсидің теңдеуімен анықталады: 

1




L
F
K
V
ПР
Ф
, бұдан 

F
L
S
Q
K
ПР




, дарси, 
мұнда
Q - бір уақыт ішінде жыныс арқылы өтетін судың көлемі; 

F - көлемі 

L судың сүзілу жолындағы қысымының азаюы; 
V
Ф
- сүзілу жылдамдылығы; 

- сұйықтың тұтқырлығы, пз (пуаз = кг.сек/м
2
). 
Тау-кен жұмыстарында көбінесе сүзілу коэффицентін қолданады: 


1



в
K
K
ПР
Ф
, м/сек,
мұнда

в - судың тығыздығы. 
Практикалық есептеулерде 
1



e
деп алуға болады. 
Сонда Кф = Кпр. 
Сүзілу коэффициентінің шамасына байланысты тау жыныстары мынадай 
болып бөлінеді: 
су өткізбейтін - Кф < 0,1 м/тәулік, 
аз өткізетін - 0,1 

Kф 

10 м/тәулік, 
орташа өткізетін - 1 

Kф 

500 м/тәулік, 
жақсы өткізетін - Кф > 1000 м/тәулік. 

Тау жыныстарының сумен қаныққан кезінде өзінің көлемін үлкейтетін 
қабілеті ісіну деп айтылады. Ол ісіну коэффициенті арқылы сипатталады: 
1
0


V
V
K
H
H
, 
мұнда 
V
H
- ісінген жыныстың көлемі; 
V
O
- жыныстың бастапқы көлемі. 
Ісінуге ерекше бейім болатын саз балшық және құрамында саз балшық бар 
тау жыныстары. Басқа тау жыныстарында іс жүзінде ісіну болмайды. Ісіну 
коэффициенті саз балшық үшін 2 ден 1,5 ға дейін өзгереді, супестер үшін - 1,5-1,05 
ке дейін, құмдікі 1 ге тең. 
Судың әсерімен тау жыныстары тағыда еруі мүмкін. Минералдар мен тау 
жыныстары бұған байланысты былай бөлінеді: ерігіш жыныстар - галойдтар 
(NaCl, KCl, CaCl
2
, MgCl, МgSO
4
және т.б.), нашар ерігіш – доломиттер, 
ізбестастар; ерімейтін - кварц, тақтатастар, граниттер және т.б. 
Тау жыныстарында әр түрлі қышқылдардың судағы ерітінділері айналымға 
түскенде олардың ерігіштігі көбейеді. 
Суға қаныққан тау жыныстарының ұңғымен аршылған кезінде ағуға 
бейімділігін жүзгіштік дейді. 
Мұндай қасиет сумен қаныққан майда түйіршікті ылай және саз балшық 
түйіршіктері бар құмдарға тән болады. 
Суға көп қаныққан кезде "ағуға" немесе "жүзуге" биімділігі болатын тау 
жыныстарын жүзгіштер дейді. 
Жүзгіштіктің көрсеткіші ретінде су астындағы табиғи құлама бұрышы 
(құмдар үшін) немесе седиментациялық көлем алынады. 
Тау жыныстарының су-коллоидтық қасиеттерінің бұрғылау процестерін 
тиімді жүргізуге әсері көп. 
Мысалы, тау жыныстарының ісінуімен ұңғы бұрғылағанда кездесетін көп 
қиындықтар байланысты. Ұңғының диаметрі кішірейеді, ол бұрғы құрамының 
ұсталып қалуына себеп болады. 
Тау жыныстарының ылғалдануы олардың беріктігін азайтады. Бұл әсіресе 
қаттылықты азайтқыштар деп, аталатын адсорбцияланған беттік активті заттардың 
судағы ерітінділерін қолданғанда өте қатты сезіледі. Мұндай заттар судың 
аққыштығын көбейтіп, оның өте кішкене жарықшақтарға кіруіне мүмкіндік 
тудырады. Осының салдарынан жарықшақтар қайтадан бітеле алмайды, олардың 
саны көбейіп, тау жынысының беріктігі азаяды. 
Шайғыш сұйықтардың қолданылуы бір жағынан тау жыныстарының 
талқандалу 
процесін 
жақсартады, 
ал 
екінші 
жағынан 
жыныстардың 
орнықтылығын азайтады. 
Судың әсерімен тау жыныстарының қаттылығының азаюының тағы бір себебі 
олардың құрамындағы кейбір компоненттердің еруі (сілтілену). 

жүктеу 8,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: