82
жал пы көз қа ра сы, оның ең бек те рі не әсер ет пей қа ла ал май ды,
мінд ет ті түр де әсер ете ді. Су рет теп отыр ған ке йіп ке рі не жә не
олар дың іс-әре ке ті не, өзі нің тап тық по зи циясы на қа рай ды. Сон-
дық тан та рих пә нін де пай да ла на тын көр кем әде биет ав то ры ның
кім екен ді гі мен жә не оның көз қа ра сы мен, та рих пә ні нің мұ ға-
лі мі та ныс бо луы ке рек. Қа зақ стан та ри хын оқы ту да қол да ны-
ла тын елі міз дің әде биеті нің нұс қа ла ры тө мен де көр се тіл ген үш
са ла да топ тас ты рылуы ке рек:
1) ав то ры сөз бо лып отыр ған та ри хи дәуір ке зін де өмір сү ріп,
та ри хи оқи ға ны өзі нің шы ғар ма сы на ар қау ет кен туын ды-
лар мен ғұ мыр на ма лық шы ғар ма лар;
2) ав то ры та ри хи дәуір ден ке йін өмір сүр ге ні мен, та ри хи оқи-
ға ны зерт теп, оны өзі нің ой еле гі нен өт кі зу ар қы лы жа зыл-
ған көр кем шы ғар ма лар;
3) фольклор лық та ри хи көр кем шы ғар ма лар.
Бі рін ші топ қа бел гі лі бір та ри хи оқи ға тұ сын да өмір сү ріп,
оның ті ке лей куәге рі бол ған ақын, жа зу шы лар дың та ри хи ақи қат-
ты көр се те тін туын ды ла ры ірік те ле ді.
Екін ші топ та ғы шы ғар ма лар ға өзі нің бұ рын ғы шы ғар ма лар ға
өт кен та ри хи мә се лелер тө ңі ре гін де гі де рек тер мен мағ лұ мат тар-
ды жи нақ тап, зерт теу ба ры сын да жаз ған жа зу шы лар дың ең бек те-
рі жа та ды.
Үшін ші топ фольклор лық та ри хи шы ғар ма ларды қамтиды.
Шы ғар ма лар дың кез кел ге ні та рих ты то лық ты рып, ке ңі рек мағ-
лұ мат бе ре ді, ал
та рих бол са, сол көр кем шы ғар ма да ғы оқи ға-
лар дың қан дай дә ре же де су рет тел ген ді гін бі лу ге кө мек те се ді.
Де мек, та рих пен әде биет бі рін-бі рі то лық ты рып, те рең тү сі нік
бе ру ге жәр дем де се ді. Екін ші сөз бен айт қан да, та рих шы ой пі кі-
рін нақ ты ма те ри ал дар мен де рек тер не гі зін де дә лел дейді. Бол ған
оқи ға да ғы жа ңа лық ты қос пайды. Ал әде биет те ақын-жа зу шы-
лар жыр ға өзек бол ған та ри хи оқи ға ны, та рих та ғы адам іс те рі нің
же мі сін сақ тай оты рып, өз бе тін ше су рет тейді. Та ри хи оқи ға ны,
та ри хи іс ті зерт теу ті лі мен емес, көр кем шын дық қа, бей не лі тұл-
ға ға, әде би тіл ге ай нал ды рып баян дай ды. Бұл та рих пен әде биет-
те жік жоқ де ген сөз емес, кей де олар дың ара сын да ал уан түр лі
айыр шы лық тар да, қа ра ма-қар сы пі кір лер де ұш та сып оты ра ды.
83
Мұ ны ірік теу мен сұ рып тау ке зін де үне мі ес ке ру ке рек. Өйт ке ні
оқу шы ның та рих қа де ген ын та сын ұш тап, оған түрт кі бо ла тын –
та ри хи ро ман дар. Осы топ та ғы көр кем шы ғар ма лар ды ірік теу де-
гі мақ сат оқу шы ның кө ңі лін бас қа жақ қа ауда ру емес, ке рі сін ше,
мек теп та лап та ры на лайық са бақ тың бі лім ді лік, тәр бие лік мә нін
арт ты ру бо лып отыр.
Қа зақ та ри хын мек теп тер де оқы ту да пай да ла ны ла тын та рих-
қа көр кем әде биет ті осы мін дет тер ге сәй кес ірік теп,
оның кө-
ле мі мен маз мұ ны на қойыла тын та лап ты орын дау да жанр лық
ерек ше лік тер ге де кө ңіл ауда ру ға ту ра ке ле ді. Бұл тұр ғы дан
қа ра ған да та рих қа бай ла ныс ты та ри хи жыр лар, та ри хи ро ман-
дар, поэма лар, поэзия лық жә не драм а лық шы ғар ма лар деп топ-
тас тыр ған орын ды. Сон да жанр лық жа ғы нан ал дың ғы топ та ғы
ең бек тер қа та рын да ауыз әде биет індегі бар лық үл гі ле рі қо са
қа рас ты ры ла ды, де мек, аңыз, әң гі ме, ер те гі, эпос тар, ма қал-мә-
тел, на қыл сөз дер де осы са ла ға топ тас ты ры ла ды. Бұл көр кем
әде биет ті ірік теу ге мұ ға лім жұ мы сын же ңіл де ту мен қа тар, шы-
ғар ма да кел ті рі ле тін үзін ді нің жанр лық си па ты на зер са лу ға да
өте қо лай лы.
Сөйт іп, та рих ты оқы ту да пай да ла ну ға
бо ла тын та ри хи маз-
мұнда ғы көр кем әде биет тің бас ты ла ры на жанр лық жа ғы нан жо-
ға ры да ғы жүйеге топ тас ты ру қа жет, сон да олар дың бә рін ірік теу-
ге қойыла тын шарт мы на лар:
1) ірік тел ген әде биет тің та ри хи құ бы лыс ты су рет тейт ін не-
ме се баян дайт ын үзін ді сі та ри хи шын дық пен оның да му
заң ды лы ғы на сәй кес ке ле тін дей жә не бі лім ді лік, тәр бие-
лік, шә кі рт тің ой-өрі сін да мы тар лық тай
мін дет ат қа руы
ке рек;
2) са бақ та, сы нып тан тыс жұ мыс та пай да ла на тын көр кем әде-
биет ті ірік теу де, ең ал ды мен, оның көр кем дік са па сы ның
жо ға ры болуына мән бе ру қа жет. Үзін ді
кел ті ріл ген әде-
би шы ғар ма сол сы нып тың әде биет пә ні бағ дар ла ма сын да
қам тыл ған, қам тыл ма ға нын, ол шы ғар ма мен оқу шы ның
та ныс ты ғы қан дай дә ре же де еке нін де үне мі ес ке руі қа жет.
Са бақ үс тін де та рих и көр кем әде биет ке бө лі не тін уа қыт
3-4 ми нут тан ас пауы тиіс.
