Қысқарған сөздердің шартты

а — арабша	құр. — құрани
«А. Ж» — «Ақын жырлары»	«Қ. Т. Т. С» — «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі»
«А.Қ. Т. С» — «Арабша-қазақша түсіндірме сөздік»	л — латынша
анат. — анатомиялық	«Л. Ж» — «Лениншіл жас» газеті
астр. — астрономиялық
ауыс.— 1. ауыспалы мағына; 2. араб тілінен енгеннен кейінгі ауыспалы мағына	лингв. — лингвистикалық
әдеб.— әдеби	м. — монғолша
әск. — әскери	матем. — математикалық
Ә. X. Д. — Әмір Хосрау Дехлеви	мед. — медициналық
«Бат. Ж» — «Батырлар жыры»	«М. Б. Т.» — «Мың бір түн»
«Б. Д.» — «Бейбітшілік даусы»	мин. — минерал
«Б. Ж.» — «Бейбітшілік жасасын»	муз. — музыкалық
б. з. б. — біздің заманымыздан бұрын	мыс. — мысалы
биол. — биологиялық	о. — орысша
бот. — ботаникалық	од. — одағай сөз
геогр. — географиялық	обл. — облыстық
грам. — грамматикалық	ө. — өзбекше
дип. — дипломатиялық	«Ө. Ә.» — «Өзбек әндері»
діни — діни сөздер	п. — парсыша
еск. — ескі	«П.Қ. Т. С» — «Парсыша-қазақша түсіндірме сөздік»
зоол. — зоологиялық	спорт. — спорттық
«Қ. Ә.» — «Қазақ әдебиеті» газеті	саяс. — саяси
«Қ. Ә. Т.» — «Қазақ әдебиетінің тарихы»	«С. Қ.» — «Социалистік Қазақстан» газеті «С. С. У.» — «Сәлем саған Украина»
«Қ. Е.» — «Қазақ ертегілері» қ. — қазақша	т. — түркі тілдерінде
	тарих. — тарихи
«Қ. ән» — «Қазақ әндері»	тәур.— «Тәурат»
қар. — қараңыз (осы сөзді)	тех. — техникалық
«Қ. к.» — «Қазақ календары»	«Т. С» — «Түн сыры»
«Қ. К.Б. С» — «Қозы Көрпеш — Баян сұлу»	«У. Ж» — «Украина жырлары» «Ү. С. Э.» — «Үлкен советтік энциклопедия»
«Қ. К. П» — «Қазақстан Коммунистік партиясы»	«Ү. Ғ. Ж» — «Үш ғасыр жырлайды». физ. — физикалық
«Қ. М. Қ.» — «Қарашекпен мен қасқыр»	фил. — философиялық. фин. — финанстық
«Қ. Қ. Т.» — «Қазіргі қазақ тілі»	фольк. — фольклор
«Қ. С. Э.» — «Қазақ совет энциклопедиясы»	«X. А.» — «Халық ақындары» «X. М.» — «Халық мұғалімі»
«Қ. Т. О. С» — «Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі»	«X. Ө.» — «Халық өлеңдері» «Ш. С» — «Шешендік сөздер»
«Қ. Т. Т. Т. З.» — «Қазақ тілінің тарихы туралы зерттеулер» «Қож. Ә.» — «Қожанасыр әңгімелері»	шахм. — шахмат
	эл. — электрлік

Әріптер	Транскрипция
ا	а
ب	б
ت	т
ث	с
ج	ж
ح	х
خ	х
د	д
ذ	з
ر	р
ز	з
س	с
ش	ш
ص	с
ض	д
ط	т
ظ	з
ع	‘
غ	ғ
ف	ф
ق	қ
ك	к
ل	л
م	м
ن	н
ة	һ
و	у у
ى	ии

اباء (иба ун) иба — 1) қабыл алмау; 2) тәкаппарлық, астамшылық, менмендік, паңдық; 3) ауыс. ұялу, әдеп сақтау, ізет ету. Жүреміз үлкендерге сәлем беріп, Кетеміз сәлемдесіп жүзін көріп. Ардақтап үлкендігін ибаменен. Қол беріп аттанамыз, жаппай келіп (Әшім.). Алғашқы кезде Роза менен иба қылып жүрді (М.Аманжолов);

ابجد (абжад ун) абжад — 1) сонау еврей халқынан арабқа ауысқан сандық мәні бар алфавит; 2) әліппе (есеп). Араб әріптерінің санына негізделген абжад есебін үйрендім (С.Айни). Абжад есебін үйренгені адамға қандай зор қасірет еді,— деген дауыс естілді (А. Машанов);

ابد (абад ун) әбат — мәңгілік. Әр нәрсе «мен сондаймын» дегенменен, Асылы қайтпақшы екен асылы әбат (Қаңлы Жүсіп).

ابق (абақ ун) абақ — қашу, қашып құтылу, жасырынып кетіп қалу. «Абақ» арабтың әбәк деген сөзімен төркіндес болса керек. («Қ. Т. Т. Т. З.»);

абақты — 1) абақхана, түрме, қылмыстыларды қамайтын үй. Арабтың әбәқ сөзіне -ты қосымшасы қосылып, абақты — «қашқындар орны» деген мағынаға ие болды («Қ. Т. Т. Т. З.»). Ол абақтыда алты ай отырып шықты (С. Көбеев). Он шақты күннен бері Абай Семейде каталашкада отыр, үлкен абақтының өзі емес (М. Әуезов); 2) ауыс. азап, қиын-қыстау. Құлаттық керітартпа ұлықтарды, Құтылдық азап, қыспақ, абақтыдан (Қ. Бекхожин). Миллион ер көтеріліп бірге шықты, Зорлықты талқандауды бейне абақты (Жамбыл).

ابلس (иблис ун) ебліс. Ебліс деген жын сиқырмен маймыл етіпті,— деді («М.Б. Т.»);

ابن (ибн ун) ибин — ұл, ұл бала. — Өзі қандай әсем, әйдік болса, домбырадан үн шығаруы да сондай көркем, сұлу екен!— деген сөзді дуалы ауызды, сұлу сазды «пірі» атанған Дәулеткерей Ибин Шығайдың мұрагері Салауаткерей айтыпты (С. Бақбергенов);

ابنة (ибна тун) қызы; 2) қыз. Энбнатун (дұрыс: ибна, ибнатун — О.) арабша — қыз, бойжеткен (Т.Жанұзақов).

ابن سيناء (ибн Сина) Ибн-Сина. Медицина ғылымының тарихында Орта Азиялық атақты ғалым, дәрігер Ибн-Сина (Авиценна) артына ұмытылмас үлкен ғылыми мұра қалдырды (С. Сұбханбердин). Тау басына шапағын күн қалдырып, Алау-жалау Исфарада жанды бұлт, Ибн-Сина өртенді ме сол бұлттай, Адам үшін, өмір үшін мәңгілік (С. Мәуленов).

أبيات (аб ун) әбу — 1) әке, әкесі; 2) кісінің аты немесе ондағы қосымша (арабтардың әдетінде құрметті адамға қошамет көрсету үшін оның атына әбуді қосады, сөйтіп ол тағылған атаққа айналады. Ғалиға әбу қосылып, Әбуғали болады, бұл Ғалидың әкесі Әбу деген сөз емес, қошамет ретінде Ғалиға тағылған атақ).

أتفاق (’абйат ^ун) әбият — өлеңдер. Әбият, Назым, Ғазал, бәйіт, мұхаммас, Мазмұнын көріп едім бірталайдың, Кітаптың, иә қазақтың ұйқасына Келмеген, екісі боп бір ыңғайдың (Таубайдың Жүсібі);

әбиат. Ти-тілімнен шығарып түрлі әбиат, Си-сәнан мәхдіқа хұрмәт еттім (Абай).

اثبات (’иттифақ ^ун) ынтымақ — бірлік, одақ, келісім, татулық. Ырыс алды — ынтымақ (мақал). Сөзбенен бірін-бірі жеңісе алмай, Жолдасың ынтымаққа келісе алмай, Аттанды қалың әскер гүжілдесіп, Сұлуды бір-біріне берісе алмай (С.Сейфуллин). Көрдің бе міллетіңді ұйықтап жатқан, Тебіренбей жер қозғалып, жарылса аспан. Ойлайық бәріміз де міллет қамын, Бірігіп, ынтымақтан еш қалмастан (С.Торайғыров);

اثر (’асар ^ун) әсер — 1) ықпал, ырық; 2) әдеби, ғылыми шығарма; 3) ескерткіш, із, белгі. Айтқаның ақылдыға әсер етер, Көгалға көктемдегі дым секілді. Ессізге есіл сөзің еш болады, Кереңге көзбен еткен ым секілді (Тұрмағамбет). Меніңше, орыс мәдениетінің дамуына өз кезінде Пушкин қандай әсер етсе, осы күнгі орта азиялық көркем ойдың және біздің барлық көрші отырған халықтарымыздың рухани өмірінің қалыптасуына Әуезов те сондай әсер етті (Ш. Айтматов);

أثير (’асйр ^ун) асир — астр. аспан әлемі, әуе кеңістігі, эфир. Аспан затының табиғатын біз жер табиғатындай жақсы біле алмаймыз... Оның сыры — аспан сыры. Осыған байланысты біз затты... асыр (дұрысы: асир — Н. О.) дейміз (А. Машанов).

أجار (’ижар ^ун) ежіре — 1) жалдау, кіре; 2) кіре ақысы. Бір байдың дүкенін ежіреге (жалға) алып тұрушы еді («М. Б. Т.»).

أجازة (’ижаза ^тун) ижазат — рұқсат, ырзалық. Сейфулмәлік жылайды, Көзінің жасы бұлайды, Бір ғашықты сағындым, Отқа күйіп жағылдым, Енді қайда жүремін, Мекенін қайдан білемін? Атам берсе ижазат («Ғашық-наме»).

اجتهاد (’ижтиһад ^ун) ижтиһат — тырысу, ынта, жігер, ықылас. Араб тілінен ауысқан ижтиһад деген сөздің тек «Т. Т. С.» мен «Қ. Т. О. С.» сөздіктерінде қазақша 12 фонетикалық варианты бар екен. Бұл ол сөздің көп мағыналылығынан емес, қазақша қате айту мен қате жазудан пайда болған. Мысалы, Абай арабша жақсы білген. Ол бұл сөзді қате жазуы мүмкін емес. Бірақ дұрыс көшірмеудің салдарынан оның шығармаларында ежтиһат, иждиһат деген сияқты варианттар кездеседі. Бұл әлі ойланатын мәселе болғандықтан, ол сөздік қазақ тіліндегі варианттарын осы сөздікке енгізіп отырмыз — Н. О.);