бисмиллә. Бұл сахара! Бұл Қазақ жері. Мұнда келгеннен кейін әуелі «бисмиллә»

باطل (батил^ун) батыл — 1) жалған, өтірік, дұрыс емес, заңсыз, жарамсыз; 2) пайдасыз. Сәлдені оқшырайта киген қалай, Сүзіліп басты төмен иген қандай? Алатын тоқты-торым кеми ме деп, «Батыл» деп ақиқатқа тиген қандай (С. Торайғыров). Бұлар хақ бірлән батылды айырмаққа, себептерін білмекке тырысқандарымен, һәммасы адам баласының пайдасы үшін, әрбір нәрсенің себебін таппақпенен ләззаттанады (Абай). Өнерді білмегендердің ісі батыл, Өнерсіз, бай болса да, болар пақыр (Әбубәкір);

باطن (батин^ун) батын — 1) ішкі; 2) жасыру, жасырын, құпия; 3) іш, іш жақ. Тегіңде ишан бар ма мұрит шыққан, Мүһмінің әлін байқап, ашқан батын. Құранда жеті әріп жоқ, қай аятта? Тауып бер, сен ғылымды қылсаң хатым (Ақан сері).

باقى (бақйй^ун) бақи — 1) қалдық, сақталған; 2) созылушы, ұзақ жасаушы; 3) мәңгі. «Аз» деген — жапи; «Көп» деген — бақи; «Жер» деген — тақи; «Көк» деген — жақи (Таубайдың Жүсібі). Кім жүрер тіршілікте көңіл бермей, Бақи қоймас фанидің мінін көрмей. Міні қайда екенін біле алмассың. Терең ойдың телміріп соңына ермей (Абай). Сіздің бейнеңізді бақи қалдырмақ едім (Ғ. Мұстафин);

бақил — (бақи сөз тіркестерінде бақыл деп те айтылады – Н. О.) тұрақты, мәңгі. Сүйікті сұрағанға сөйлемеген, Хадисте деп айтады: «бақыл болмас». Ереке, егес сөзге қойма қадам, Тұтылып тұзағына мислы қаннас (Қаңлы Жүсіп);

бақилық — мәңгілік. Дүние, жаратылыс, өмір туралы идеализмнің неше алуан тұздықтарын жаңартып, программаларына айналдырады, сан түрлі діндік сенімдерді жаңғыртып, «панилық», «бақилық» деген ұғымдарды жандандырады (Ә. Тәжібаев). Күз де келді, құбылтты күн мінезін, Киіз үйде көкемде дүмбілез үн. Бесін ауа біржола бақилық боп, «Қош» деді де, қиналып жұмды көзін (И. Оразбаев).

بالغ (балиғ^ун) балиғ — 1) есейген, ер жеткен, піскен, толған; 2) үлкен, зор, алып. ЬІстық жақтың қанынан пайда болған қызды ертерек балиғы болады деген қауесет бар... (С. Мұқанов).— Оқасы не? — деп көне кеткен еді Шорман.– Шариғат «қызды — тоғызда, ұлды — он үште балиғ болады» дейді (С. Мұқанов);

باهر (баһир^ун) баһір — 1) анық, ашық, жарқын; 2) өте жақсы, тамаша; 3) әдемі, сұлу; 4) өнегелі. Есімім Сағит, Мысыр шаһарымыз, Ашылмай он үш жылдай баһіріміз, Айрылған досымыздан сәрғәрдәрміз, Дарияда ойран болған сапарымыз («Ғашық-наме»);

بائن (ба’ин^ун) байын — 1) анық, айқын, ашық, ақиқат; 2) еск. ақырғы, соңғы, ақтық (неке бұзу, ажырасу жөнінде). Ері талақ бергенмен, әйелін рәжғат етуге, тиісті мерзім ішінде қайтарып алуға еркі бар, егер, мерзімі өтіп кетсе, онда ол байынға (баин) айналады, неке шарты бұзылады (Н. Оңдасынов).

بحر (бахр^ун) бахр — 1) теңіз; 2) үлкен өзен; Ніл; 3) поэз. өлшем, ақындық қайым.

بخيل (бахил^ун) бақыл — 1) сараң; 2) ашкөз. Байлық түбі — бақыл, қазына түбі - ақыл (мақал). Бір бақыл бай бар екен сараң болған, Есігіне еш кедей бара алмаған. Ішкен асын кейінге қоюшы еді, Жан көрінсе алыстан қараңдаған (Молда Мұса). Қарадай жүріп қар жауғандай қаны қашып, тарылып жүретін бақыл еді («М. Б. Г.»);

بدر (бадр^ун) бедер — 1) толық ай (он төрт күндік); 2) ауыс. толған айдай шырайлы, дөңгелек жүзді, сұлу пішінді; 3) ауыс. абырой, құрмет, қадір. Қазақтың бедер деген сөзі арабтың бәдр сөзінен шығуы ықтимал (Л. Будагов). Сәтжан суреттерді ойып салды ма деп қолымен сипап көрді. Ешбір бедер жоқ (С. Бегалин). Аптықпай сөйле, Шашубай, сынып қалар бедерің (Жамбыл);

بديل (бадил^ун) бәдел — 1) ауыстыру, алмастыру; 2) ауыстырушы, алмастырушы, орнына қолданушы; 3) балама, эквивалент; 4) ақшалай орнын толтыру, төлеу.

بدن (бадан^ун) бадан — дене; кеуде, көкірек. Көрініп арызымды айта алмаймын, Әйел боп жаралған соң баданымыз (Назым). Ылдидан төмен құлатып, Зырылдатып келеді. Баданын тасқа қақтырып, Пырылдатып келеді («Ғашық-наме»);

бәден. Өзі де дөңгеленіп біткен, әлі бәдені бұзылмаған, аздаған кербездігі бар, сымбатты әйел (Ғ. Мүсірепов). Ажар — қырықтар шамасындағы, жас өңді, жұмсақ мінезді, бәденді әйел (С. Омаров);

беден. Алпыста — отбасынан таяр бабың, Сор ашып, суы кеткен шұңқырдай-ақ. Алған соң жеңіп жетпіс ердің күшін, Беденнен бейнеу кетер жыртылмай-ақ (Шораяқтың Омары). Қарт кісі қайта айналып жасармайды, Күн санап күш-қуаты осалдайды. Беденде бар қызуы тарқағасын, Қайтадан жинап, басын қоса алмайды (Құлназар);

беденді — кеуделі, денелі. Беденді жас әйел ата, қайнағаларынан жасырынатын болса керек, жаулығының ұшымен бетін қалқалай келіп, керемет адамға қолын ұсынды (Ғ. Мұстафин).

бәденсіз — кескінсіз. Өзі онша бәденсіз де емес (А. Байтанаев). Тек көзінің қысықтығы демесең, тосын көрген кісіге онша бәденсіз де емес (С. Омаров).

بدو (баду^ун) бәдеу — 1) шөлдегі өмір; 2) бәдәуилер (көшпелі араб халқы).

بدوى (бадауйй^ун) бадауи — көшпелі, көшпелі арабтар. Көпшілікті шұбатқан Ғани мен Зарқұм көрінгенде-ақ, соқыр Ишан Сүтемгендікінен шыға жөнелді. Желді-аяқ бадауи ұрпағы астық ізделетіні жөнінде Нұрпейіс үйінде естігенін Сүтемгенге жеткізген екен (Ж. Арыстанов);

бәдауи. Тау жайлаған бәдауи Топ-топ қып малын айдады («М. Б. Т.»);

бәдәуи. Шөлді жерлерді жайлайтын көшпелі арабтарды бәдәуилер дейді (М. Ысқақов). «Бәдәуилер неткен мықты,— Көтерді пілше жүкті» (Ә. Тәжібаев);

бәдеуи. «Ислам дегеніміз Шығыс жұрттарына, әсіресе арабтарға, яғни бір жағынан, саудамен және кәсіпшіліктермен шұғылданатын қалалықтарға бейімделінген, ал екінші жағынан көшпелі бәдеуилерге бейімделінген (К. Маркс, Ф. Энгелъс). Мен кейбір бәдеуилер білетін бағы заман ескерткіштерінің талайымен таныстым, ал бәдеуилердің өмір-тірлігінің өзі құпия сыр-жырларға толы ғой («Т. С.»).

бәдеуаттық — көшпелі тұрмыстық. Қазақ елі бәдеуаттық тұрмыстан отырықшылыққа қашан ауысар екен, — деген арманын айтты Қойшыбай («Айқап»).

بديع (бади‘^ун) бадық, бади — 1) таңғаларлық, ғажап, жарқын, тамаша, басым; 2) шешен; 3) жаратушы, тәңірі. Патшазада күнімде, Көрген рақат осы ма? Қайғы түсті басыма, Бадиғым келмес қасыма («Ғашық-наме»).

بدل (бадал^ун) бадал — 1) ауыстыру, алмастыру; 2) орнына қолданушы; 3) орынбасар; 4) тақуа, әулие. Сезік берген денеге хабарлы кек, Бадалыма сұғымен қадалды кеп (Майса).

براق (бурақ^ун) пырақ — 1) діни. Мұхаммедтің түнде жеті ықылымға сапар шеккендегі көлігінің аты; 2) ауыс. жүйрік. Отты екен жануардың екі көзі! Перінің пырағы ма мұның өзі!.. (I. Жансүгіров). Астымдағы арғымақ, Болат тұяқ пырағым (Қ. Аманжолов).

بربريس (барбарис^ун) барбарис — 1) бот. тікенекті бұта; 2) қышқыл қызыл жидек. Барбарис ағашының қабығын шай тәрізді қайнатып, оның тұндырмасын күніне бірнеше рет ішеді (С. Сұбханбердин).