ынтызарлық — ынтықтық, құмарлық, құштарлық. Баймағамбеттің Гүлкәшимаға ынтызарлығын

أنجيل (’инжил^ун) инжил — Евангелие (дін аңызынша құдай тарапынан Иса пайғамбарға түскен қасиетті кітап-мыс, ол христиандардың негізгі діни кітабы). Мен «инжил», «таурат», «забор», «құранды» түгел оқыдым,— деді («М. Б. Т.»);

انسان (’инсан^ун) инсан – адам. Жансыз жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан ақылды инсанды жаратыпты (Абай). Адаматадан өрбіген инсанның бір-біріне жаттығы болмайды, – деді ишан қымызды бір-екі жұтып қойып (Ж. Арыстанов);

أنسية (’унсййа^тун) үнсия — 1) үйірлік; 2) сыпайыгершілік, әдептілік; 3) шаттық, қуаныш; 4) «Үнсия» — һират қаласында Науаидың басшылығымен салынған кітапхананың аты. Медресе мен үлкен зәулім үйге «Ихласия», аурухана мен моншаға «Шифаия», кітапхана мен оған жалғас ақынның өзі және оның достары мен туыстары тұруына арналған үйлерге «Үнсия» деп ат қойды (Айбек).

انشاء (’инша’^ун) инша — 1) құру, құрылыс, түзу, негіздеу; 2) жарату, жасау; 3) құрастыру, шығарма, баяндау; 4) әдеб. стиль, композиция. Бұл сөз иншалла (діни. құдай қаласа сияқты сөздерде кездеседі). Тіл алмай «қой» дегенге, қоржаңдайсың, Шыққандай, тілің ащы, күн бұлттан. Жабысып жайдақ атқа, жалбақтап қал, Иншалла, халас болмассың мехнаттан (Қаңлы Жүсіп). Иншалла, амандықпен табысармыз, Көңілде өкінішпен қайғы қалмай (Ақан сері);

енша. Енша алла, сөйле десең сөйлер шағым, Ешкімнен мүдірген жоқ тіл мен жағым (Жүсіп). Енша алла, хұда жолын танытармын,— деді Қожекең (Ғ. Мүсірепов);

еншалла. — Еншалла, қазынамыз ғой,— дей беріпті сонда Қозыбек («Ш. С.»). Еншалла, арты жаман болмас,— дейді ол (С. Мұқанов);

ынша. Сен онда да, мен мұнда, Жетсе игі еді қолымыз Ынша алла бұйсырса, Әлде де бірге болармыз (Манай).

انصاف (’инсаф^ун) инсап. – 1) әділеттік, әділдік, туралық; 2) әділ сот; 3) ауыс. қанағаттылық, кішіпейілділік. Амал жоқ тағдыр ісіне... Инсап, инсап — деді Әбілбек (Ә. Тәжібаев);

أنعام (’ин‘ам^ун) инғам — 1) наград, сыйлық, шарапаттық, жақсылық; 2) назар, ілтипат, ықылас. Қу Алшын, сен сөз сөйлеп миың бар ма? Үстіңде сырлап салған үйің бар ма? Патшадан әр барғанда енғам (дұрысы: инғам — Н. О.) алған, Еліңде Наурызбайдай биің бар ма? (Қыз Болық)

أنقلاب (’инқилаб^ун) инхлап — 1) өзгеріс; 2) төңкеріс; 3) революция; 4) күн тоқырау. Февральдің тоғызында «Уақыт» баспаханасында басылып, «Орынбор мұсылман қарби инхлап комитеті «Мұқбары» деген газеттің бірінші нөмірі шықты (С. Сейфуллин).

انكار (’инкар^ун) инкар — 1) мойындамау, қабыл алмау, іңкәр қылу, іңкәр ету; 2) ауыс. күдік, күмән, шүбә; 3) ауыс. құмар, ынтық, ынтызар. Сіздер алланың барлығын да инкар етесіз,— деді Асан.— Бар ма, жоқ па, ол екінші мәселе,— деді Фазыл мұғалім (I. Жансүгіров);

اهل (’аһл^ун) әһіл — 1) туыс, туысқан, ағайын, зайып, семья (тарих. Мұхаммедтің семьясы); 2) халық (діни. Әһілкітап: алла тарапынан кітап түскен халықтар — исауилер, яһудилер сияқты), тұрғындар; 3) адамдар (діни. әһілислам — ислам дініндегілер, мұсылмандар); 4) адамның білімділігін, шеберлігін, өнерпаздығын білдіретін күрделі сөздердің бірінші сыңары (әһіл ғылым — оқымысты, ғалымдар, әһіл қалам — жазушы, әһіл өнер — өнер қайраткері). Пиғылың ібілістің інісіндей. Істерің балшабайдың (фальшивый Н. О.) күмісіндей. Әлғия әһілінен жан екенсің, Солардың ие, таныс-білісіндей (Ақан сері). Біреудің көтерме алған біліміндей, Халық көріп қарастырған да әһлі сынық (Қаңлы Жүсіп);

اوان (’ауан^ун) ауан — 1) уақыт, мезгіл, мерзім, маусым; 2) ауыс. ыңғай, жағдай. Мұсаның сөзі орынды, салмақты, сыпайы, өлшеп пішілген. Заманының ауанымен қыздан еркек артық деген пікірді баса айтқаны болмаса, Мұса басынан аяғына дейін қыздың көңілін өзіне тартам деген нық нысанадан бетін бұрмайды (М. Әуезов). Манадан көптің ауанын байқағандай болып тұрып, енді өз ішіме үңілсем, жұрт жүзінен таныдым дегенімнің бәрі де өз ойым екен (Ғ. Мүсірепов).

اوصاف (’аусаф^ун) аусап — 1) суреттеу, бейнелеу; 2) белгі, тамға, ырым; 3) сапа, сапаларын есептеу; 4) ауыс. жол көрсету. «Қожаның аусапынан сақтанып жүр», Айтылған үлкендерден бар накилият. Аттасың Ешнияздың баласынан, Жолданды жанабыңа бұл әбият (Кете Жүсіп). «Оқытып жөһиттен де құтылдық» деп, Шеккен жан таупық пенен ідаяттан. Сұраушы сіз болғанда, біз ашушы, Иншалла, сіз болғайсыз сол аусаптан (Шораяқтың Омары).

اوقات (’ауқат^ун) ауқат — 1) азық-түлік; 2) тамақ, ас, қорек; 3) жем; 4) дәулет, байлық. Әркім өздерінің дорбаларындағы ауқаттарын апыл-құпыл жей бастады (С. Айни). Көп түкірсе, көл болар!—дегендейін, Бергенін азды-көпті алып жүрсің. Дәмді ауқат жеп, бүтінді кимеп едің, Тамақ пенен лыпаға жарып жүрсің (Нұралы). Ол аса байып кете қоймаса да, жақсы ғана дөңгелек ауқаты бар адам болатын (С. Торайғыров). Өз үйіңде қипаңдап, Кісі үйінде күй таңдап, Ақылы бар кісіні Айбаттайды, даттайды, Ауқаты бар туғанды Қайырымсыз деп жаттайды (Абай);

اول (’аууалу) әуел — 1) бірінші, тұңғыш; 2) басы, басталуы. Қалды анасы танымай, Үндемеді әуел тіл қатып, Бейуақытта, жаным-ай, Қайдан жүрсің түн қатып (С. Мұқанов). Ең әуел тазалау керек іштің кірін, Іште толып жатпасын сасық ірің (Ақмолда);

اولياء (’аулйа’^у) әулие — 1) туысқандар; 2) ауыс. ең жақсы, ең қымбат; 3) діни. әулие - құдай жолын қуып, дінді уағыздап, сөйтіп өзін қараңғы халық көзіне әділ, адал жан етіп көрсетуші адам. Әулие деген сөз уәли (софы) деген сөздің көптік түрі (А. Машанов). Аттың әулиесі ол кезде отыз, қырық сом ғана (С. Мұқанов). Бірнеше молдалар киежара, омыраулап біз отырған төреге келеді. Ақмола уезінің атақты молдалары, әулиелері (С. Сейфуллин);

ﺁية (айа^тун) аят – 1) белгі; 2) ғажап, тамаша, керемет; 3) діни. Құран тарауларының аты, Құран аяты — өлеңі. Құранда 6225 аят бар (X. Ақназаров). Законда зорлық болмас жанды адамға, Жақсыны қор қылып болмас бір жаманға, Және де аят пенен хадисте бар, Жылатып берме деген еш наданға (Біржан). Тастағы жазуды Қайырбек ежіктеп оқи бастады. Ағузіден тартып, бір ауыз аят жазылған екен (Ғ. Сланов);

ايجاد (’ижад^ун) ижад — шығарма. Жарияланған башқұрт айтыс өлеңдерінен «Екі шешен», «Өзен көркі тал болар», «Заманға заман оралған», «Ақмырза шешен мен Құбағыш шешеннің айтысқаны» дегендерін атаған жөн. Бұл айтыстар 1954 жылы «Башқұрт халық ижады» атты жинақта басылып шыққан (Б. Ысқақов).

ايلات (’илат^ун) елат — халық, тайпа, адамдар қауымы, тұрғындар. Илат — ил (ел — Н. О.) деген түркі сөзі мен сөздің көпше түрін жасайтын ат деген арабтың жұрнағынан (Л. Будагов). Илат арабтың жалпы зат есімдер жасайтын ат жұрнағымен байланысты (Э. Севортян). «Жоғалтпай, ала бар!» Біз де біраз елатпыз Сөз білетін дана бар (Құлымбет). «Қойдым»,— деп,— үшеуімді үшеуіңе» Бұл сөзді бала айтар ма жасы онда? Есіткен елатымыз күлді біраз (Ермұрат). Деді қыз:— патша Қануж - атам аты, Дарияның ар жағында бар елатым (Тұрмағамбет);

ылат — ауыс. тыныш, жуас, момын, көнгіш, елгезек. Кейде қайғы, кейде шат, Кейде тұнық, кейде ылат, Кейде қорқақ, кейде өжет, Кейде тірі, кейде өлет (I. Жансүгіров).

ايمان (’иман^ун) иман – 1) наным, сенім; 2) діни. ақниеттілік, парасаттылық. «Иман» — араб сөзі, оның қазақшасы — нану, сену (X. Ақназаров). «Патша жақын арада түседі» деген иман көкірекке бекіп орнауда (С. Сейфуллин). Құдай тағаланы ғайыбы жоқ, міні жоқ, өзі әділ деп иман келтіріп едік, енді құдай тағала бір антұрғанға, еңбексізге мал береді екен (Абай);

باب (баб^ун) бап — 1) тарау, бөлім (кітаптың); 2) көз, бұлақ (кірістің); 3) бір түрі, тек, сорт; 4) грам. етістік түрі. Қармалап хат жазыпсың онан кейін: «Баянсыз, бұл бекер сөз жоқ,— деп,— орна. Айтып ем «Ақайыттан» үш ауыз пән, Бабынан «фазлияттың» мұхмын құлға (Ермұрат). Халық ағарту министрлігінің екі класты мектептер жөніндегі ережесінің 14 бабына сүйене отырып, шаруашылық әдіспен салу пайдалырақ болар еді деген пікірімді білдіремін (Ы. Алтынсарин). Неше фасыл, неше бап, Біздің сөздің бұтақтап Кетеді ұзақ тарауы (Н. Наушабаев);

بات (батт^ун) пәт — батыл, тайынбайтын, тайсалмайтын, үзілді-кесілді. Оза алмай орақ кезде, артта қалып, Астықты тапсыруда болдыңдар - «мат». Масайрап мал жөнінен мақтаныпсың, Ол рас, қайтты біздің шамалы пәт (Ысқақ);

بارك (барака) бәреке – 1) біреуге бата беру; 2) біреу үшін бата тілеу. Бәреке Аллаһ... (Фараби);

بسم الله (бисм-ил-лаһи) бісмілла — 1) алланың атымен (мұсылмандардың бір әрекетке кірісудегі діни формуланың бастапқы сөзі);