жыныстық— тектік, тұқымдық, нәсілдік. Жаралған ер-ұрғашы екі жыныс, Жыныстық

جنون (жанубун) жәнуб — оңтүстік, оңтүстік желі;

جهاد (жиһадун) жиһат — 1) күрес; 2) діни. «қасиетті» соғыс, ғазауат. Жас ғұмыр далбасалық күнмен өтті, Жиһатпен көп шаршадым жанды қинап. Машақат саудасының базарынан Тоса тұр жолыққанша толық силап (Әріп). Мұсылмандарды біріктірудің басты құралы — жиһат (басқа діндегілерге қарсы «ізгі» соғыс) деп жариялады (X. Ақназаров).

جهاز (жиһазун) жиһаз — 1) барлық керекті заттар; жабдықтар; 2) қыздың жасауы, жасау мүлкі; 3) аппарат, аспап, құрал, қондырғыш; 4) анат. жүйе. Алтын белдік — бел сәні, Асыл жиһаз — ел сәні (мақал). Баладан, мал мен жиһаз болмас пайда, Қазір біз тексерусіз жүреміз жайға (Әріп). Бұл үйдің ішінде ешқандай жиһаз да жоқ (М. Иманжанов);

жиаз. Отырған кісілердің бәрі де асыл жиазға бөленіп отырған ертегідегі жынның халқындай көріне кетті Сатанға (І. Жансүгіров);

жияз. Сейіткерейді жағалап, Байлар пара ұсынды, Алтын, күміс, жиязды Топ-тобымен түсірді (Б. Момышұлы). Той болды жиязы артық, палуан сайыс, Айдады күндік жерге жорға жарыс, Шашуға тойға әкелген сан жетпейді, Дүниені төгіп жатыр жақын, алыс (Ғ. Малдыбаев);

жиһаздалу — жасаулану, жабдықталу. Бай жиһаздалған киіз үйлерде, қазан-аяқ жаққа болмаса, ши ұсталмайды («Қ. С. Э.»).

Музей қызметкерлері көрікті де көрнекті жиһаздалған бір бөлімді Сәкен ағаға арнаған көрінеді (А. Сатаев);

جهالة (жиһала^тун) жаһалат — 1) ақылсыздық; есалаңдық; жаман қылық; 2) білімсіздік, көргенсіздік. Сұлтанмахмұт тұсында қазақ ортасында қазақтың өз әдеби тілінен басқа араб, парсы, татар, түрік тілдерінен ауысқан хашия, мантық, жаһалат сияқты сөздер көп еді (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров). Өнерге іші-тысы толған қандай, Ішінде жаһалаттың солған қандай? Жиырма жыл медреседе дауам етіп, Қапшығы садақаның болған қандай? (С. Торайғыров);

جهة (жиһа^тун) жаһат — 1) жақ, тарап; бағыт, беталыс; 2) орын, дала, аудан, аймақ; 3) орган (өкіметтің);

جهد (жаһд^ун) жаһат — 1) тырысу, күш салу; 2) еңбек (Л. Будагов джәһдтің жоғарыда айтылған арабша мағыналарын беріп, одан кейін оны қазақтар «тез, жылдам, шапшаң, епті» деп айтады дейді). Жаһат — тез, жылдам, асығыс (Қ. Т. Т. С.»). Бұл екі қуатты зорайту жаһатында болу керек, бұлар зораймай, ғылым зораймайды (Абай). Қол жетпес қияға да қолын созса, «Тәуекел» талапты ерге болған нәсіп. Ей, бектер, жанділіңмен жаһат етсең, Ғаламның қазынасының есігі ашық (Шораяқтың Омары);

جهنم (жаһаннам^у) жаһаннам — діни. тамұқ, тозақ (діншілердің түсінігінше о дүниеде күнәкарларды азаптайтын орын). Мен көрдім соқыр ағаш басын иген, Жаһаннамға кетеді оған тиген... (С. Торайғыров).— Орын бар ма дүние үшін дінім сатар, Бізге аударар күнәң жоқ, атын атар. Бұл мінезден қайтпасаң, шал Қареке, Осы тәнің дозақтың дәмін татар! Бетін топырақ басты деп жалған айтсаң, Жаһаннам деген дозаққа жанып жатар («Қ. Қ.Б. С.»);

جواب (жауаб^ун) жауап — біреудің берген сұрағына қайтаратын сөз. — Күнә емес кімге бармау, сауап шығар, Қарның үшін қайтарған жауап шығар (С. Торайғыров). Өзің айттың: «Дарбазам ашық, келсең, Сыбағаңды аларсыз жортып келсең». Кетік қорған болғаның сол емес пе, Неге теріс көресің, жауап берсем? (Айтмағамбет);

جواد (жауад^ун) жауат — 1) жомарт, мырза, ақкөңіл, кішіпейіл; 2) асыл тұқымды жылқы, арғымақ, тұлпар;

جوزاء (жауза’^ун) зауза — 1) астр. Егіздер шоқжұлдызы; 2) Күн жылнаманың үшінші айына сәйкес келетін май айының аты (22 май — 21 июнь). Амал, сәуір, зауза өтсе, Жетеді жылжып сарыатан. Жапырағы жайқалып, Ағашқа бітер түрлі сән (Молда Мұса). Он тоғызыншы ғасырдың керуені шұбап өткенде, Жетпіс тоғыз жылжып, Сәуірдің бұлты серпіліп, Заузаның желі ескенде (О. Шипин).

جوهر (жауһар^ун) жауһар — 1) істің мәні; 2) зат, нәрсе, материя; 3) қымбаттылар, құндылар; қымбатты тастар. Сақтаулы алтын қазына жауһарымын, Аулақ жүр, неге керек кимелеген (Ақан сері). Жауһар шашып тастарынан Шаттанған шың, Алатауым (Т. Жароков);

Жәуһар. Жәуһарыңды мыс қылмай, Сақтауға керек ми артық. Тыңдашы, ей, даналар. Бұл сөзімді біл артық (Н. Наушабаев);

жәуһәр. Тап-таза аппақ қардың мың құбылған жәуһәрімен алтын күннің шұғыласы шағылысып, ойнап, неше түрлі от шашты (С. Сейфуллин). Қырық сан Қырым елінде Ал, асыл жәуһәр белінде... («Ер Тарғын»).

жауһарлау — гауһарлау, қымбат тастармен әшекейлеу, жайнату, жарқырату. Содан жоғары, тұс киіз тұсындағы төсек-орнының ағаш кроваты немесе төсек-ағашы аюланған сүйек, оның беті айналап, күмістеп, жауһарлап безелген (Ж. Тілеков);

жауһарлы — жауһары бар, қымбат тастармен әшекейленген, жарқыраған. Айырылсақ сізден қонғандай, Елсізде жердің шөлінде. Жауһарлы болат секілді, Қарасам, тақсыр, өзіңе (Ақберген);

жауһарлық — қымбатты, қадірлі. Әмірші енді күтуші қызды Фараби кітапханасына жұмсады, сондағы жауһарлық әзіз ғұлама құйма құлақ тілші Исмаилды шақыртты (Д. Досжанов).

جيب (жайб^ун) жайб — 1) қалта; 2) матем. синус (тік бұрышты үшбұрыштағы тригонометриялық функция). Садақтың имек доғасын жайды (жақты) арабша қаус... Немесе хилали (айшық) деп атайды. Сонымен қатар оның геометриялық аты жейб (дұрысы: жайб — Н. О.), мұның мағынасы имек, шанақ деген сөз. Осы сөзді латынша аударғанда болады — синус (А. Машанов).

ح
ح ~ حاء (ха’^ун) араб алфавитінің алтыншы әрпі, сандық мағынасы — 8.

حاج (хаж’^ун) қажы — 1) діни. Меккеге тәжім етіп барып қайтқан адам; 2) оған берілген діни атақ; Зәкірбай мойнындағы күнәларын жою үшін Меккеге барып, қажы атанып келген (С. Айни). Әсіресе қажы, сопы, қожа-молда, Сарт-сұрт таспиқтарын алып қолға (С. Торайғыров);

әжі. Шұлғау күң, шөмтік әжі, - деді өзіме: Алданба, Әжібайдың сен сөзіне! (С. Торайғыров). 1922 жылы Шымкенттің маңындағы Тастысай деген жерде Бажақай әжі ат шаптырған үлкен жиын өткізеді (Т. Әлішеров);

әжілік. Алымдардың уағыз кітабында, Тағдырға жазылған іс болады-мыс. Деп айтқан мың реттік әжіліктен, Артық деп халыққа қылған бір әділ іс (Майлықожа);

хажы. Арғы атасы хажы еді (Абай). Мұқан бір күні Стамбулдың үлкен мешітін көргелі барғанда, түріктің ишаны басына шашақты қызыл тақия кигізіп, — Бұл барлық мұсылмандардың мешіттерінің анасы, бұған кірген кісі «хажы» болады, енді сен Хажы-Мұқан болдың,— деп тақиялы суретін газетке басып шығарады (Қ. Әбдіқадыров);

хажылық. Саламаға хажылық қайда, оның харам аяғы қасиетті әулие жерін басқан емес («Т. С.»). Меккенің хажылық жолын аштым,— деді Ғабдолла (А. Машанов).

حاجة (хажа^тун) қажет — 1) мұқтаждық, керектік; тілек; жұмыс, іс; 2) керекті, қажетті зат, нәрсе, бұйым. Тұз — сүйек құрылысына өте қажет (Көшербаев). Біздің Отанға биязы жүн қажет (С. Мұқанов);

حادثة (хадиса^тун) хадиса — 1) оқиға; сәтсіздік оқиға; 2) физ. құбылыс. Етпетінен жығылып, Ішіне шаттың тығылып, Тұмсығынан қан аққан Көреді өлген торайды. Хадиса деп бұл қандай, Төңірекке қараса, Құйрығын қысып бұтына Жолбарыс жатыр ыңыранып («Қамбар батыр»).

حاشية (хашййа^тун) хашия — 1) шеті, ақыры, ұшы; 2) жиек, әдіп; 3) дәптердің, кітаптың жазусыз ашық беті, жиегі; 4) қолжазбаның, кітаптың жиегіне жазылған түсінік, ескерту, аңғарту. Кейіміз пәнді оқу арам дедік, «Хашия» жаттап, ұжмаққа барам дедік. Бұрынғы тақыр талас қалпымызда Атаның жолын қуып, қалам дедік (С. Торайғыров). Сұлтанмахмұт тұсында қазақ ортасында қазақтың өз әдеби тілінен басқа араб, парсы, татар, түрік тілдерінен ауысқан хашия, мантық, жаһалат сияқты сөздер көп еді (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров);

қашия.— Біріншісі,— дейді Сұлтанмахмұт,— медреседе қанша жатып қашия мен мантық шайнап, керілдесіп жату; хатімкер атын алып, өзі түсінбеген мылжыңын елге апарып сату (Д. Әбілев).

حاصل (хасил^ун) хасіл — 1) қорытынды, нәтиже, салдар; 2) мән, мағына; 3) өнім, түсім; жинау, жию (өнімді); 4) кіру, түсу, табу; 5) қамба. Аллаға жақпаған іс хасіл болсын, Жігіттің алты малта асы болсын («Қарабек батыр»);

حاضر (хадир^ун) әзір (дайындық жөнінде) — 1) даяр, дайын, бары (қолдағы), нақтылы; 2) қатысушы; 3) қазір, бүгінгі, кезекті; 4) ауыс. тез, жаңа, көп ұзамай. Кеселді жалқау, қалжыңбас, Әзір тамақ, әзір ас, Сыртың пысық, ішің нас, Артын ойлап ұялмас (Абай). Бәрі әзір, бәрі тегін түрлі неғымет, Мұны бір ұжымақ деп санайық та... Қаз қаңқыл, үйрек сымпыл, аққу сыңқыл, Еткенге құлақ түріп салайық та (С. Дөнентаев). Толысып келе жатыр күшім дағы, Мені әзір жыға алмассың шалғаныңмен (Мекеш). Оның тулаған жаны зәулім қарағайды теңселтіп тұр, бұған қарағанда, ол әзір өлетін емес,— деді Саржан (Ә. Әбішев);