Н. Д. ОҢдасынов ? Арабша-қазақша түсіндірме сөздік

تعين (та‘аййана) дайын — 1) тағайындалу, белгілену; 2) анықталу, айқындалу; 3) тығыз болу. Қазақша дайын-даяр тәғаййон деген араб сөзінен (Л. Будагов). Соңғы хабар, соңғы «тіл», Бастамақ дейді шабуыл. Шолар олар түнде бір, Сақ бол, сержант, дайын жүр (Ж. Сайн). Ойлаған сайын ой-өрісі тарылып, белгісіз бір қара бұлт бүркеуге дайын тұрған тәрізді (Б. Майлин);

تعيين (та‘аййн^ун) тағайын — 1) белгілеу, тағайындау; 2) сыбаға. Шын ғашық күллі сырды баян етпес, Уағда айтқан әуел шарттан кетпес. Надандар махаббаттан ғапыл болған, Ғашыққа жәрдем берген тағайын етпес (Әріп);

تغن (таған^ун) таған — ән, күй; ән салу, өлең айту. Дүниеде мені қылды таған Ақан, Ақ көйлек, албырт мінез, адал Ақан, Ехкам шариғаттан түк білмейсің, Үйретсін ғылым жайын саған Ақан (Ақан сері).

تفاوت (тафауут^ун) тапауат — өзгешелік, ерекшелік, айырмашылық. Бұрылып, қия басып қисаңдамас, Жүгіне арабы нар шөгергенде. Тапырлап, тарғақ жолдас болған емес, Қауыстың қайту қазы жөнелгенде. Таптырмас таза гауһар болар едің, Тағылымның тапауатына бөленгенде (Шораяқтың Омары). Танитын тапауатын ер болса егер, Нәрсе жоқ кәлім шәріптің лебізімен тең (Шораяқтың Омары). Танытпай тапауатын жасырыпсың, Бөдене, шіл жасырғандай яки тарғақ (Ерімбет).

تفتيش (тафтйш^ун) тәптіш — 1) тінту, іздеу; 2) қарау, зерттеу, тексеру, бақылау;

تفسير (тафсйр^ун) тәпсір – 1) түсіндіру, түсінік беру, ұғындыру; 2) діни. құранға түсінік беру; 3) мән, мағына. Ғабитханның тәпсіріне қарап, бұрынғы білген тілдерін қайта құрастырып алды (М. Әуезов). «Буаз,— деп, майлыларын меңзеді-ау», - деп, Ұйғардым сөз тәпсірін бұл жұмбақтың (Шораяқтың Омары);

تفصيل (тафсйл^ун) тапсил — айырып-айырып айту, толық баяндау. Ләкин құранны тапсил рәдіште білмей тұрған надан молдаларны һәр дайым мағынасыз құран атынан хұрапатлар сөйлеп жүруіне күлемін,— деді мұғалім (І. Жансүгіров).

تفكر (тафаккур^ун) тәфаккар — ойлану, толғану. Тәфәккару фиәла иллаһи хадис шарифтің... аяттарына ешкімнің ықыласы, көңілі менен ғылымы жетіп, құптағанын көргеніміз жоқ (Абай).

تقاص (такасс^ун) тақас — 1) кек алу, есесін қайтару, құн, жаза; 2) төлеу. Десеңдер: «Ес бүтін боп, осы ұят», Табысып, тақас сөзді тежеріңдер! Түйеден тағлім алып, кішік болып, Тартпа бас, тартты досың, тез еріңдер! (Тұрмағамбет).

تقدير (тақдир^ун) тағдыр — 1) мөлшерін анықтау; 2) бағалау; 3) болжау, шамалау; 4) ауыс. өмір, тұрмыс, болашақ. Өзгеге ешбір дүниеден, Еркімен тимес бұл жүрек. Әуелде тағдыр иеден, Қожам сенсің, не керек (Абай). Келместей түндегі ұйқы, батпастай ас, Тағдырға бас иген соң шын гауһар тас. Көп жазып көңіліңді ауыртпайтын Сонда да достың сыры досына паш (С. Торайғыров). Жарқырап Ұлы Октябрь алтын таңы, Бұқарам өз тағдырын қолына алды (К. Әзірбаев);

тақдыр. Біз - ұзақ қапастағы тұрған налып, Сіз — сұңқар аспандағы жүрген шалып. Жазылған тақдырдағы іс болады, Көңіліңіз жасымасын азарланып (Мәлике);

тағдырсыз — жазмышсыз. Басқаға сізден бөтен көңілім кетпес, Қосылған жас жүрекке нәрсе жетпес. Мен дайын қай уақытта кел десең де, Тағдырсыз дұшпан аңдып, ештеңе етпес (Бибісара). Көңіл бүйтті тағдырсыз, Тексере алмай бас қатты. Өмір өтті мағдырсыз, Көксей алмай жас ақты (І. Жансүгіров);

тағдырлас — өмірлес, тағдыры бір. Тасқараның әйелі Маржа сол Самалық байдың күңі болып жүріп, өз кұрбысы, тағдырлас, қойшы Сәлімге ғашық болады («Д. Ә. Т.»). Ақан мен Ақтоқты — әділетсіз заманда арманда кеткен қазақтың ұл-қыздарымен тағдырлас типтік бейнелер («Қ. Ә. Т.»);

тағдырластық — өмірлестік, тағдыры ұқсастық, тағдыры бірліктік. Совет одағындағы туысқан жұрттардың бүгінгі өмірінен ғана емес, кешегі революциядан бұрынғы өмірлерін де ұлт мәдениеттерінің тарихтастығын, тағдырластығын көруге болады (Ә. Тәжібаев). Қазақ даласындағы орта шаруа Аман («Дауылдан кейін») мен өзбек қышлағындағы Мәулан-ака арасында табиғи жақындық, тағдырластық бар (М. Бекбергенов);

тағдырлы — 1) жазмышты; жазулы; 2) өмірлі. Мұхтар Әуезовтің қойын дәптеріне жүзбе-жүз кездесіп әңгімелескен қырықтан астам әр қилы тағдырлы адамдар өмірі, тіпті, кейбір табиғат көріністерінің нақтылы пейзажы да түсірілген (Қ. Сейданов). Әр алуан осынау аралдарға, Таңданбасқа біздерге амал бар ма! Таңданамыз көбіне осыларға Ұқсайтұғын тағдырлы адамдарға (Д. Стамбеков).

تقريب (тақрйб^ун) тақырып — 1) жақындау, жақын келу, жуықтау; 2) ауыс. әңгіменің, жазбаның негізгі мағынасы, мазмұны. Сөзіңді өз басыма айта бермей, Сөз айттың атамызға әр тақырыптан (Шораяқтың Омары). Бірақ, сонымен қатар тақырып, мазмұны, таптық, саясаттық санасы, мүддесі жағынан қарасақ, совет ақындарының айтыстары ескі айтыстан әлдеқандай терең, кең, озық та өзгеше (М. Әуезов);

تقرير (тақрир^ун) тақрир — 1) шешім, қаулы, қорытынды; 2) баяндама, есеп (беру).

تقسيم (тақсйм^ун) тақсым — 1) бөлу, бөліну, тарату; 2) жалбарыну, дуа, сиқыр, арбау. Тозарсың сының кеміп, сырың кетіп, Болсаң да қанша сұлу мүсіндей-ақ. Бұл күнгі тар заманның тақсымында, Шамшырақ күңгірт тартар ашырмай-ақ (Шораяқтың Омары).

تقصير (тақсйр^ун) тақсыр — 1) қысқару, қысқартылу; 2) байқамай қалу, естен шығу, орындалмай қалу; 3) кінә, жазықтылық, айып; 4) ескі. мырза, ие, қожа. Жібек шаш, алтын айдар деп мақтайсыз, Қошемет деймін, тақсыр, мұның жөнін (Манат). Қалел: — Тақсыр, қызметтен уақтымыз аз қалады. Істен қолымыз босамайды. Біз жұма күні ғана мешітке барайық, бізге намазды жай күндері үйде оқуға лұқсат қылыңыз!— деді (С. Сейфуллин);

تقليد (тақлйд^ун) тақылет — 1) еліктеу (біреуге, бір нәрсеге); 2) әшкерелеу (өкімет тарапынан); 3) тағайындау (мансапқа); 4) боямалау, алдау, имитация; 5) әңгіме, аңыз (ауызша сақталған); 6) дәстүр, салт-сана;

تقوية (тақуйа^тун) тақуият — 1) нығайту, күшейту; 2) сүйеу, қолдау, қуаттау, қолғабыс ету, көмек, жәрдем;

تقويم (тақуйм^ун) тақуим — 1) жөндеу, түзету; 2) бағалау, баға беру; 3) кесте, таблица. Араб тілінде календарьды «тақуим» деп атайды (А. Машанов). Жыл-наме тақуим — календарь жасауды тәртіпке салды (А. Машанов).

تقى (тақйй^ун) тақи – 1) құдайшыл, діншіл, тақуа; 2) ізгі, әділ, шыншыл. Ең әуелі, бұрынғы атақты молда, аруақты қожалардан оқып, кішкенелерімізге әлі үсүн ән мен әбжат таусылмай, тәуірлеріміз «Кесек бас», «Тақи ғажап» секілді пайдасыз кітаптардың санын түгесе алмай, миымыз шіріп, алтыннан аяулы асыл өміріміздің ең қымбатты уақытын босқа кетіріп, әбден шатасқан едік (С. Торайғыров). «Жер» деген — тақи, «Көк» — деген — жақи, Түсінсең — түсін, Түсінбесең бұған, Тік тұр да, қақи! (Таубайдың Жүсібі).

تكاذب (таказаба) түказзиб — бірін-бірі алдау, өтірік айту. Иә, Қамар саған жөнін айтқалы тұр, оның ықтиярына жіберсек, Ахметтің қасында патшаны да керек қылмайды,— деп ол баяғы таусылмас түказзибанға (Бұл сөз қате жазылған болу керек — Н. О. кетті (С. Торайғыров).