жарақаттану — жаралану. Енді кілт бұрыла қалса, үйлердің қабырғасына, не ағашқа екпінімен соқтығып жарақаттанды

جزأء (жаза’^ун) жаза – 1) құн (айыбы, қылмысы үшін); 2) наград (игі ісі үшін); 3) жазалау, сазай. Мұсылмандық ережелерден шегінгендер немесе ол ережелерді дұрыс атқармағандар үш түрлі жазаға кесілетін еді: бірінші жаза — шапалақтау, екінші жаза — таяқпен дүрелеу, үшінші жаза — темір шыбықпен (шомполмен) соғу (X. Ақназаров). 1903 жылға дейін дүре жазасы қолданылып келді («БК(б)П тарихы»). ...Міне, сол жазасынан ағайындарының бірін де ұстай алмай жалғыз үй шошайып қалды (С. Торайғыров);

جزع (жуз‘^ун) жазағ — мин. оникс (ағат түрлес минерал). Көзіне қойылған тасы — жазағ (А. Машанов).

جزئية (жуз’йа^тун) жузие — 1) кішкентай бөлшек; 2) майда, ұсақ, философиялық еңбектер (кітаптар). Арасында жеке мәселелерге ғана арналған бөлшек (жузие) түрлері бар (А. Көбесов).

جزيرة (жазира^тун) жазира — 1) арал; 2) шөл жазира — «шөл арал»; 3) ауыс. кең, сахара, байтақ дала. Жақсымен бірдем сұхбат айласаңыз, Сол жерде тарқамай ма көңіл кірің? Ей, Жүсіп, мұнан былай болма мұндай, Сен тартып жазираның ерке шөлін (Даңмұрын). Жазираны гүлстан ету үшін, Төбені ойға аударып тастаған ер («К. А.»). Жарасқан жазираға керілген бой, Теріскей табиғаттың төріндей ғой (Т. Әлімқұлов). Көп адамдар Көктөбе судың ортасындағы арал (жазира) болу керек деп біледі (А. Машанов);

جزية (жузййа^тун) жизия — мұсылман елдерінде тұратын мұсылман еместерден жан басынан алынатын салық. Алапат қажыр-қуатыңмен қара бұлттың көзін құрт, көз жасы мен қанға малынған, жизия мен парадан жиналған, алтынмен апталып, күміспен күптелген, бақытсыз бейшаралардың сүйегінен салынған тахыттардың күлін көкке ұшыр! («Т. С.»).

جسم (жисм^ун) жісім — 1) дене; 2) тұла бой; 3) зат. Ізіңе ел ермейді, Тазартып алмай ішіңді! Қойдырып алып қор болма: «Арам» деген есімді! Ойдың үйін түземей, Не қажет, бағу жісімді (Тұрмағамбет).

جغرأفيا (жуғрафйа) жағрафия — география (жерді, оның бетін және ондағы тірі табиғат байлығының орналасуын зерттейтін ғылым). Ол үшін... жағрафияны білу керек (А. Машанов). Қайда кетті құп-құла жағрафия «Мынау елсіз сахарам, шөлім!» — дейтін (X. Ерғалиев);

جغاء (жафа’ун) жапа — 1) рақымсыздық, мейірімсіздік, дөрекілік; 2) құрғақтық, қаталдық; 3) суу, салқындау (қарым-қатынас); 4) ауыс. зәбір, жәбір, азап. Құп болсын, олай болса, апаларым, Дүниенің тартып жүрмін жапаларын (Абай). Бек қорықтым өзіме тап болған істей, Опаны таппас бенде жапа шекпей (Нұржан);

جلاب (жаллаб^ун) жалдап— сатушы, саудагер; делдал; 2) құл алып сатушы; 3) ауыс. қу, сұм, алаяқ адам. Бұларды (моряктарды) келемеж ғып дүрелейді; Кемедегі жалдаптар асып-тасып («Б. Д.»). Сен неге Жиенбайды дүр деп айттың? «Алды жөн — адасқанның» деген сөзге. Оның да орта бойлы сөз байлығы, Жалдаптан көтерме алып, сатқан бөзше (Керейіт Шәді);

جلاد (жалад^ун) жендет — 1) баскесер, қанішер; 2) тері алып сататын саудагер; 3) ауыс. аса қатал, қайырымсыз. Қарысқан қан майданда қылыш тимей Қолынан қанды жендет жанды берді (Жамбыл). Патша өкіметі орыс емес халықтарға жендет болды, оларды азапқа салды («БК (б) П тарихы»). Жұмыссыз сандал, Еріксіз малды ал, Деген кім бар сендерге... Үш-төрт жылғы әдетің Өзіңе болар жендетің (Абай);

جلال (жаллал^ун) жәлал — ұлылық, әсемдік, асқан әдемі, жарқын (құдайдың теңеуі);

جلب (жалб^ун) жәліб, жәліп — 1) әкелу, жеткізу; 2) келтіру; 3) табу, тауып алу; 4) импорт (шетелден товарды алып келу, жеткізу); 5) ауыс. тарту, қатыстыру, назарын аудару, қызықтыру. Сонан соң ғана... өзін танымақтың, дүние танымақтың, өз адамдығын бұзбай ғана жәліб мәнфағат музарратларны айырмақлық секілді ғылым-білімді үйренсе, білер деп үміт қылмаққа болады (Абай).

جليل (жалйл^ун) жәлил — 1) үлкен, алып; 2) ұлы сәулетті; 3) атақты ақсүйек, қадірлі, құрметті (еркек). Бабам Жақып Ысырайыл, Хабаршылары — Жабірейіл. Атам — Мысыр патшасы, Рисалат берген хақ Жәлил («Ғашық-наме»).

جمادى (жумада) жұмада — айдың аты;

جماعة (жама‘а^тун) жамағат — 1) біріктіру, бірлестіру; корпорация (бірлестік, одақ); 2) қоғам; 3) топ; 4) ауыс. әйел, жұбай; зайып, үй-іші, бала-шаға. Құлшылыққа жиылған көп жамағат, Сыбдыр қағып тосып тұр, сол-ақ қымбат... (Абай). Бірінші бір қыз келер ақша маңдай Жамағат — үлкен-кіші мақтағандай (Ақан сері);

جمل (жамалун) жамал — 1) сұлулық, көркемдік; 2) сүйкімділік. Жамалың жалпы әлемді таңырқатты (Ә. Науаи). Махаббатым сізге шексіз ауып тұр, Күн бұлттанып, басқа тұман жауып тұр. Жамалыңа ынтық болып ауырдым, Тап дауасын, бұл дертімнен сауықтыр (Нұржан).

جمع (жам‘^ун) жам — 1) жиналу, бірігу; 2) жинау, топтау; 3) матем, қосу; 4) жиын; 5) жиналыс; 6) грам. көптік, көпше (түрі). Кенженің орнына туған әке болып, бұған қоса өнеріңе сүйсінген жақсы көрер қалыс, жам ағайын болып, жаным аши келген жайым тағы бар (С. Бақбергенов);

жамағайын — жалпы ағайын. Оны бізге неге айтпаған, шілдехана тойына шақырмаған, - деп Ілгек жеңгейге жамағайындары өкпелеп жүрген (Ә. Фатихов). Бір елдің ішінде жамағайынды кісі бірге туғандай көріп, іші елжіреп, жақсы көріп тұрып, елге келсе, әрі-беріден соң қайта қашқандай қылатұғыны қалай? (Абай);

жамғысы — бәрі, әмбесі. Адам да алты затқа һәм ықтимал, Бұл сөз де емес, онда ықтыяттан! Жамғысы жиналғанда он төрт болып, Бір есеп қарар табар адамзаттан (Шораяқтың Омары). Жамғысы... Тоғыз жүз жетпіс теңге,— деді (Ғ. Мүсірепов);

жәмма — жалпы, бәрі, әмбе. Білмесең, баяндайын оның шарқын, «Шай» үшке бөлінеді,— деген,— жәммал (Ермұрат).

جمعة (жум‘а^тун) І жұма — 1) жиылыс; 2) күннің аты. Көз жұмғанша дүниеден Иманын айтып кеткені-ай! «Бейсенбі ме, бүгін?» деп, Жұмаға қарсы өткені-ай (Абай). Қайыры жоқ байлардан, Ел қонбаған шөл артық. Жапанда суы суалып, Бақа сорған көл артық. Желеп, жебеп жүретін, Жұма сайын келетін Иманы бар өлі артық (Әбубәкір);

جملة (жумлатун) жұмыла — 1) жиынтық, бәрі, жинақ, 2) біразы, 3) жігерлі түрде барлығы бірлесіп кіру. Жұмыла көтерген жүк жеңіл (мақал). Молда Мұса жаңа өмірдің іргесін қалауға жұмыла кіріскен еңбекші халықтың жаңа өмірін, жаңа табысын жырлады (Б. Кенжебав, Ө. Есназаров);

جميع (жамй‘ун) жамиғ — 1) жиынтық, жинақ; 2) бәрі, барлығы, бүкіл, жалпы.— Жамиғ Найман тоқтады, мен де тоқтадым дейді (Сара). Ата-анамыз алыс болғанмен, Жамиғи Қазақ бір туған (Базар жырау).

جناب (жанаб^ун) жанаб — 1) жақ, тарап, бүйір; 2) мырза, төре, ұлық, биік (өзінен жоғары көрген кісінің атына қосылып айтылатын құрметті сөз). Бастан өтіп бара жатыр балалық, Өтпей тұрып сайран-сауық құралық. Жарылмаған жаңа қауын балапан Жанабыңа хатты жазып сыналық (Нұржан).

جنازة (жаназа^тун) жаназа — 1) діни. өлікті жуу, үйден шығару, жаназа намазын оқу, т. б. процессиясы; 2) табыт, катафалк (өлік салатын арба). Мұхаммет заңы бойынша, молдалар өлік басына келіп, жаназа оқиды (Ы. Алтынсарин). Ең басы Әжібайдың әкесі өлді, Шығартып жаназасын жақсы көмді (С. Торайғыров). Басында жаназаның қызғыш көрдім, Сырты — қой, іші — қасқыр бұзғыш көрдім... (С. Торайғыров);

жаназасыз.— Әлде мезгіл жаназасыз көмген бе? (Ә. Тәжібаев). Тегінде аңыраған сөзден қорқып, Әлдисіз, жаназасыз өлер қазақ (X. Ерғалиев);

жаназашы — діни. жаназа шығаратын, жаназаға барған адам. Бүгін таңертеңнен бері жаназашыларға сол жоқтауларын айтумен отыр (М. Әуезов);

жаназашыл — жаназадан қалмаушы. Тоғай сағалап кеткен жаназашыл шалдар жиылды (Д. Досжанов);

жаназалау — діни. жерлеу. Бір күндерде Зылиха дүние салды. Зылиха өліп, Жүсіп жесір қалды. Жаназалап көмбекке Зылиханы, Шаһардың барша жұртын жиып алды («Ғашық-наме»).

جنة (жанна^тун) жаннат — 1) бау, бақ; 2) діни. ұжмақ, ұжмақ бағы, пейіш. Көктөбе, Ұшқарада — жер жаннатын, Өзінің өлкесіне қосады Іле... (І. Жансүгіров). Тізілген меруерт секілді тістерің бар, Қорындай жаннаттағы түстерің бар (Ақан сері);

جنس (жинс^ун) жыныс — 1) тек; 2) сорт, түр, класс, тап; 3) биол. жыныс; 4) тұқым, ру, тайпа, нәсіл; 5) грам. род; 6) ауыс. ну, қалың, қабат. ...Қарағай қапталдағы, жыныс арша, Қыдырлы малдың құтты келесіндей (І. Жансүгіров). Көңіліңізге ауыр келмесін, қарындас, әскер халқы әйел жынысын сыйлампаз келеді,—деді комендант (Ә. Нұрпейісов). Қалың жыныс орманы, Саялаған сан бұлбұл («X. А.»);