Н. Д. ОҢдасынов ? Арабша-қазақша түсіндірме сөздік

ترقى (тараққа) тараққи — алға басу, үдеу, прогресс. Ұмтыл, ілгері аяқ басқан қандай! Пән оқып, тараққиға асқан қандай! (С. Торайғыров). Отан үшін күш аяп, мал қызғанба, Пайдагерлік лайықдыр әрбір жанға. Ата, ана қардаш кібік міллет сүйсін, Болмаса, адам болып кірме санға. Тараққи деген сөзді масқара етпе, Міллетке қызмет ет, қырын кетпе (Мақыш);

ترك (тарака) тәрк — қалдырып кету, тастап кету, дүние жимаушылық. Тыныштықты, шын достықты тәрк етті, Оны тастап, жат дүниеден нені күтті? (I. Жансүгіров). Қанатын сілкіп тастап таудағы түн, Тәрк етіп ұшырады тәтті ұйқысын (Т. Әлімқұлов);

تسبيح (тасбйх^ун) тәсбих – 1) дәріптеу, мақтау, даңқын шығару; 2) діни. моншақ тізбегі. Мешіті, молдасы, хажысы көп бұл елдің бозбалаларының өлеңдерінде көбінесе: «Тәсбихбен зікір тәһлил көп айтасың Болады хақ қасында сыйлы басың»,— деген сияқты араб сөздері көп аралас, діншілдік мазмұндағы сөздер көп болады екен (С. Мұқанов);

تسليم (таслйм^ун) тәслім — 1) құттықтау; 2) көну, мойындау; 3) тапсыру (жанын), қайтару; 4) қылмыстыларды ұстап беру; 5) жауға берілу, тұтқынға түсу (капитуляция).

تشديد (ташдид^ун) тәштит — 1) күшею, күшейту, нығайту; 2) грам. диакритикалық белгінің аты (тәшдид белгісінің астындағы дауыссыз әріп қосарланады). Ғұзыр қып қалыбыңды тұт назарға, Ақ қағаз, тәштит етпе хат жазарға. Адамның оңашада бәрі білгіш, Түскен соң малум болар сөз базарға (Әріп). Мәт — қасың, тәштит — кірпік, секін — көзің (Абай);

تشريف (ташриф^ун) тәшриф — құрмет, құрметтеу, сый, сый-сияпат, құрмет көрсету. «Көрің қадір» кітабынан: «Иоқ едік бізні бар қылди, Тән жаратты, жан берді, Қатыра-и-судан бізләрни Андағ тәшраф (дұрысы: ташриф — Н. О.) қылдия» (С. Мұқанов).

تشريق (ташрйқ^ун) тәшриқ — 1) аптапқа шығарып қою (кептіру үшін); 2) діни. жәмра орнына шайтанға қарсы тас лақтыру салтын орындау үшін, қажылардың Мина даласында құрбан айынан кейін өткізетін үш күні (зул-хижжа айының 11, 12, 1З күндері).

تشكر (ташаккара) тәшеккүр — алғыс айту. Тақсыр төрем, уақытында кеп жеттіңіз! Шабарманым жеткен екен бек тығыз! Орданы аман ап қалдыңыз, тәшаккүр! — деді Жәңгір Геккеге (I. Жансүгіров).

تشكيل (ташкйл^ун) ташкил — 1) құру, құрама; 2) бірдеменің құрамы, бөлегі; 3) ескі. құрама; 4) ұйым;

тәшкилат. «Маған, - дейді Зүнун Таипов естелігінде, — «Азат тәшкилат» астыртын ұйымын құру туралы түсінік жүргізу тапсырылған еді. (О. Смағулов).

تشهد (ташаһһада) тәшәһһуд — діни. намаз үстінде мұсылмандықты насихаттау. Қағадат ул-ахир дұғаның ақырында... тахият, одан тәшәһһуд, одан салауат... ең ақырғы сәлемменен тауысасыз (Абай).

تصدق (тасаддақа) тасаттық — ескі. қайыр беру, садақа қылу. Артында қалған мен нашар, Айтып бір кетші ниязға Көзге, көке, жас алдық. Көкежан, қайтып келгенше, Артыңда қалған мен сорлы Болайын сенен тасаттық («Қобыланды батыр»). Ол ылғи әулие-әнбиелерге, су иесіне, аспан тәңірісіне мал айтып, құрбан шалып, тасаттық беріп отырады (Ян). Тасаттық, жан садаға: мал шалайық, Үш жүздің баласына жар салайық! Берсең де өлдің балаңды, бермесең де, Онан да жауға қарсы аттанайық! (Бұзаубақ ақын).

تصديق (тасдйқ^ун) тасдиқ, тастық — 1) сену; 2) нығыту, куәландыру; 3) бекіту, мақұлдау, қабылдау. Өмір серік мейманың — Тұрғанда дұшпан санында. Жалған айтып, жалтарып, Болғыл тастих (дұрысы: тасдиқ — Н. 0.) нұрында! (Шораяқтың Омары). Екі дүние бұл тастих (дұрысы: тасдиқ, тастық — Н. О.) — халықтың досы. Осыларды бұзатын және үш іс бар: пайда, мақтан, әуесқой (Абай).

تصنيف (тасниф^ун) тасниф — 1) іріктеп алу, таңдап алу, сайлап алу; 2) жіктеу; 3) шығарма, әдеби шығарма. Көл шайқап қаздан тоят алған шақта, Талай жан сұқбатына құлақ салсаң. Қызмет қыл да, зейнет тап деген сөз бар, Жігітке еш жол емес бекер қалған. Сан сөздер қисса қылып тасниф, Жана аят ісің болса, көңілде арман (Жүсіп Қожа).

تعالى (та‘ала) тағала — діни. өте жоғары, өте биік, өте ұлы. Жаратқан бәрімізді хақ тағалам, Қолында молдалардың дәуіт қалам... (І. Жансүгіров). Құдай тағаланы ғайыбы жоқ, міні жоқ, өзі әділ деп иман келтіріп едік, енді құдай тағала бір антұрғанға, еңбексізге мал береді екен (Абай);

تعبير (та‘бйр^ун) табир – 1) түсінік беру (сөзге, бір нәрсеге); жору (түсті); 2) айтылу, сөйлем; 3) матем. формула. Тәннен қуат, басымнан кетті ақылым, Сіздерден дүниеде жоқ еш жақыным. Сіздерді маған дұшпан қылғанына, Алланың тағдырына жоқ табирім («Ғашық-наме»);

تعجب (та‘ажжуб^ун) тағажұп — таңырқау, ғажайыптану, таңғалу, қайран қалу, есі кету. Құлақ сал бұл сөзіме, өңшең жастар, Табына тағажұпты сөзі наштар! Жел сөзге «жетістік» деп желікпеңдер, Көп шығар, белден биік небір асқар! (А. Жарасбайұлы). О, дарих, өлең басқа, ол жол басқа, Жел сөзге таңырқаймыз ақымақтықтан. Тағажұп сол сөзіңе күлкім келді, Өлеңді деп жүрсіз бе ғазаттықтан? (Шораяқтың Омары).

تعزر (та‘аззур^ун) таһазір — 1) кешірім сұрау сылтауы, себебі; 2) болмайтынын, мүмкін емес екендігін мойындау, әлсіздік, дәрменсіздік. Бөпе қыз бейдаһат іс қылған жоқ!— деп, Тартайын мен таһазір алсаң ақтап. Геһналар:— басқа пәле - тілден депті, Үлкені әдептердің аузын бақпақ (Нұралы). Болмайды буынсызға пышақ ұрып, Қайсымыз жарасады қылсақ өкпе? Алайық аспандамай мойнымызға, Таһазір қайсымызға келеді өкпе (Нұралы).

تعزير (та‘зйр^ун) тәзір — 1) сөгіс, ұрсу, кінәлау, айыптау; 2) жаза, жазалау. Мен сізге не іс қылдым өкпе қылар? Сөзіңіз тәзір деген неге тұрар? Қызға арзан сақалыңды маған пұлдап, Жөнің жоқ, молда, бұған әзір сұрар (Мықан).

تعريفة (та‘рифа^тун) тағриф — 1) таныстыру, танысу, түсіндіру, түсіну, ұғыну, тану; 2) көз алдына келтіру, түсінік; 3) анықтау, анықтама; 4) мадақтау. Енді, біздің тағриф бойынша ол ғылымды, рахымды, ғадаләтті, құдіретті еді (Абай). Тағрифын тәмәм қылып танытқандай... (Ақан сері);

дәріп. Ақындық ат көтеріп ақырында, Жайып тұр Қызылқұмға дәрібімді (Мансұр );

тағрип. Есіміңе сырттан анық хабардармын, Болғанмен қоныс бөлек, «көрмеген — жат». Арзу хал тағрипыңа иштиһалмын, «Данышпан» дегенменен бір азамат (Қаңлы Жүсіп). Жақсының жаман қайдан білсін затын, Қазаққа болған мағлұм менің атым. Тағрипыңа ғашық боп жаздым назым, Зарланып сені сүйіп жазған хатым (Ақан сері);

дәріптегіш — мақтағыш. Біздің ел ерлікті дәріптегіш ел ғой (Ә. Әбішев);

дәріптелу — мақталу. Отан тарихы дәріптелсе, бейнеленсе, егер ақын өлеңдері адам баласының өмірлік жан серігі болса, адамзат әулетінің мәңгі өлместігінің мәнін ұқса — ақыл-ой көркі мен мақтанышы (Ш. Айтматов);

дәріптеу — мақтау, мадақтау, көтермелеу. Әр елдің дәріптеген батырынан, Ақсақал ат әкелген ата ұлынан (I. Жансүгіров). Шәбік шал өзінің жақсы білетін сазанын көкке көтеріп дәріптеді (Ғ. Сланов);

тағрифлау — 1) таныстыру, түсіндіру, ұғындыру; 2) анықтау; 3) мадақтау. Оның заты ешбір сипатқа мұқтаж емес, біздің ақылымыз мұқтаж, жоғары жазылмыш сипаттар бірлән тағрифлап танымаққа керек (Абай);

дәріптеуші — мақтаушы, демеуші. Олар кісі таңырқарлық етіп дәріптеуші еді («М. Б. Т.»);

дәріпті — мақтаулы, даңқты, атақты. Аманкелді батырдың Арғы атасы Қобыланды, Таңдандырған тарихты. Өз атасы Иман да, Атақты болған дәріпті (О. Шипин). Сақып — дәріпті кісі (Б. Аманшин);

تعريف (та‘рйф^ун) тариф — баға, нарық көрсеткіші. ...Жазып тұрам жұмысты, «Табель мен тарифқа» (І. Жансүгіров). Ағылшындар, тіпті, қандай шартқа болса да әзір жұмысшыларға советтік тарифпен жалақы төлеуге, қамсыздандыруға, еңбек қорғау бөлімін ашуға — бәріне де дайын (М. Қаратаев);

تعظيم (та‘зйм^ун) тағзым – тәжім, иіліп сәлем беру, мәртебелеу, құттықтау... Шырағым, айтқанымды жаңылма,— деп, Барынша қылып жатыр шал да тағзым (Абай). Сен неге қарамайсың, жаман болыс, Кеше де болған жоқ па ед ағаң болыс. Үлкенге сәлем тағзым қылып па еді, Шомат пен кешегі өткен Шолпан болыс (Ақан сері). Абай бұл кісінің сыпайы жүзіне өз тарапынан лайықты тағзым көрсетіп, тымағын алды (М. Әуезов);

تعليم (та‘лйм^ун) тағылым — 1) оқу, оқыту; 2) білім; 3) шынығу; 4) доктрина (ілім, ғылыми теория; жүйе); 5) тәрбие. Ел ішіне сау келсең, Тағылым айтпас ер ме едің? Жол көрсетіп, сонда өлсең, Арманым бар дер ме едің? (Абай). Бұрылып, қия басып қисаңдамас, Жүгіне арабы нар шөгергенде. Тапырлап, тарғақ жолдас болған емес, Қауыстың қайту қазы жөнелгенде. Таптырмас таза гауһар болар едің, Тағылымның тапауатына бөленгенде (Шораяқтың Омары);