біріне сай келеді. Демек, «мүгедектікке» қарсы
«даму мүмкіндіктері шектеулі»
мәртебесін
тағайындау негізсіз жүргізілмеуін қамтамасыз
ету керек, себебі мәртебе тағайындау баланың
мемлекеттік көмектің қандай формаларын
алуға құқығы бар екенін білдіреді. Сондай-ақ
екі өзгерісті енгізу мүмкіндігін қарастыруға
болады: даму мүмкіндігі шектеулі балалардың
көпшілігін мүгедектікті анықтауға енгізу не-
месе негізгі медициналық және көмекші білім
беру қызметтерін қамту үшін даму мүмкіндігі
шектеулі балаларға арналған мемлекеттік
көмек жүйесін ұлғайту.
Мүгедектікті – оның типі мен ауырлық
түрін анықтау және белгілеу – мемлекеттік
қызметтерге қол жеткізу үшін ғана емес,
мүгедектігі бар
балалардың өмір бойы даму-
ына жеке тәсілдерді әзірлеуде отбасыларға
және педагогтарға көмек көрсету үшін
де қажет. Медициналық-әлеуметтік
сарапшылық комиссияның респонденті мұның
маңыздылығын былай деп түсіндірді:
«Мүгедектігі бар балалар әртүрлі күтім жа-
салуына мұқтаж. Оларға арнап жеке оңалту
бағдарламасын құру және әзірлеу керек;
жеке оңалту бағдарламасы мүгедектікті
медициналық, әлеуметтік және кәсіби
оңалтуға деген қажеттіліктің нақты ауқымы
мен түрін белгілейді». (Дәрігер; ИН19).
Медициналық-әлеуметтік сарапшылық (МӘС)
комиссияның екінші респонденті былайша
толықтырды:
«Мүгедектікке қосымша, әлеуметтік
қорғау шараларына қажеттілікті
анықтаймыз. Әрбір бала үшін жеке оңалту
бағдарламасы әзірленеді. МӘС педиа-
трия бөлімі психологиялық-медициналық-
педагогикалық кеңеспен тығыз қарым-
қатынас жасайды. Егер бала 14 жасқа
толса, ол алдын ала кәсіптік-техникалық
бейімдеуден өтуі тиіс. Ол қай мамандықты
алады, денсаулығына байланысты қай
мамандық оған қолайлы, қай мамандық үшін
ол жарамсыз?». (Бөлім бастығы; ИН20)
Мүгедектік түрі әртүрлі балалардың
қажеттіліктерін анықтау әлеуметтік
инклюзияның барлық формаларына арналған
маңызды салдарлары бар қайырымды
мемлекеттік көмек жүйесін әзірлеуге негіз бо-
лып табылады.
3.6.2. нормативтік-құқықтық база
Көптеген респонденттертым болмағанда нақты
нормативік-құқықтық
база тұрғысында соңғы
жылдардағы құқық қорғау ісіндегі елеулі ілгері
басушылықты атап көрсетті. Әртүрлі респон-
денттер бірнеше басты заңнамалық актілердің
өзгерістеріне назар аудартты. «Мүмкіндігі шектеулі
балаларға әлеуметтік және медициналық-
педагогикалық коррекциялық қолдау көрсету
туралы» ҚР Заңын оңалту және білім беру
мекемелері жүйесін құруға мүмкіндік беретін заң
ретінде бір респондент баса атап көрсетті. ҮЕҰ бір
өкілінің сөзіне қарағанда, төмендегі мекемелер
заң енгізілгеннен кейін құрылған:
Білім беру жүйесі шеңберіндегі 17 оңалту
орталығы;
психологиялық және арнайы білім беретін 200-
ден астам кабинет;
инклюзивтік білімді дамытатын 200-ден астам
мектеп;
58
психологиялық-медициналық-
педагогикалық кеңес (ПМПК) (бір орталық 60
000 балаға арналған);
спецификалық ауытқулары бар балаларға
арналған арнайы мектепке дейінгі желі (мы-
салы, есту, көру, сөйлеу және т.б. қабілеті
бұзылған);
әртүрлі ауытқу категориялары бар балаларға
арналған 8 мектеп желісі;
спецификалық ауытқулары бар 103 арнайы
мектеп.
Респондент осы қызметтердің географиялық
қамтуы соңғы жылдарда ұлғайғанын және көптеген
офистер әрбір облыс орталығында ашылғанын,
сонымен қатар Алматыны қоспағанда, аудандар-
да басқа да орталықтар ашылғанын атап көрсеті.
Респонденттің айтуынша:
«Алматы, бұл - мүгедектігі бар балаларға
қарым-қатынас ең нашар деңгейде тұрған
жер. Бұл өте үлкен қала, бірақ бұл мәселе
мұнда әлі шешуін таба алмай келеді.
Сіздер мұны ескеріңіздер және шара
қолданыңыздар, себебі бұл масқара ғой!»
(Менеджер; IN21).
Мүгедектігі бар балалардың қажеттіліктерін
қанағаттандыру мәселесінде қол жеткізілген
елеулі прогресс, әлі қол жеткізуге тиіс прогресс
туралы қате түсінік береді. Респондент атап
көрсеткендей заң шығару және қызмет көрсету
тұтас ел бойынша бір уақытта жүргізілген
жоқ. Бұған қоса, соңғы жылдарда оңалту
82
Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: ҚазаҚстан республикасында инклюзивті ҚоғаМды даМыту
және кеңес беру орталықтары анағұрлым
көбейгенімен, олардың саны сұранысты өтей
алмай, бұрынғыша
жетіліксіз болып қалып
отыр. Әсіресе халық санына жетпейтін, белгілі
бір қызметтерді ұсыну үшін қажетті құрал-
жабдықтары бар психологиялық-медициналық-
педагогикалық қызметтер жетіспейді.
Респонденттердің бірі былай деп түсіндірді
«Қағида бойынша, бір ПМПК 60 000 балаға
арналған... ал бізде қаланың өзінде 80 000-
нан астам бала бар ...[әртүрлі] аудандарда
тұратын, басқа ПМПК–ге қарасты болса да
бізге қаралатын балалар да бар ... оларға
біздің қалаға қатынау жеңілірек және біз
аязды күндері суықтан дірілдеп келіп тұрған
олардың ата-анасына қарсылық білдіре ал-
маймыз» (Директор; IN26).
ПМПК аса маңызды қызметтерді ұсынады
және олардың қол жетімді болғаны дұрыс. бір
орталықтың жауапкершілігіне жүктелетін бір
ПМПК-ге сондай-ақ 20 000 баладан артық ша-
мадан тыс артық міндет жүктелмеуі тиіс, бұл
ресурсқа күш түсіруі және қызмет жасау сапа-
сын төмендіп жіберуі мүмкін. Мүгедектігі бар
балаларға қатысты нормативтік-құқықтық база
саласындағы
жетістіктерге қарамастан, ұлттық
нормаларды халықаралық стандарттарға
сәйкестендіру үшін күрделі қайта қарау
жүргізілуі тиіс. Бұдан басқа, қағидаттарды
нақты іске асыру қиындық тудырып отыр:
«Егер жалпы заңнама туралы айта-
тын болсақ, ол өте әлсіз. Мүгедектігі бар
балаларға әлеуметтік, медициналық және
педагогикалық қолдау көрсету туралы заңға
түзету енгізу қажет. Әсіресе оны Мүгедектер
құқығы туралы конвенцияны ратификациялау
шеңберінде өзгерту қажет». (Маман; IN21)
«Қазақстан Республикасында құқықтық
негіздер мен нормативтік-құқықтық
құжаттар жеткіліксіз. Мәселе оларды орын-
дау тетіктерінің жоқтығында. Бірінші мәселе
кері байланыстың жоқтығы, ал екіншісі
бенефициарлардың өз құқықтары туралы
ақпаратқа қол жетімсіздігі және сәйкесінше
әлеуметтік салада балалар мен ата-ана-
ларды қорғауға арналған ешқандай тетіктер
құрылмайды». (Директор; IN6)
Жан-жағынан алып қарағанда, инклюзивтілікті
қамтамасыз ету масқатында балалар құқығын
толық қорғау үшін медициналық қызметтегідей,
ақпараттың қол жетімділігінің шектеулі бо-
луы басты кедергілердің бірі болып табылады.
Басқа бір респонденттің айтуынша,
«Арнайы әлеуметтік қызметтер туралы» заңды
іске асыру заң актілерінің жоқтығына бай-
ланысты күрделенген, мұның өзі балаларға
күтім жасаау бойынша қызметтер мен
мекемелерді лицензиялау қиындығын
туғызады. Лицензиялау талаптары одан бері
өзгергеніне қарамастан, басқа мәселелер
сол күйінде қалды: «Ауылдық жерлерде басты
мәселе, сөз жоқ, мамандардың жетіспеушілігі
болып табылады». (Директордың орынбаса-
ры; IN7)
«Балам-ай» толық күн болатын балаларды
дамыту орталығында , Астана қ.
83
