Мұғалімнің кәсіби құзіреттілігі – нәтижелі білім берудің негізі

Оқушыны ішінара қатыстыра отырып баяндау дегеніміз-танымдық процестің барлық немесе жекелеген кезеңдерін өз бетімен өтуді талап ететін жұмыстарды орындау жөніндегі оқушының жеке ізденіс қызметтерін,оның мұғалім түсіндіргендерді қабылдаумен ұштастыру болып табылады.Ішінара ізденіс әдісін кез-келген жас үшін және  ақытудың кез-келген кезеңінде қолдануға болады.Бұл арада көбінесе тыңдау және ұғыну,фактілерді тыңдау,жүйеге түсіру,ізденіс пен проблемаларды шешу оқудың басым,басты әдістері ретінде көрінеді.

Зерттеу нәтижесінде оқушы ізденеді.Іздену дегеніміз-оқушының  интелектуалды қызметі.Оқыту процесінің басты мақсаты оқушыны  ойлай білуге,шығармашылық ой танымын қалыптастыруға бағытталуы керек.Олай болса оқушыда шығармашылық іздену бастамасының болуын, әр шығарманы талдауға жаңа тұрғыдан келіп,өзіндік ой-пікір айта білуін  машықтандыру қажет. Сонда ғана оқушының білімді өз бетінше игере білу дағдысы дамиды,өзіндік көзқарасы,жеке пікірі қалыптасады,тануға деген құштарлығы оянады.Осы тұрғыда дөңгелек үстел,пікір-сайыс,ізденіс сабақтары-қазақ әдебиеті пәні үшін өте тиімді әдіс.

8-сыныпта «Хайуанатқа жасаған қиянатың-Бауырыңа жасаған опасыздық» тақырыбындағы пікір-сайысқа  төмендегі проблемалық сұрақтар беріліп,оны шешудің жолдарын іздестіру тапсырылды.

1.Экология ғылым ретінде қашан қалыптасты,нені зерттейді?

2.Табиғат пен адам арасындағы үндестіктің бұзылуының сыры неде?

3.Поэмада ананы қасиетке оқ атуға итермелеген қандай күш?

4. «Аққуға  кезенерде ырым жасап,тым құрыса саусағыңды қанаттың ба?»деген жылқышы қаттың сөзінің мәні неде?

5.Азаматтық деген не,сен қалай түсінесің?

6.Қоршаған ортаны қорғаудың қажеттігі неде?

Ал Махамбет поэзиясын өткенде оқушыларға мына проблема төңірегінде жұмыс жасатуға болады:тарихи оқиғаларды,тарихи адамдарды жырлаудағы Махамбеттің табысы, өзіндік ерекшелігі.

Оқушылар өздігінен дұрыс шешім іздейді,қорытындыларды тұжырымдайды, яғни білімдерін шығармашылықпен жүзеге асырады.

Қандай шығармашылық істер болмасын,тек оқушыны қатыстырған жағдайда ғана жүзеге асады.Ал,ол кездегі оқушының атқаратын міндеттері: проблемалық міндеттерді ажырату ,берілген тапсырманы тұжырымды орындау,тапсырманы саналы ұғыну,шешімді іздеу,тапсырманы орындау барысында нәтиженің дұрыстығын тексеру.

Проблемалық талдау нақты бір сұрақ әзірлеуді қажет етеді.Бұл жағдайда  тіпті күрделі де маңызды сұрақтардың өзі,әдетте,проблема қойғандық болып табылмайды:олар белгілі білімдерден тұратын жауаптар алу мақсатымен беріледі. Әрине,мұндай сұрақтар оқушылардың белсенді ойлау қызметіне түрткі болмайды; миында бар дайын ақпаратқа жүгінеді;ақпараттық сұрақтар дегеніміз-осы. Оқушыларға  интеллектуалдық  қиындық тудыратын сұрақтар проблемалық сұрақтар болып табылады,өйткені,оларға берілетін жауаптар оқушының бұрынғы білімдерінен де,мұғалім ұсынатын ақпаратта да жоқ.

Енді Ш.Айтматовтың «Найман ана»шығармасына проблемалы сұрақтар жасап көрелік:

1.Қалай ойлайсыңдар,әңгіме неліктен «Найман ана» деп аталады?

2.Жуан-жуандардың жас жігітке  істеген ісіне қандай баға берер едіңдер?

3.Мәңгүрттік сезім өзі жаулап алған елге қалай әсер етті?Бұрын соңды олар

мұндай істі бастарынан кешіп пе еді?

4.Мәңгүрт құлды іздеуге ана неге бел буды?Оны қандай мысалдармен

дәлелдейсіңдер?

5.Сол бейшара мәңгүрт басқа біреу емес,менің ұлым болса екен деген

жолдардан қандай қорытынды шығаруға болады?

Проблемалық сұрақта әлі ашылмаған(оқушылар тарапынан )проблема,белгісіз дүниелер,жаңа білімдер болады,оларға қол жеткізу үшін қандай да бір интеллектуалдық әрекет,белгілі нысанадағы ойлау процесі қажет.Ойлау адамның проблемаға тап болуынан басталатын болғандықтан,проблемалық оқытудың негізін мұғалім жүйелі түрде және діттеп жасайтын проблемалық ситуациялар болып табылады.Оқушылар пайда болып отырған ситуацияда белсенді ақыл-ой ізденісін талап ететін ойлау  процесінің барлық немесе негізгі кезеңдерін өздігінен өткен жағдайда ғана танымдық қызметі дербес болып саналады.

Проблемалық оқытудағы оқушының шығармашылық іс- әрекеті:

1.Оқу материалының мазмұнын талдау,саралау.

2.Проблеманы ашу,өнім жасау,шығармашылық еңбекке қол жеткізу.

3.Қорытынды жасау,өзіне-өзі баға беру,саралау.

Проблемалық оқытуға негізделген шығармашылық тапсырмалардың дәстүрлі оқытудағы тапсырмалардан ең басты айырмашылығын жіктесек оқушы мен мұғалім іс-әрекеттері төмендегідей болмақ:

Проблемалық оқытуға негізделген тапсырмалардың қай түрі болмасын, оқушылардың  шығармашылық іс-әрекетін талап етеді,ол тапсырмалардың барлығы олардың қабілетін,дарынын дамытуға бағытталады,ғылыми-зерттеу  жұмысына баулуда өнімді,нәтижелі қорытынды береді.

Әдебиет сабақтарында оқушылардың тілін,ойын дамытуға төмендегі кестелерді пайдаланамын:

1-кесте

Қазақ тілі пәнінде оқушыларды прблемалық  сұрақтарға жауап іздетуді төменгі сыныптардан бастап  қай тақырыптан білім берілмесін сабақтың бекіту, қорытындылау  кезеңдерінде жүйелі түрде  ойландыратын, олардың дербес іс-әрекетін белсендіретін,жауабы дайын емес проблемалық бағыттағы сұрақ-тапсырмалыр беру арқылы  ғылыми ізденіске жетелеуге болады

6 сыныптағы «Қос сөздер»тақырыбын өткенде  қос сөз,оның түрлері туралы түсініктеме беріледі.Ал қорытындылау сабағында төмендегі проблемалық  бағыттағы сұрақ-тапсырмалар беріп оқушыны шығармашылық ізденіске жетелеймін. Бала ізденеді,ойланады, жауабын табуға еңбектенеді.

1.Қайталама қос сөздер мен қосарлама қос сөздердің негізгі айырмашылықтарын қалай түсіндірер едіңдер?Ол үшін мына  үлгідегі  тапсырманы орындаңдар:

Үлгі :

Ескерту:Жасалу жолдарына түгел тоқталу міндет емес,үш-үш мысал келтіріп, тапсырманы солар арқылы орындаңдар.

2.Төмендегі мәтінді мұқият оқып,қос сөздерді табыңдар,түрлеріне қарай ажыратыңдар да бөлек-бөлек жазыңдар.

3.Енді төмендегі шағын  шығарма-суреттемеге назар аударыңдар.Табиғат көрінісін суреттеуде қай қос сөздің орны ерекше деп ойлайсыңдар?Пікірлеріңді  дәлелді түрде білдіріңдер.

Қыс суреті

«Тау-тау болып үйілген аппақ-аппақ қарлар ауыл аймаққа ерекше бір көрініс беріп тұр.Күн нұры түскенде олар жалт-жұлт етіп,көзіңді шағылыстырады.Шаналарын сүйрей-мүйрей жеткен Асандар тобы айқай-шумен жаңағы әдемі көріністі әп-сәтте көз алдыңнан ысырып жібергендей болады».

Бұл тапсырмаларды орындауда балалар өзінше бір «жаңалық»ашуға ұмтылады,ізденеді,ойланады,жауабын табу үшін еңбектенеді. Ең бастысы, оқушылардың білімге деген ынтасы артады,еңбек етуге деген ықыласы күшейеді.Олар өткізілгелі отырған сабаққа деген материалдарды іздеу үшін әр түрлі әдебиеттерді,басылымдарды қалай ақтарып кеткендерін өздері де байқамай қалады.Сабаққа күнделікті тыңғылықты даярланып,білімге деген ынта-ықыластары,белсенділіктері мен құлшыныстары арта бастайды.  Яғни,оқушы  тұлғасының  танымдық қабілеттері дамиды, оқуға  деген жағымды қызығушылығы  қалыптасады,белсенді сөздік қоры,ауызша және жазбаша тілі дамиды.Тұлғаның қиындықтарды жеңе білу,өз қажеттіліктерін қанағаттандыру , интеллектуалдық қуатын жүзеге асыруға ықпал етеді.

Проблемалық оқытудың тиімділігі сол-оқушының өз дербес іс-әрекеті арқылы проблеманы шешуі,сол жолдағы ізденісі,шығармашылық өнімге қол жеткізуі.

Проблемалық оқыту арқылы өнімді,тиімді нәтижеге қол жеткізу үшін мұғалім тарапынан проблеманы дәл,нақты қоя білудің де маңызы зор. Оқушылар проблема шешуде қиындыққа кезіксе,мұғалім оларды жетелеп,әдіс-тәсілдерін ұсынады. Технология оқушы-субъектінің дербес еңбегін талап еткенмен мұғалімнің басшылығын,ақыл-кеңесін,яғни «режиссердің таяғын»мүлде жоққа шығармайды.

Проблемалық оқытудың тиімділігі де осында.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Г.Ю.Ксензова .Перспективные школьные технологии.М. «Наука»,2001.

2.Б.Иманбекова .Оқытудың негізгі формасы-сабақ.А.2003.

3.Т.Ақшолақов.Көркем шығарманы талдау.А. «Мектеп»,1983.

4.Қ.Бітібаева.Әдебиетпәнін оқытудың тиімді жолдары.А. «Рауан»,1990.

5.Ж.Жеткізген.Қазақ тілін оқытудың тиімді әдістері.А. «Алматыкітап»,2007.

   

Қазақстандағы білім беру : кеше, бүгін және ертең

Баймаханова Айнұр Тұрарқызы-№167  орта  мектептің бастауыш  сынып  мұғалімі, Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданы, Жаңарық ауылы

Қай заманда болсын, әр халық өзінің ұрпағын жан-жақты жетілген, адамгершілік жағынан жағымды мінез-өнегелері қалыптасқан, еңбекшіл үлкенді құрметтейтін білімді азамат болсын деп армандаған .

Ахмет Жүйнекей  «Ақиқат сыйы» атты дидактикалық өсиетнама дастанында білімнің адамға өмірлік таусылмас азық болатынын  және  оның ізгілік пен қайырымдылық бұлағы екенін атап көрсетсе, Махмұт Қашқари өзінің «Диуани лұғат ат түрік» атты сөздігінде жас ұрпақты тіршілік пен еңбекті сүюге, білімге құштар  болуға, өз бақыты үшін күресе білуге шақырды. Бұл ғұламалардың  еңбектері балаларды білімге, әдептілікке, адамгершілікке  , еңбекке үлкен  парсаттылыққа шақырған өсиет сөздігі күні бүгінге дейін тәрбиелік  мәнін жойған жоқ.

Қазақ халқында  келешек жас ұрпаққа білім беріп, өмірге дайындау, сол халықтың арман мүддесінен тәрбие дүстүрімен байланысыптуып, өркендеп, дамып, ұрпақтан ұрпаққа жетіп отырған. Демек, барлық адамзат  қоғамы балаларға жас ұрпаққа білім беру үшін өзінен бұрынғы аға буынның  ақыл-ойын тәрбиелік тәжірибесін пайдаланбай өмір сүрген емес.

Біз «Білім сөзінің тереңіне үңілсек оның классикалық анықтамасы «Тұлға жетістігі  дегенді білдіреді. Бүгінгі білім мәдениеті жылдар өткен сайын тарих беттерінен табылуда. Сонда кешегі білім тәжірибесі ретінде  үздіксіз білім беру жүйесі арқылы білім мазмұнына ендіріледі. Яғни, кешегісі өткен тұлғалар тәжірибесін оқи, зерттей үлгі тұта отырып қана өз тұғырымыздағы бүгінгі өмір талабына сәйкес ертеңгі тұлға жетістіктерін қалыптастыра аламыз. Олай болса біздің егемен елімізде білім қалай берілуде?

Тұлғаның жетістігі қалай?

Мен бүгінгі шығармамда осы үш тақырып негізінде баяндағалы отырмын .

Қазақстанда білім беру кеше тақырыбын мына мақалмен бастағалы отырмын.  «Аяз би тоныңа қара».«Құмырсқа жолыңа қара»- демекші өткен күнді ұмытпау, бір –бірімен сабақтастыра байланыстыру адамзат баласының міндеті. Баланы алдын-ала дайындалған қалыпқа тығып, дайын, үлгі бойынша сара жолмен  жүргізу десекте, кешегі білім тәжірибесі негізінде қалыптасқан  ментаритет бүгінгі ұрпақ үшін білім мазмұнына  енгізілді. Кеңестік педагогикада білім беру деген сөз жаңа адам үлгісіне сай алдын-ала белгіленген .қасиеттерді бала бойына дарыту деген мағына береді. Білім беру мен адамның тарихи түрде дамуы  арасындағы қарама-қайшылықты тудырды деуі кешегі білім парадигмасына берілген сыни баға.

Бүгінгі қоғамға жаттанды кітап сөзімен тақылдап тұрған оқушы емес, өмірден  алған өзіндік  тәжірибесімен білім мазмұнын толықтыра алатын оқушы қажет. Баланың өмірден алған өзіндік тәжірибесін білім мазмұнына ендіру оқулық авторының қолынан келетін дүние емес. Баланың өмірден алған өзіндік тәжірибесін білім мазмұнына ендіру, тек баламен бетпе-бет, бір емес бірнеше 45минуттарын бірге өткізетін мұғалімнің ісі. Бұл жерде әр түрлі оқыту әдіс тәсілдерін пайдалан отырып, ең бастысы бір 45 минуттағы оқушы қызметін жандандыру.

12 жылдыққа көшу-өмір талабы. Сондықтан әрбір педагог пен білім ұйым дары, білім басқару салаларының қызметкерлері бұл мәселені көп болып қолдап, іске асыруға міндетті.

12 жылдық  білім берудің мақсаты:  әлемдік білім берудің стандарттарына сәйкес келетін білім берудің жоғары сапасын қамтамасыз ету, өздігінен білім алуға, кәсіптік білім беру бағдарламасын меңгеруге дайын тұлға қалыптастыру.

12 жылдық білім берудің міндеттері:

Негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын меңгеруцге және білім алуда жалғастыруға қажетті жағдайдалар жасау. Қазақ халқының және республикадағы басқада  халықтардың тарихын, салттары мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік, орыс, шетел тілдерін меңгерту. Оқыту, білімді ақпараттандыру технологияларын және халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығуды қамтамасыз ету.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.Мектептегі кітапхан  2005  № 6

2. Мектептегі сыныптан жұмыстар   2008 № 4

3.  12 жылдық орта білім берудің мем лекетік  стандарты  (жоба)  І  саты Астана 2004

Байменова Жамила Асылханқызы-№167мектеп жанындағы шағын орталық меңгерушісі, Қызылорда облысы, Жаңақорған аудыны, Жаңарық ауылы

Мектепке дейінгі  мекемелерде білім беру ортасы мен оның тәрбие және білім беру мазмұнын дамыту сауатты ұйымдастырылмаса, баланың оқу мен жазуды игеру мәселесін түпкілікті шешу мүмкін емес.Кез келген мектепке дейінгі білім беру мекемелерінің ортақ мақсаты- балаларды мектепке оқуға даярлау және оларды әлеуметтендіру.Бала мектепте жақсы оқуы үшін,оған белгілі білік пен дағдылар қажет (аоғашқыда саналы орындаудықажет ететін іс-әрекет бөліктерінің  қайталап жаттығудың нәтижесінде автоматталануын дағды деп атайды.).Мектепте оқуға қажетті білік, дағдылардың белгілі бір пәндерге қажет арнайы (қосу, азайту, оқу, жазу, сурет салу және т.б.)және кез-келген сабақтарға қажетті жалпы түрлері бар.Бұл дағдылар толыққанды кейінірек қалыптасады,бірақ олардың алғышарттарын осы мектепке дейінгі кезеңнен бастап қалыптастыруды бастаған жөн.Оқушының жетекші іс-әрекеті –оқу іс-әрекеті.

Балабақшада жүйелі түрде ұйымдастырылатын сабақтарда  балалардың алған білімдері мектептегі оқу іс-әрекетінің біршама элементтерін игерудің негізін құрайды.Мектепке даярлауда балабақшада ересек топ балаларын симметриялық формаларды салуда орталық сызықты салуға үйретеді.Бұл өз негізінде ,1-сыныпта бейнелеу сабақтарында негізгі сызықтан бастап-вертикальді,горизонтальді,қиғаш сызықтарды , симметрияның осі ,заттың көрінбей тұрған  бөлігін салуға үйрету болып табылады.Балабақшадағы сурет , жапсыру , мүсіндеу  сабақтары мектептің  бейнелеу , матемтика, еңбек  сабақтарына дайындауға септігін тигізеді.Жазу мен сурет салуда балада денесін тік  ұстау , қаламды  дұрыс ұстау дағдылары  қалыптасады.Балабақшада балалармен жұмыс жасауда оларға білім беріп, және математикалық білім беру арнайы ұйымдастырылған сабақтарда жүзеге асырыладыіОлардың басты  мақсаты- балаларда жазу мен санауды  үйретудің алғышарттарын қалыптастыру .Жазу келешекте бүкіл оқу үдерісі құрылатын базалық  дағды . Жазуға үйрету тек мақстты түрде ұйымдастырылған оқыту барысында жүзеге асырылады.

Мектептегі дейінгі бала тәрбиесімен айналысатын педегогтар мен тәрбиешілер , ата-аналар балалармен жылдың қай мезгілінде болмасын далаға шығып, серуендегенде , әртүрлі ойын  ойнағанда осы  ойланту әдісіне баса  көңл бөлуі  қажет.Бала бойына ерекше әсер етіп түрткі болатын айналадағы өлі  және тірі табиғаттардың сан  түрлі  құбылыстары К.Д.Ушинский –баланы табиғатпен  жастай таныстыра дамыту,оның  өзіндік логикалық ойын , сөз қорының ,санасының  жетілуіне әсері мол екенін  көрсеткен .Логткалық ойдың , пікірдің  дамуы баланың  келешекте рухының жоғары  болуына , батыл  пікір , нақты  шешім айтуына және  оны дәлелдеп беруге жетелейді.Сондай-ақ , кімде-кім баланың  тіл  қабілетін дамытқысы келсе ,ең алдымен оның  ой  қабілетін дамытуы  тиіс,-деп  көрсетеді.Мектепке дейінгі  балалар әдетте  ойынды ,сурет  салғанды жақсы  көреді, еремектермен және өзі  қатарлы балалармен  лезде тіл  табысып  кетеді.Мектепке  дейінгі шақың  әсіресе , алғашқы  үш  жылы психологияда «қауіпті»  кезең  аталып , өзіне зерттеушілердің  үлкен  знйінін  аударуда.П.Бадалян «...осы  уақытта сәби  арнайы  уйрету мен тәрбие  көрмесе , кейін ол  өте  қиынға түсін , тіпті кеш болуы да мумкін»  деген.Дер кезінде тәрбие  мен  уйрету көрген  бала бес  жасында еш  қиындықсыз  таза  сөйлей  білуі  тиіс. Сонымен  мектепке  дейінгі жас-ерте онтогенез  кезеңіндегі ең  ұзақ  және күрделі психикалық  даму  көрінісі  болып  табылады.Мұның  өзі психологиялық  зерттеулердің обьекті  ретінде  қосылды  және  ол ғылыми  әдебиеттерде оқиғалардың  әр  алуандылығы ретінде көрсетіледі.Жас  баланың  өмірді  тануы , еңбекке  қатынасы , психологиялық ерекшеліктері  осы  ойын үстінде қалыптасады.

Пайдаланылған  әдебиеттер:

Атақты психолог  ғалымдары Л.С.Выготский ,Ю.К.Бабанский ,психология  кітабы. И.Я.Лернер ,  А.И.Леонтьев ,А.С.Запорожец , Л.Д.Венгер

Педагогика  Қоянбаев

Қазақстан  мұғалімі 2009-2010ж