47
Дәріс жоспары:
1. Еңбек нарығының кӛкейтесті мәселелері.
2. Еңбек нарығының мәселелерін шешу жолдары.
3. Жастар жұмыссыздығы – еңбек нарығы мәселесінің бірі.
1 сұрақ. Еңбек нарығы, капиталл нарығы мен бағалы қағаздар нарығы сияқты
нарықтық экономиканың бӛлінбес бір бӛлігі болып табылады. Бҧнда кәсіпкерлер мен
жҧмысшылар еңбекақы, еңбек шарты және жҧмыс туралы біріге келіссӛздер жҥргізеді.
Нарықтық экономикаға кӛшкен кезден бастап және ӛндірістің дамуымен байланысты
жҧмысшы кҥшіне кӛптеген талаптар қойылуда: квалификациясы, еңбекке деген
творчестволық қарым-қатынас, еңбек сапасының жоғары болуына байланысты жҥріп
отыр.
Қазір еңбек нарығы қоғамдық қарым-қатынас жҥйесін кӛрсетеді. Ӛйткені,
нарықтағы қызмет кҥштерінің балансы, яғни, кәсіпкерлер, жҧмысшылар мемлекет
арқылы бейнеленеді.
Мемлекет, мемлекеттік кәсіпорындар мен инвесторларда жҧмыс беруші, яғни
жалдаушы ретінде болады.
Еңбек нарығының ӛзіндік мәселелері де бар. Атап айтқанда, жҧмыссыздық,
кадрлардың жетіспеушілігі, жҧмыссыз кҥшінің тиімсіз қолданылуы, еңбекақы және т.б.
Қазіргі кезде жҧмыссыздық мәселесі әлі де жалғасуда. Жҧмыссыздық деңгейі
(берілген ақпарат бойынша) тӛмен, бірақ ол жайлап кӛтерілу ҥстінде. Жҧмыссыздықтың
жартылай бӛлігін жайлап-жайлап жоюда. Жҧмыссыздықтың жай тҥрімен қатар,
кӛлеңкелі тҥрі де бар. Жҧмысшылардың жартылай бӛлігі «кӛлеңкелі» табысты
иемденсе, қалған жарты бӛлігі еңбек табысын, яғни жай жҧмыспен иемденіп отыр.
Еңбек нарығы экономикалық категория ретінде, ал жҧмыссыздық еңбек пен
капиталл арасындағы кӛптеген қарама-қайшылықтар ретінде кӛрсетіледі.
Жҧмыссыздық экономикалық дамумен, жҧмысшы кҥші ҧсыныс және жҧмысшының
ӛзінің әлеуметтік статусына байланысты.
2 сұрақ. Осы уақыт кезеңінде еңбек нарығының басты мәселесі болып, жҧмыссыздық
табылмайды, ол жҧмысшы кҥшін тиімсіз пайдалануда.
Қазіргі уақытта еңбек нарығындағы жағдайлар жаңа тенденцияларды
қалыптастыруда.
Қазірдің ӛзінде де жҧмысшылар жҧмыстан ӛздері шығып жатыр, олар кәсіпорынның
жҧмысшы кҥшінің қысқартылуына байланысты емес. Жҧмысшылардың кӛп бӛлігі
«легальды» экономика секторынан «кӛлеңкелі» экономика секторына ауысады, яғни ол
теріс сипаттама кӛрсетеді. Бірақ осы бизнестен жҧмысшылар табысы әлдеқайда кӛбееді,
яғни бҧл дегеніміз, әрбір адам ӛз қажеттіліктерін қанағаттандыруға мҥмкіндігі мол.
Екінші жағынан, ол мемлекеттің еңбек ресурстарын азайтады, салық тӛлемдерін жинау
қысқарады және экономикада диспропорция пайда болады.
Жалақы - әр тҥрлі мамандықтағы жҧмысшылардың еңбек қызметінің бағасы. Тар
мағынада жалақы ставка ретінде тҥсіндіріледі, яғни белгілі бір уақыт аралығындағы
еңбек бірлігін пайдалану тӛлемі.
Жалақының номиналды және нақты тҥрлері бар:
Номиналды жалақы – ол белгілі бір уақыт мерзімінде жҧмысшының ӛз еңбек
қызметіне алатын ақша сомасы.
48
Нақты жалақы – ол тауарлар мен қызметтерді, яғни алған ақшаға сатып алу
қабілеті. Ол номиналды жалақыдан тікелей тәуелсіз болады, ал баға деңгейінде
керісінше болады.
Жалақы ӛскен кезде жҧмысшылар саны, яғни жҧмысқа сҧраныс туындайды және
керісінше.
Жалақының ӛсуіне байланысты еңбекке деген ҧсыныстың тӛмендеуі табыстың
тиімділігіне байланысты болады. Біріншіден, адам тек тәулігіне, яғни 24 сағатымен
ерекшеленеді, оның 4-5 сағатына ол демалуы керек. Екіншіден, жҧмысшы жағдайының
деңгейіне жеткілікті жеткеннен кейін оның бос уақытына деген кӛзқарас басқа болады.
Жҧмысшы кҥшінің мамандық-біліктілік қҧрылымы да ӛндірісте кӛптеген
кемшіліктерді алу ҥстінде. Осының салдарынан халық шаруашылығының басты
салаларына (әсіресе, машина ӛндірісіне) қауіп тӛндіруде. Қажетті мамандықтардың,
яғни кадрлардың жетіспеушілігі негізгі міселеге айналып отыр. Ӛйткені,
жҧмысшылардың дайындық деңгейі қажетті келешек мамандықтарға сәйкес келмейді.
3 сұрақ. Кӛп кӛңіл жастар қатарына бӛлінген. Ӛйткені, біздің еліміздің жастары – 35
пайызы еңбекке қабілетті және олар еліміздің болашағы. Олар еңбек нарығындағы
басты топты қҧрайды. Жастар қазірде қоғамдағы саяси, экономикалық және әлеуметтік
процестерді анықтайды.
Қазіргі нарықтық экономикаға байланысты жастар қатары әр тҥрлі амалдармен
ақша табуды кӛздейді. Олар: машина жуумен, газет-журналдар сатумен немесе
экономиканың «кӛлеңкелі» секторында жҧмыс істеуге тырысады. Жастардың еңбегіне
мемлекет тарапынан бақылау жҥргізілмесе, онда қоғамда криминалдық потенциалдың
ӛсуі қоғамға қауіп тӛндіруі мҥмкін.
18-24 жастағы жастар – студенттер мен жас азаматтар, мамндандырылған
дайындықты бітірушілер немесе бітіріп кеткендер. Олар еңбек нарығындағы басты
топты қҧрағандықтан, оларда профессионалды және әлеуметтік тәжірибесі аз жәене олар
бәсеке талабына тҥсушілер болып табылады.
25-29 жастағы жастар, негізінен белгіленген квалификацияға ие және ӛмірлік,
профессионалдық тәжірибесі жеткілікті.
Соңғы кездері әрбір адам, әсіресе жастар жоғары білім алуды қажет етеді. Олар
әлеуметтік статус пен материалдық орнының жоғарылауына қажет.
Профессионалды оқу – нарықтық инфрақҧрылымның маңызды элементіне айналды.
Еңбек нарығындағы мәселелерді тиімді шешу ҥшін, біріншіден, экономикалық, саяси
және қоғамның әлеуметтік ӛмірінің барлық сфераларын реформалау керек.
Достарыңызбен бөлісу: |
