43
Елдер
Уақытша қызметкерлер (барлық
қызметкерлерге шаққандағы, %)
Уақытша
әйел
қызметкерлер
(барлық
әйел
қызметкерлерге
шаққандағы, %)
Ұлыбритания
6,19
8,14
Франция
5,30
5,94
ФРГ
9,71
10,86
Италия
3,23
4,84
Бельгия
6,76
9,60
Греция
9,36
8,20
Дания
9,98
11,39
Португалия
10,08
10,63
Уақытша қызметкерлер санатына жататындар, ӛндірісте мердігерлік жағдайда, сонымен қатар
арнайы делдалдық уақытша еңбек ету фирмасында оқитын, белгілі мерзімді шартпен
жолдағандар.
Уақытша жұмыс күшін шартпен пайдаланатын мекеме, ӛз жұмысының тиімділігін
тӛмендегідей факторлармен кӛбейтуі мүмкін:
Олар жұмысшы күші санын сол жағдайда пайдалана алады, егер экономикалық коньюнктура
салдарынан ӛндірістің іс-әрекеті сол кезеңде қажет болса, бірақ мекеме ӛзін еңбекпен
қамтамасыз ету кепілдігімен байланыспайды. Уақытша персонал, мысалы, жұмыстан
босатудың заңды кепілдігін пайдалана алмайды. Уақытша қызметкерлер жұмыстан
боссатылған, жұмыссыздық ӛтемақысымен қамтамасыз етілмейді.
Уақытша қызметкерді пайдалана отырып, кәсіпкер ең тӛменгі еңбек-ақы және осы санатта еңбек
ететіндердің әлеуметтік тӛлем жиынтығын шектеу есебінен жұмыс күші шығынын кемітеді.
Уақытша қызметкерлер есебінен, тұрақты қызметкерлердің жұмысын орындатады.
Мекеме уақытша қызметкерлер есебінен тұрақты қызметкерлердің жұмысын орындатады,
науқастығына, демалысқа кетуіне, кәсіби мамандығын ӛзгерту немесе жетілдіруіне
байланысты.
Кәсіби критерия, еңбекке қатынасы, әлеуметтік белсенділігін ескере отырып, тұрақты жұмысшы
күшін толықтыру үшін, уақытша жалдау пайдаланады.
Мына факторда есепке алынады: уақытша персонал жұмыс орнын жиі алмастыруға соншама
дағдыланып алғасын, оның жұмысқа кірісу уақыты шығыны азаяды және еңбек ӛнімділігі
бірден артады.
2 сҧрақ. Маусымды жұмыс сонымен қатар, жыл бойы жұмыс үлесі бірқалыпты емес еңбек
етудің айрықша түрі. Бұл жерде 2 сұрақ туындайды: маусымдық қызметкер еңбекпен толық
қамтылмаған, ал еңбексіз бос кезін жұмыссыз кезеңі деуге болады ма? Бірінші жағдайда – батыс
мамандары жылдық жұмыс кӛлемінің сомасымен есептеу дұрыс дейді.
Тәжірибеде бұл еңбек тәртібі дамыған капиталистік елдерде кеңінен қолдануда. Яғни, жұмыс
уақытының жылдық қорының салалық есебін ала отырып, бір жылда атқарылған апталық және
әр аптадағы істеген сағат есебімен жүргізеді. Осыған тағы атқарылған уақытқа сайма-сай
тӛленетін жылдық демалысты қосады.
Маусымдық атқарылған жұмыс уақыты сомасының сағатқа аударылғаны стандарттық
норматив бойынша жылдық жұмыс уақытының ұзақтығы болып есептелінеді.
Егер, қызметкер жылдық жұмыс уақыты қорын толық атқарса, онда ол толығымен
еңбекпен қамтылған болып есептелінеді.
Егер ол жылдық жұмыс уақытының бір бӛлігін ғана атқарса, онда ол еңбекпен толық
қамтылмаған болып есептелінеді.
44
Бірақ, маусымдық жұмысшыны толық, толық емес еңбекпен қамтылған деген ұғым
шартты түрде алынған, себебі кӛптеген нарықтық экономикалы бар елдерде толық еңбекпен
қамтылмаған тәртіппен тұрақты жұмыс істейтін тұлға деп есептелінеді.
Еңбексіздік кезеңіне келетін болсақ, бұл жыл бойы бір қалыпты жұмыс үлесі жоқ саладағы
маусымдық жұмыс туындататын кезеңде ол еңбекке орналастыру бюросына барып,
жұмыссызбен деген тұлғаны жұмыссыздыққа жатқызуға болмайды.
Бұл жердегі әңгіме екінші жұмысқа орналасуда болды. Бұл жағдайда жұмысшының жеке
болып қанағаттандыру үшін екінші жұмысқа тұлға алу шараларын ұйымдастыру керек. Бұл
шаралар халық шаруашылығындағы еңбек ресурстарын толық және тиімді пайдалануға
ықпалын тигізеді.
3 сҧрақ. Икемді еңбекпен қамтудағы стратегиялық салаға кӛшуде және жұмыс уақытын
ұйымдастырудың бір түрі ол үйде жұмыс істеу. Бұл жалданып жұмыс істеудің ½ % құрайды.
Үйде келісім істейтін еңбек түрі бір ғасырдан артық, оның қажеттілігі тӛмендейтін емес.
Мұндай қызмет кӛрсетудің кең таралуы. Қазіргі компьютерлік техникалар мен басқа да
материалсыз ӛнімдерге байланысты.
Бұл отбасылық міндеттегі денсаулығы шектелген немесе жұмысты жеке істеуге
ынталыларға тұрақты жұмыс істеуіне таптырмайтын жұмыс түрі. Кӛптеген дүниежүзілік
аудандардағы жұмыссыздық деңгейінің жоғарылығын ескере отырып, бұл еңбек түрі тұрақты
жұмысы жоқтардың күн кӛрісіне таптырмайтын жұмыс түрі.
Оның үстіне дүниежүзілік аудандардағы жұмыссыздықтың ӛсуі және үйде жұмыс істеу
еңбек нарығының нашарлауында табыс табудың бұл маңызды жолы.
Сонымен қатар, халықаралық саудадағы қатаң бәсекелестікті ескере отырып фирмалардың
шығынын қысқартуға және ӛндірістің икемді түрін пайдалануға, үй еңбегі және ӛндірісті
орталықтандыруға мәжбүр етуде.
Бұл халықаралық тұрғыдан – үй еңбегіне арналған ЕХҰ (Еңбекті халықаралық
ұйымдастыру) – баяндамасында айтылған.
Үйде жұмыс істеуге талпынатын жұмысшылар санатына - әйелдер, егде тартқан
еңбекшілер, жастар жатады. Үйде жұмыс істейтін әйелдер үлесі Ұлыбританияда – 70 процент,
Испанияда – 75 процент, Францияда – 80 процент, Грецияда, Ирландияда, Италияда,
Нидерландияда және ФРГ-де – 90-95 процент. 1988 жылы зерттеудің ӛткізілуіне сәйкес,
Жапонияда бұл кӛрсеткіш - 93,5 процентті құрады. Мысалы, АҚШ-та 1985 жылдың
кӛрсеткіші бойынша 0,6 млн тұрмысқа шыққан әйелдер, 6 жасқа дейінгі баласы бар үйде
жұмыс істеген. Оның 20пайызы үйде жұмыс істеушілері ауыл шаруашылық емес салада,
мұндағы тұлғалар 55 жастан асқанда құрайды, бірақ олар жұмысқы қамтылғандар ара
салмағының 8 пайызын құрайды. Жастар арасында 16-25 жастағы үйде жұмыс істейтіндер 1,1
млн адамды құрайды (590 мыңы әйелдер, 488 мың ерлер).
Жұмыс уақытының ұзақтығына келсек, ол демографиялық және кәсіби-білімділік
сипатына байланысты әртүрлі санаттағы жұмысшыларда жұмыс ұзақтығы әр түрлі.
Жұмыс уақытының ұзақтығы жұмыс уақыты толық немесе толық емес болып есептелініп,
нормативтік тапсырыс арқылы анықталады. Ұлыбританияда 1985 жылы үйде жұмыс істейтін
ерлердің 2/3 толық жұмыс уақытын пайдаланған – аптасына 16 сағаттан кем.
АҚШ-та үйде жалға істейтіндердің 17,3 млн-ның толық жұмыс уақытын пайдаланғаны 7,4
пайыз құрады. Үйде істейтіндердің орташа апталық жұмысының ұзақтығы 10,1 сағат болған
жұмыс түрлері және кейбір мамандықтардың үйде істейтін ара салмағы, 1985 ж. Толық
жұмыс уақыты (35 сағаттан артық), сонымен қатар орташа жұмыс уақытын құруды 28-ші
кестедегі деректермен жаса.
Ӛңдеу ӛндірісіндегі жұмысшылар арасындағы үйде істейтіндер кең тарамаған.
Негізінен, үйде істейтін еңбек тігу, тері, мата ӛндірісінде қолданылады.
Бірақ, ФРГ-де үйде істейтіндердің басым кӛпшілік санының үлесі электронды және оптика
ӛндірісіне жатады.
