39
жалпы білім беру мекемелерде оқулық, күндізгі курсынан ӛтушілер (бастапқы кәсіптік
мекемелер, орта жоғары кәсіптік білім беру, т.б.);
уақытша жұмыс орнында еңбекке қабілетсіздігіне демалысына қайта дайындығымен,
біліктілігін кӛтерумен ӛндіріс құрылымының ӛзгерісімен кӛтеріліске байланысты әскери
шараларға тартылуымен уақытша бос жұмысшылар;
ұйымдардың құрылтайшылар, мүшелер болып табылатын (қоғамдық діни ұйымдардың,
қайырымдылық, т.б.) заңды ұйымдар. Бұл ұйымдарға құқықтық қатынас ретінде мүліктік
құқығы жоқ.
Жұмыспен қамтылудың әлеуметтік-экономикалық кәсіптік-білімдік деңгей экономикасын
даму сатысында прогрестік мәнге ие. Мемлекет ӛз елінің тұрғындарына жұмыс жағынан
қамтамысз етуге кепілдік береді. Оларды жүзеге асыру үшін мемлекет арнайы заңдар
қабылдады. Бұл заңдарға сәйкес мемлекет әрбір субъектері жұмыс түрін таңдауға еңбек
қырлауына және соған сәйкес уақыттылы еңбекақысын алуына қамтамасыз етеді. Мемлекет
жұмыссыз азаматтарға ақысыз кәсіби біліктілік курстарын ӛтуге және жағдайы келсе, жұмысқа
орналасуға кепілдік береді. Сонымен қатар, әлеуметтік жағынан аз қамтылғандарды арнайы
бағдарламалар, ұсыныстар дайындайды.
3 сҧрақ. Жұмыссыздық мәселесі бойынша еңбек биржа жұмыссыздық тіркеу орталықтары
жұмыс істейді. Мемлекет тарапынан тіркелген жұмыссыздарға жәрдемақы, оларды заман
талабына сай қажетті кәсіпке қайта даярлауға, сонымен бірге кәсібін жоғарлатуға жаңа жұмыс
орнын ашуға, білімі бойынша жұмыс орындарын тауып беруге мүмкіндік беретін еңбек
биржалары. Олар: қазіргі уақытта орта және кіші бизнесті қолдау, жаңадан шыққан
кәсіпкерлікке мемлекет тарапынан әртүрлі жеңілдіктер, мүмкіндіктер жасау заңда енгізілген.
Жұмыссыздықты болдырмау шараларына:
біліктілікті кӛтеру;
жабылатын кәсіпорындарды басқа салаға қайта ашу, дайындау;
жұмыссыздардың білімдерін қайта даярлау;
аймақтық инфрақұрылымды қайта жетілдіру;
мемлекет тарапынан жұмыссыздарды тіркей отырып, жаңа жұмыс тапқанша жәрдемақы
беру;
жаңа кәсіпорындардың ашылуына мүмкіндік беру;
салықты жеңілдіктер, субсидия, дотация беру;
ауылдық жерлерде жұмыссыздықтардың деңгейін тӛмендету үшін ынталандыру жұмыстарын
жүргізу.
7 тақырып. Еңбек нарығын реттеу мен қалыптастырудағы мемлекеттің ролі. ҚР-дағы
еңбек туралы заңдары
Дәріс мақсаты: жұмыстылықтың мемлекеттік саясатының негізгі бағыттары. Халықтың
жұмыспен қамтылуының бағдарламасы. ҚР-дағы еңбек туралы заңы.
Дәріс жоспары:
1. Еңбек нарығындағы мемлекеттің рӛлі.
2. Еңбек құқығындағы жұмыспен қамту түсінігі.
3. ҚР-ның Еңбек туралы Заңы.
1 сҧрақ. Еңбек нарығында мемлекет маңызды рӛл атқарады. Еңбек нарығында туындайтын
шиеленістер, оларды кәсіптік-білімдік деңгейде жетілдіру мемлекет тарапынан әлеуметтік
саясатта қарастырылатын экономикалық ӛсудің негізгі шаралардың бірі. Мемлекет еңбек
нарығында ұсыныс пен сұраныс тудырушының арасындағы шартқа отырушылардың құқықтық
жағдайларын талдай отырып, нормативтік актілер, ережелер бекітіледі. Ұсыныс пен сұраныс
арасындағы еңбекақы бойынша мемлекет реттеу шараларын зерттей отырып, жұмысшылар
40
арасындағы кәсіптік-білімдік деңгейде сегменттеу жүргізіледі. Қалыпты жоғары еңбекақы
жұмысшылардың біліктілік деңгейін кӛрсетеді. Олардың сапалық құрамын ӛндірісте алатын
деңгейін кәсіптік жағдайын анықтайды. Ӛндірістік емес сфера мен ӛндірістік сфераның
арасындағы еңбекақы бойынша арақатынасы сол салалардың біліктілік деңгейін кӛтерілуіне
ынталандырумен жүргізіледі. Ӛндірістік емес саладағы мамандардың еңбек нарығы жағдай
мемлекеттің жалпы қаржылық және бюджеттік саясат бойынша анықталады. Еңбек нарығында
мемлекет салық ақша-несие саясаты арқылы жанама әсер етеді. Салықтық мемлекеттік реттеу
инфляцияның деңгейін тӛмендетуде оншалықты әсерін тигізбейді. Ӛмір сүру минимумның
деңгейі тӛмендеу халық жағдайын нашарлатады.
Жұмысшылардың нарыққа жақындағаны соғұрлым жоғары болса, оның табысы да жоғары
болып, орташа еңбекақы артады. Мемлекеттік реттеудің еңбекақыдағы негізгі құралы салық
болатын, нормаланған деңгейде еңбекақыны арттыру арқылы әсер ету мүмкін. Бірақ, бұл
нәтиженің ӛзі кӛп әсерін тигізбейді. Себебі кәсіпорындарға еңбекақының артуы, ӛнімділіктің
артуына соқпайды, тек ӛнімнің бағасының артуында ғана қосымша салықтың үлесін жеңілдете
алады. Мемлекет бюджет арқылы қосымша жұмыс күштерін әртүрлі жеңілдіктер арқылы
жұмыспен қамтуға тырысады.
2 сҧрақ. Батыс елдерінің әдебиетінде еңбек құқығына байланысты құқықтық реттеулер
қатаңғылықты талап етеді. Қазіргі жағдай мемлекеттік реттеудің кӛптеген талаптарынан еңбек
нарығын босату, нарық экономикаға икемделе отырып, жұмыс күшін жұмыспен қамту
кӛзделген. Еңбек құқығын реформалау Батыс елдерінде жүргізіледі. Мәселен, еңбектің
ӛнімділігін жақсарту, жұмыспен қамту, сапасын арттыру, экономикалық теңдікті ӛсіру,
күшейту, олардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру т.б. Мұндай реформаларға:
1. жұмыс қабылдау мен жұмыстан босату ережелері – бұл жағдай жұмысқа қабылдауда әрбір
кәсіпорын қажетті персонал бойынша қажетті кәсіптік деңгейде жұмысқа алу мен артық
жұмысшыларды жұмыстан босату кӛрінеді;
2. еңбек құқығында еңбектің дифференциациясы ерекше орналады. (еңбектің келісімге
отырудағы шарттың әртүрлілігімен, сонымен бірге еңбек түрлерін байланысты
шарттардың ерекшеліктерімен анықталады);
3. жұмысшыларды еңбекке ынталандыру мақсатында олардың еңбек ету дәрежесін шектеуін
алып тастау;
4. еңбекті ұйымдастыруды жетілдіруде бекітілген нормативтік актілер жұмысшылардың
еңбек етуге ынтасын арттыру мақсатындағы материалды жәрдемақылар, сыйақылар, т.б;
5. жұмыс уақыты және демалыс уақыты бойынша реттеу ауданындағы реформалар. Демалыс
уақытын, түрлерін кӛбейту, жұмыс уақытынан тыс жасалынған еңбекке қосымша ақы
тӛлеу және қосымша жеңілдіктер жасау кӛзделген;
6. еңбекті құқықтық реттеудегі орталықтанған жүйенің бұзылып жауапкершілік деңгейін
бӛлінуі;
7. Батыс елдерінде ӛкімет органдары мен ӛндірістік кеңестік ұйымдардың маңызы зор;
8. жұмысшыны жұмысқа қабылдаудағы жарамдылығын анықтайтын білім беру деңгейінің
реформалары (жұмысшыны жыл сайын біліктілігін кӛтеруге бағыттау, жұмысшыларды
қайта оқыту, біліктілігін арттыру, қажет мамандыққа қайта дайындау);
9. зейнетақыға шығудың икемді режимі (жасы жеткен адамның зейнетақы уақытынан бұрын
шығуы, жасы жеткен адамдардың толық емес жұмыс күнінде толық емес еңбекақы тӛлеу
ережелері мен нормативтік актілер);
10. шағын және орта бизнестің қажеттілігін мен мұқтаждығы бойынша жаңа
ережелер мен заңдастырылған нормативтік актілерді ендіру;
Осы шарттың барлығы постиндустриалды экономиканың талабы мен жағдайын қамтамасыз
ететін әрбір ұйым ең бірінші жұмыстың әлеуметтік жағдайын ойластырып, қоғамның кӛтерілуі
мен экономикалық ӛсу.
