Мектептегі қорларды тиімді пайдалану Елдік шолуы

2. МЕКТЕПТЕРДЕ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ БАСҚАРУ 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
тапшы  ресурстар,  әдетте,  белгілі  бір  төмен  аудандарда  немесе  мектептерде  шоғырланады. 
Мысалы,  білім  беруді  қаржыландыруды  арттыру  Қазақстанда  соңғы  жылдары  бірнеше  «өсу 
нүктесінде», соның ішінде дарынды балаларға бағытталған «Назарбаев зияткрлік мектептері» ДБҰ 
(НЗМ)  желісіне  шоғырланған.  НЗМ-де  қазіргі  уақытта  оқушылардың  0,4%-ы  оқытылады,  осы 
ретте үлестік шығындар ел бойынша орташа көрсеткіштен үш есе арта түсуде. НЗМ Қазақстанда 
болашақ  білім  беру  реформасы  үшін  үлгі  ретінде  қызмет  етеді  деп  күтілсе  де,  қазіргі  салық-
бюджет  ортасын  ескере  отырып,  олардың  инновацияларын  ауқымды  енгізу  мүмкіндіктері 
шектеулі  болып  көрінеді.  Ұқсас  түрде,  PISA-2012  қорытындылары  Қазақстан  мектептері 
арасындағы  оқушылардың  жетістіктеріндегі  едәуір  ерекшеліктерді  көрсетеді,  осы  ретте  кейбір 
ерекшеліктер  мектептерді  ресурстармен  қамтамасыз  ету  деңгейлеріндегі  айырмашылықтарға 
байланысты (Дүниежүзілік банк, 2014) (мектептер арасында ресурстарды бөлудегі бар теңсіздіктер 
туралы қосымша ақпарат бар 3-бөлімді қараңыз).  
Білім беруге мемлекеттік шығындарды ұлғайтудың жүргізілмеуі оның тиімділігіне және жұту 
қабілеттіне  қатысты  алаңдаушылықпен  байланысты.  Осы  Шолуды  дайындау  кезінде 
консультациялар  жүргізілген  бірқатар  мүдделі  тараптар  білім  беруді  қаржыландыруды  арттыру 
қажеттілігін  растайды,  бірақ  саланың  қосымша  қаражатты  тиімді  пайдалану  қабілетіне  қатысты 
күмән  білдіреді.  Алаңдаушылық  туғызатын  мәселелердің  бірі  –  бұл  бюджеттендіру  процесінде 
пайдалану  үшін  тиімділіктің  сапалы  көрсеткіштерінің  жоқтығы.  Қосымша  ресурстарды  тиімді 
пайдалану үшін басты кедергі мемлекеттік басқарудың барлық деңгейлерінде жеткілікті кадрлық 
әлеуеттің  және  бюджет  бойынша  шешімдерді  қабылдаған  кезде  пайдаланылатын,  тиімділіктің 
өлшеулі индикаторларының стратегиялық мақсаттарға байлану қабілетінің болмауы (Дулатбеков 
және  Асылбаева,  2013).  Саланың  стратегиялық  құжаттарында  қамтылатын  мониторинг 
индикаторларының  үлкен  тізбесіе  қарамастан,  мектептер  мен  жергілікті  органдар,  әдетте,  оларға 
қоо  жеткізу  үшін  емес,  белгіленген  нормативтік  талаптардың  сақталуы  үшін  ғана  есеп  береді 
(5-бөлімді қараңыз).  
Жергілікті атқарушы органдар мен мектептердің жеткіліксіз дербестігі жақсартулар үшін 
әлеуетті шектейді 
Қазақстандағы мектептер мен ЖАО ЭЫДҰ елдерімен салыстырғанда, дербестіктің шектеулі 
деңгейіне  ие  (2.1-суретті  қараңыз).  ЖАО  мен  мектептер  дербестігінің  жеткіліксіз  деңгейі 
ресурстардың  тиімді  пайдаланылуына  кедергі  келтіреді,  себебі  жергілікті  билік  орындары  мен 
мектептер ресурстарды өздерінің белгілі бір қажеттіліктеріне сәйкес және өздерінің шарттары мен 
мәнмәтінін  ескере  отырып  пайдалана  алмайды.  Мысалы,  сарапшылардың  жергілікті  білім 
органдарының  біріне  сапары  мектептердің  біліктілікті  мұғалімдерді  ұстап  қалумен  байланысты, 
мұғалімдердің  жалақыларын  көтеру  бөлігінде  қиыншылықтарды  бастан  кешіріп  жатқанын 
көрсетті,  себебі  ол  орталық  деңгейде  белгіленеді.  Жалақыны  көтерудің  орнына  жергілікті 
органдар басқа шешім табуға және мұғалімдерге жалақыға үстемеақы төлеуге тура келді. Тағы да, 
осы  үстемеақыларды  ұсынуға  негіздер,  оларды  бөлу  үшін  рәсімдер  ұлттық  заңнамалық 
нормаларда айқындалған, осылайша, еңбекақы  төлеу жүйесін  бұзбай үстемеақыларды  пайдалану 
мүмкін емес. Оғн қоса, ауқымды нормативтік талаптардың болуы мемлекеттік басқарудың әртүрлі 
деңгейлеріндегі  білім  шенеуніктерінің  ресурстарды  тиімді  пайдалану  үшін  жауапкершілігін 
төмендетеді.  Мұғалімдер,  мектеп  басшылары  мен  білімнің  жергілікті  шенеуніктері  мектептер 
қызметін  жақсарту  үшін  жолдарды  іздеуге  қарағанда,  нормативтік  талаптар  жүйесін  сақтауға 
көбірек көңіл бөледі. 
ЖАО  жергілікті  дамуға  қатысты  шешім  шығарудың  аз  ғана  еркіндігіне  ие.  Жергілікті 
қызметтердің мазмұны мен қамтуы аз ерекшеленеді (Махмұтова, 2001) және, шынымен, қосалқы 
ұлттық билік органдары өз саясатында ұлттық саясат пен мүдделерді қолдауға міндетті (Бхуйян, 
2010). Бюджеттік айналым биліктің жоғары тұрған деңгейі өз бюджетін қалыптастырғаннан кейін 
ғана  өз  бюджеттерін  құратын  қосалқы  ұлттық  органдар  дербестігінің  шағын  дәрежесін  анық 
көрсетеді.  Басшылықты  бастауыш  немесе  орта  біліммен  орталықсыздандыру  жергілікті 
қажеттіліктер мен мектептердің сапасына қатысты әрекет етуді жоғарылату үшін арналған, білім 
берудегі  инновацияларға  және  қаржылық  және  адами  ресурстарды  басқаруды  жақсартуға  ықпал 
етеді  (Оутс,  1972;  ЭЫДҰ,  2013c).  Сондай-ақ,  жергілікті  даму  тұрғысынан,  білім  беру  жүйесінің 
жоғары сапасы экономикалық қызмет пен балалары үшін мүмкіндіктерді кеңейту мен жақсартуға 

2. МЕКТЕПТЕРДЕ ҚОРЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ БАСҚАРУ 
 
«МЕКТЕПТЕГІ ҚОРЛАРДЫ ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ» ЕЛДІК ШОЛУЫ: ҚАЗАҚСТАН 2015 © ЭЫДҰ ЖӘНЕ ДҮНИЕЖҮЗІЛІК БАНК, 2015 
мүдделі тұрғындарды тартуға көмектесуі мүмкін. Алайда, жергілікті деңгейдегі кадрлық әлеуеттің 
жеткіліксіздігі теңсіздік пен тиімсіздіктің артуына әкелуі мүмкін. Басқа сөзбен айтқанда, орталық 
атқарушы органдар не істерін білмеуі мүмкін, ал жергілікті атқарушы органдар оны қалай істеуге 
болатынын білмеуі мүмкін (Берд, 1995).  
Бюджетаралық трансферттер жергілікті қажеттіліктер үшін жеткіліксіз – бұл шара тек 
аздап теңестіруді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді 
Бюджетаралық  трансферттер  негізінен  жергілікті  қажеттіліктердің  шектеулі  есебімен 
белгіленген келісімге тіреледі 
Соңғы 15 жылда Қазақстан бюджетаралық қатынастарды жетілдіру үшін едәуір  реформалар 
жүргізді,  мысалы,  бюджеттік  процестерді  және  шығындар  бойынша  міндеттерді  нақтылау,  бірақ 
едәуір  талаптар  мектептерде  ресурстарды  пайдалануды  анағұрлым  тиімді  және  әділ  басқаруға 
кедергі  келтіруді  жалғастыруда.  Проблемалы  мәселелердің  бірі  бюджетаралық  трансферттерді 
есептеу  кезінде  бюджеттік  келіссөздердің  маңыздылығы  және  қосалқы  ұлттық  деңгейде  білімге 
бюджетті  анықтау  болып  қалуды.  Бюджетаралық  трансферттер  барлық  салалар  бойынша 
индикаторлар мен коэффициенттердің ұзын тізімі бойынша есептелетін жергілікті бюджеттердің 
болжанатын  шығындары  мен  табыстарын  ескеретін  формулалардың  күрделі  жиынтығын 
пайдалана  отырып  есептеледі  (Қазақстан  Республикасының  Үкіметі,  2010).  Алайда,  осы  жалпы 
сипаттағы трансферттерде білім үшін арнайы бөлінген үлес жоқ, ал тиісті бюджеттік келіссөздер 
қаражаттың  оңтайлы  бөлінбеуімен  аяқталады,  себебі  әлеуетті  табыстар  мен  шығындарға 
қажеттіліктердің  объективті  индикаторларына  аз  көңіл  бөлінеді.  Білімге  жергілікті  деңгейде 
бюджетті  қалыптастыру,  басты  түрде,  мемлекеттік  басқарудың  төмен  тұрған  деңгейлері 
бюджеттік  өтінімдерінде  өз  табыстарын  төмендетіп,  шығындарын  жоғарылататын  келіссөздерді 
өткізуден  тұрады.  Дегенмен,  заңнамалық  нормалар  осы  келіссөздерде  маңызды  рөл  атқарады, 
себебі  олар  жергілікті  атқарушы  органдардың  құқығы  бар  білімді  қаржыландыру  көлемдерін 
анықтайды,  алайда,  қаржыландырудың  осы  көлемдері  бұрын  бекітілгендей,  жергілікті  білім 
қажеттіліктеріне сәйкес келмеуі мүмкін. 
Бюджетаралық  трансферттер  мен  бюджеттік  процеске  қатысты  басқа  да  проблемалы 
мәселелер көтеріледі. Бхуйян (2010) айтқандай, қосалқы ұлттық атқарушы органдар ресурстарды 
пайдалану  саласында  дербестіктің  шектеулі  дәрежесіне  ие,  себебі  бюджетаралық  трансферттер 
үнемі  болжанбайды  және  жылдан  жылға  өзгеруі  мүмкін.  Махмұтова  (2006)  бар  бюджетаралық 
қатынастардың  алты  қосымша  кемшілігін  атап  көрсетті:  i)  барлық  деңгейлерде  бюджеттердің 
жеткілісіз  тиімді  жоспарлануы  мен  болжануы,  ii)  жергілікті  бюджеттерде  табыстардың  тұрақты 
көздерінің  жетіспеуі,  iii)  жергілікті  деңгейде  бюджетті  атқару  үшін  төмен  ынталандыру, 
iv)теңестірудің  әлсіз  тетіктері,  v)  жергілікті  деңгейде  мемлекеттік  активтерді  нашар  басқару, 
vi)жергілікті бюджетті атқару мен бақылаудың тиімсіз мониторингі.  
Тең қаржыландырмау елде бір оқушыға арналған шығындардағы үлкен айырмашылыққа әкеледі 
Бюджетаралық  трансферттер  қосалқы  ұлттық  органдар  арасындағы  және,  сәйкесінше, 
мектептер  арасындағы  бір  оқушы  басына  білімге  шығындарды  теңестіруге  жеткіліксіз  әсер 
беретінінің кейбір белгілері бар. Жоғарыда сипатталғандай, бір оқушы басына  арналған  есептегі 
шығындар  да  Алматы  қаласында  ел  бойынша  орташа  деңгейден  төмен  39%-дан  Солтүстік 
Қазақстан  облысында  ел  бойынша  орташа  деңгейден  жоғары  50%-ға  дейін  әртүрлі  облыстарда 
қатты ерекшеленеді (2.4-суретті қараңыз). Бір оқушы басына шығындардағы үлкен айырмашылық 
аудандар арасында да байқалады. ҚР БҒМ сұратуы бойынша ЮНИСЕФ бүкіл Қазақстан бойынша 
175 мектепті қаржыландыру туралы есеп дайындады. Қорытынды есепте бір облыстың аудандары 
арасында және бір ауданға жататын түрі мен көлемі бірдей мектептер арасында бір оқушы басына 
шығындардағы маңызды айырмашылықтар көрсетілген (ЮНИСЕФ, 2012). 
Кейбір  қосалқы  ұлттық  органдар  басқаларға  қарағанда,  білімге  ресурстарды  көбірек 
бағыттайды және бір оқушы басына шығындар бүкіл ел бойынша бірдей болмауы тиіс болса да, 
бар айырмашылықтар қызметтерді көрсету құнына әрқашан байланысты болмайды. Алдағы есепте 
ЭЫДҰ  бір  оқушы  басына  шығындар  мен  қызмет  көрсету  құны  арасында  корреляция  орнатуға