14
алынып, блоктап оқытуға ыңғайластырыла кесте-сызбалар
қолданылады.
Сабақта осы тірек-сызбалар арқылы оқушылар нені
білуге, нені үйренуге тиісті екені нақты да қысқа ережелер-
мен беріледі. Кесте - оқушы оқулығына көмекші құрал әрі
мұғалімнің көрнекілігінің рөлін атқарады.
Кесте - сызбалардан оқушыға әуелі шартты белгілерін
таныстырамын. Мысалы: 9 сөз табы (ЗЕ, СЕ, САЕ, ЕТ, ЕС,
Ү, Ш, Е, О).
Тірек-сызбалар бойынша: өтілгелі отырған тақырыптың
ережесі, тұлғалық ерекшелігі, мағыналық түрлері, түрленуі,
емлесі, сөйлемдегі қызметі, өзіндік ерекшелігі түсіндіріледі.
Мысалы: 8-сыныпта «Сөздің байланысу түрлерін» өткенде
мынадай тірек-сызбалар арқылы түсіндіремін.
С
ө
з
д
е
р
д
і
ң
б
а
й
л
а
н
ы
с
у
ҚИЫСУ.
Бастауыш пен баяндауыштың жіктік жалғаулы
байланысы. Мен жаз+ды+м. Сен кел+ді+ң.
Сіз айт+ты+ңыз. Біздер қыдыр+ды+қ.
МАТАСУ.
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары ілік септігінде
тұратын байланыс.
Асан+ның аға+сы. Ауыл+дың бала+сы.
МЕҢГЕРУ.
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары Барыс, Табыс,
Жатыс, Шығыс, Көмектес септігінде немесе
септеулік шылаулы сөз арқылы байланыс.
Ауыл+ға келді. Терезе-ні сүртті.
Үй+де отырмын. Мектеп+тен барады.
Апам +мен сөйлестім. Үйге қарай жүгірме.
15
Осы тірек-сызбалар арқылы оқушылармен сөздердің
байланысу түрлерін оқытып, талдатып, басқа сабақтарда да
пысықтап отырамын.
«Салалас құрмалас сөйлемді» оқытудың тірек-сызбасы.
Күрделі ойды білдіретін, баяндауыштары тиянақты, тең
дәрежедегі сөйлемдер тобы.
т
ү
р
л
е
р
і
ҚАБЫСУ.
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарының орнын
ауыстыруға болмайтын, орын тәртібі қатаң
сақталатын, жалғаусыз сөздер байланысы.
Екі сөйлеу – сөйлеу екі?
Қарқ-қарқ күлу – күл қарық-қарық?
Тас жол – жол тас?
Қатты ашулану – ашулану қатты?
Көтерілген су – су көтерілген?
ЖАНАСУ.
Сөз тіркесінің бағыныңқы сыңары көсемшеден не
үстеуден болып, орын тәртібі сақталмайтын
байланыс.
Ол Асанға таңдана қарады. – Ол таңдана Асанға
қарады.
Ол ертең ауылға барады. – Ол ауылға ертең
барады.
16
Сөй-
лем-
де-
рі-
нің
ма-
ғы-
на
лық
қа-
рым-
қа-
ты-
на-
сы-
на
қа-
рай
С
а
л
а
л
а
с
қ
ұ
р
м
а
л
а
с
с
ө
й
л
е
м
ЫҢҒАЙЛАС САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл
бағыттас, мезгілдес болады. Сөйлемдердің
арасында келетін шылаулар: және, да, де, та,
те, әрі.
ҚАРСЫЛЫҚТЫ САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл
бір-біріне қарсы мәнде болады. Сөйлемдердің
арасында келетін шылаулар: дегенмен, біра
қ,
алайда, әйтсе де, сонда да.
СЕБЕП –САЛДАР САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердегі ой-қимыл
біреуінде себебін, біреуінде салдарын
көрсетеді. Сөйлемдердің арасында келетін
шылаулар: неге десеңіз, сондықтан, өйткені,
сол себепті, себебі.
ТҮСІНДІРМЕЛІ САЛАЛАС СөЙЛЕМ
құрамындағы жай сөйлемдердің соңғысы
алдыңғы сөйлемдегі ой-қимылдың мәнін,
нәтижесін көрсетеді. Бірінші сөйлем
баяндауышы
сол, сонша, сондай, мынау,
мынадай есімдіктерінен болады.
Сізден сұрайтынымыз мынау: бізге қамқар
болыңыз.
Кейде баяндауыш сілтеу мәнді сөздерден де
болады.
Сізден сұрайтынымыз – бізге қамқор болыңыз.
Достарыңызбен бөлісу: |