Мектебінде

3
Мұғалімдерге көмек
Қарлығаш ҚАЛИЕВА, 
Семей қаласындағы 
№20 орта мектебінің 
қазақ тілі мен әдебиеті 
пәнінің мұғалімі.
ТІЛ МЕН ӘДЕБИЕТ 
САБАҚТАРЫНДАҒЫ ОҚЫТУДЫҢ 
КОММУНИКАТИВТІК  
СИПАТТАРЫ
Өзге  тiлдi  мектептердегi  қазақ  тілі  мен    әдебиетiн  
оқытудың  өзiне  тән  ұстанымы  бар.  Қазақ  әдебиетiн 
оқытудың  мақсаты  қазақ  тiлiнiң  қолданылу  аясын  кеңейтуді, 
оқушылардың  қазақ  тiлiнiң  қатысымдық,  эстетикалық 
және  этикалық  қызметiн  меңгеруiн  қамтамасыз  етедi. 
Оқыту  үдерiсi  оқушылардың  ауызша  және  жазбаша  сөйлеу 
тiлiн дамыту, қазақ әдебиетi шығармаларын түпнұсқадан оқу, 
түсiну,  баяндап  айту  деңгейiне  жету,  т.б.  мiндеттерге  сәйкес 
жүзеге асырылады.
Әдебиеттi  оқытудағы  жетекшi  әдiс  –  оқыту  әдiсi, 
өйткенi  әдеби  шығармамен  тiкелей  қауышқанда  ғана  оның 
идеялық,  эстетикалық  құндылығы  әсерлi  қабылданады,  ол 
мұғалiмнiң басқаруымен iске асады.
Орыс мектебiнiң оқушыларының қазақша сөйлеу дағдысын 
қалыптастыру үшiн сөйлеудiң дұрыс үлгiсiн көрсету керек. Бұл 
мiндеттi мәтiн атқарады. Мәтiн – сөйлеуге жаттықтыру, сөйлеу 
дағдысын  қалыптастыру  құралы.  Мәтiнмен  жұмыс  iстеудiң 
алғашқы түрi – мәтiндi дұрыс оқи бiлуге дағдыландыру. Ол 
үшiн  қазақ  тiлiнде  оқудың  төмендегiдей  ерекшелiктерiн 
меңгерткен жөн:

4
1. Қазақ тiлiне тән дыбыстардың айтылуы, жазылуы;
2.  Ол  дыбыстарды  айтылуы  мен  жазылуы  жағынан  бiр-
бiрiнен ажырата бiлу;
3.  Қазақ  тiлiнде  сөздерге  дауыс  екпiнiнiң  соңғы  буынға 
түсетiнiне баса көңiл аудару;
4.  «О»  дыбысының  қазақ  тiлiнде  ешқандай  өзгерiссiз 
болатынын  орысша  айтылуымен  салыстыра  түсiндiру. 
Оқушылардың  мәтiндi  дұрыс  түсiнiп  оқуы  –  үздiксiз 
жүргiзiлетiн  үдерiс.  Мәтiнмен  жүргiзiлетiн  жұмыстардың 
бәрi  де  сөйлеу  дағдысын  қалыптастырса  ғана  тiлдi  үйрету 
жұмысы нәтижелi болмақ.
Тiлдi оқытудың басынан аяғына дейiн мәтiн ұзақ уақыт 
қолданылатын  болғандықтан,  ол  сөйлеудiң  дұрыс  үлгiсiнiң 
еске  сақталуына  мүмкiндiк  беретiн  дидактикалық  материал 
болып  табылады.  Мәтiнмен  жүргiзiлетiн  жұмыс  түрлерi 
оны оқу, мәтiндегi дұрыс сөйлеу үлгiлерi арқылы оқығанын, 
аударғанын жеңiл диалогқа айналдыру, қарапайым мазмұнын 
айту арқылы көрiнедi. 
Мәтiндi меңгертудiң бiр жолы – мәнерлеп оқыту. Мәнер-
леп  оқыту  әдiсi  –  әдебиеттi  оқытудағы  негiзгi  тәсiлдiң  бiрi. 
Көркем  шығарманы  саналы  меңгерiп  оқудың  нәтижесiнде 
оқушы  мәтiннiң  идеялық  мазмұнын  жеткiзе  меңгередi. 
М.А.Рыбникова «Шығарманы талдамас бұрын оны дауыстап 
оқып,  дыбыстап  жеткiзу  керек.  Сонда  ғана  шығарма  балаға 
барынша әсер етедi» дейдi. Шығарманың  эмоцияға  әсер  етуi 
арқылы  оқушы  мәтiннiң  мазмұнын  тезiрек  ұғынады,  қазақ 
тiлiнiң  экспрессивтi  құрылымын  сезiнедi.  Шығарманы 
нақышына  келтiрiп  мәнерлеп  оқыған  соң  оны  талдауда 
кейiпкердi  сипаттау,  көркем  шығарманың  түрлерiн,  тiлiн, 
композициясын, жанрын анықтау керек.
Қазақ  тiлi  пәнiнде  оқушылар  тұрмыстық  ортада  және 
қарапайым әлеуметтiк-мәдени сипаттағы мәтiндер деңгейiндегi 
сөйлеуге  үйренедi.  Ал,  сол  сыныптағы  қазақ  әдебиетi  пәнi 

5
бойынша  оқушылар  әдебиеттiк  стиль  деңгейiнде  жұмыс 
iстеуi  керек  болады.  Оқушылардың  басым    көпшiлiгiнiң 
әдебиеттiк  деңгейде  оқуға  дайындығы  жетiспейдi.  Оқудың 
астрономиялық  бiр  кезеңiнде  оқушыға  екi  түрлi  деңгейдегi 
талаптың қойылуы – үлкен дидактикалық қайшылық.
Қазақ  тiлi  сабағында  қарым-қатынастық  сөйлеуге 
бағытталынған  оқушы  осы  кезеңiнде  әдебиет  сабағында 
ендi  одан  жоғары  әдеби  нормада  оқуға  мiндеттi.  Екi  пәннiң 
де құралы – қазақ тiлi. Сондықтан тектес екi пәндi оқытуды 
үйлестiру  үшiн  мұғалiм  оқушыны  қазақ  тiлiнде  сөйлету 
технологияларына  мейлiнше  көңiл  бөлiп,  оған  басымдық 
бередi.  Айталық,  қазақ  әдебиетi  сабағының  45  минутының 
70  пайызы,  яғни,  33  минуты  сөздердiң  мағынасын  түсiнуге, 
түрлендiруге, сөйлесiм үлгiлерiн, пiкiр айту үлгiлерiн құруға 
жұмсалады  да,  қалған  15  минуты  әдеби  мәтiннiң  көркемдiк 
мәнiн  пәндiк  талаптар  нәтижесiнде  тұтастай  танытуға  
арналады.  Әрине,  бұл  тұжырым  сөйлесiм  –  пiкiр  айту  – 
тiлдесу  дағдыларына  басымдық  берiлу  керектiгiне  көңiл 
аудару  үшiн  шартты  түрде  жасалғанын  айту  керек,  өйткенi 
70 пайыздық коммуникативтiк бөлiкте де  мұғалiм  сөйлеуге 
үйрете  отырып,  онымен  бiрқатар  кешендi  түрде  оқу 
материалының пәндiк функционалдық әдеби қызметтерiн де 
жүргiзiп жүзеге асырады.
Қазақ тiлiнде сөйлеуге үйрету техникасы мұғалiм таңдаған 
технологияда  жетекшi  орын  алатын  болады.  Осы  орайда 
көптеген  технологиялардың  элементтерiн  оқушылардың 
мүмкiндiктерiне  қарай  лайықтап  қолданумен  бiрге  деңгейлiк 
оқыту  технологиясына  (В.Л.Беспалько,  М.Жанпейісова,  т.б) 
баса мән берiледi. Өйткенi ол әр баланың жеке мүмкiндiгiне 
негiзделедi, оқытудың жеке тұлғаны дамытуға бағытталуына 
аса  қолайлы.  Ол  халықаралық  бiлiм  стандарттарының 
шарттарымен де үндес.
Кiрiспе сатысында сабақтың мақсат-мәнiн айқындап, әдеби 

6
жанр туралы я болмаса жазушы туралы түсiнiк беру, мәтiннiң 
көркемдiк-мазмұндық тұтастығын жеткiзу жүзеге асырылады. 
Диалогтық  сатыда,  Л.Фридман  теориясында  айтылатындай, 
оқу үрдiсiн басқару балалардың iшкi күштерi мен мүмкiндiктi 
шамаларына  сүйенiп  қана  жүргiзiлуi  тиiс.  Осы  тұрғыдан 
диалогтық  кезеңде  мұғалiм  оқу  материалын  бөлiктерге  бөлiп, 
негiзгiлерiн  екшеп,  оқушыларға  үш  деңгейлiк  күрделiлiкте 
дайындап  ұсынады  (қарапайым,  орта,  күрделi).  Қай  деңгейдi 
қалауды оқушылардың өздерi шешкенi дұрыс. Ал, дамуының 
тежелмеуi  үшiн  кез  келген  деңгейдегi  жұмысты  орындаған 
оқушыға  үстеме  шығармашылық  тапсырма  берiп  отыру  – 
негiзгi шарт.
Диалогтық  қарым-қатынаста  оқу  материалы  диалогқа 
түсудiң  әрi  құралы,  әрi  нысаны  ретiнде  қолданылып,  оқыту 
коммуникативтiк технология сипатына ие болады. Диалогтық 
қарым-қатынас  –  екi  я  одан  көп  тұлғалардың  тiл  үйрену 
мақсатында  сөйлесу,  әңгiмелесу,  тiл  қатысуы.  Ол  оқытудың 
субъект  –  субъект  қағидасының  орындалу  шарты  ретiнде 
де  қаралады.  Бұл  қарым-қатынас  –  мәтiндiк  жағдаяттарды 
бiрлесiп талқылап, көздеген мақсатқа бiрлесiп бағыт алу. Мұнда 
сұхбатқа  қатысушылар  өздерiнiң  жеке  белсендiлiгi  бойынша 
емес,  сол  белсендiлiгiнiң  қарым-қатынас  нысанына,  яғни, 
оқу  материалын  меңгеруге  бағытталуымен  бағаланады.  Оны 
Н.Костенчук  «функционалдық-рөлдiк  немесе  iскерлiк 
диалогтық  қарым-қатынас»  деп  атайды.  Сонымен 
диалогтық  қарым-қатынасты  оқытушы  мынадай  әрекеттер 
арқылы құрады:
•  Оқу материалдарының негiзгiлерiн сұрыптап екшейдi;
•  Оқу  материалдарын  оқушылар  меңгеру  үшiн  үш  деңгейге 
бөлiп, дайындап ұсынады: қарапайым, орта, күрделi;
•  Оқушылардың пәнге қызығушылығын, шығармашылыққа 
қабiлеттiлiгiн  дамыту  мақсатында  шығармашылық 
сипаттағы материалдар дайындайды (барлық топтар үшiн);