69
коммуналды шығыстарға кететін қаражатын нақты жаза
отырып, пәтерақы түбіртегінде кездесетін қазақша
атауларды сауатты жазып үйренеді. Жаңа сөздерді әдейі
жаттамай, жұмыс барысында есте сақтайды. Бұл тапсырмада
сауатты жазуға және сөйлемдердің стильдік жағынан дұрыс
құралуына мән беру қажет.
Үй тапсырмасын бергенде, жаңа сөздерді әдейі
жаттау емес, жұмыс барысында есте сақтау керек екендігін
ескерген жөн. Сондықтан да, үй тапсырмасына оқулықтағы
тапсырмалардан басқа тақырыпқа қатысты жоба, эссе,
конспект, аннотация сияқты оқушы қызығушылығын
тудыратын өздік жұмыстар беруге болады. Ал бұл
тапсырмаларды мұғалім оқушының білім, білік деңгейлерін,
психологиялық ерекшеліктерін ескере отырып береді.
Мысалы, орыс сыныптарында қазақ тілін еркін меңгерген
қазақ балалары кездеседі, оларға жоба, эссе сияқты
шығармашылық ізденістерге жетелейтін тапсырмалар
берілсе, тілді орта деңгейде меңгерген балалар үшін
өлеңнен үзінді жаттау, сұхбат түрлерін оқып жаттығу
сияқты жеңілірек тапсырмалар беруге болады. Сондай-ақ,
алдыңғы сабақта үйге берілген тапсырмаларды уақытында
ұмытпай тексеріп отырған жөн. Ол – оқушыларды сабаққа
жауапкершілікпен, ұқыптылықпен қарауға жетелейді.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Ф.Оразбаева. Қазақ тілін деңгейлік меңгеруге арналған
«Қазақ тілі» оқу-әдістемелік кешені. А., «Жазушы», 2007.
Авторлық құрамда;
2. Д.Шардарбеков. Қазіргі заман сабағы: құрылымы,
талдау әдістері. А., 2008;
3. Қ.Қадашева. Оқу орыс тілінде жүретін жалпы білім
беретін мектептердің 5-11-сыныптарына арналған «Қазақ
тілі» деңгейлік оқу-әдістемелік кешені. Астана: «Ел-Рун»,
2010. Авторлық құрамда.
70
Педагог пайымы
Айнұр ЕРДЕНОВА,
Ақмола облысының
Щучинск қаласындағы
Жоғары техникалық мектебінің
қазақ тілі мен әдебиеті
пәнінің оқытушысы.
ҚАБДЕШ ЖҰМАДІЛОВТЫң
«ДАРАБОЗ» РОМАНЫНДАҒЫ
ТАРИХИ ШЫНДЫҚ
Тарихи романдар
–
өткен тарихтың маңызды
оқиғала-рын қайта жаңғыртып, оларды көркем түрде
баяндайтын туындылар. Жазушылар тарихи романда
тарихты жаңғыртумен шектеліп қоймай, адамгершілік,
психологиялық, мәдени мәселелерді біртұтас көтеруге көңіл
бөледі.
Тарихи шығарма сол өткен заманның әлеуметтік-
эстетикалық қайта құрылымы ғана емес, онда бүгінгі
уақыттың да философиялық тұжырымдамасы жатады.
Тарихи шығармалардың өмір танытқыштық мәнін айтқан
кезде, онда бүгінгі рухани тіршілігімізге қатысты көп
мәселелер қамтылатынын ескеру керек.
Ел бірлігі, ұлт бірлігі 70-80 жылдардағы қазақ тарихи
романдарының басты тақырыбына айналды және таптық,
революцияшылдық ағымдағы әдебиеттен өзгеше аңғар
танытты. Қазақ елінің сан ғасырлық тарихын байлар мен
кедей таптардың қырқысуында көрсет деген тоталитарлық
саясаттан бұра тартып, басқаша сарында бағыт алды. Бүкіл
қазақ даласы көркем шығарманың негізгі эпикалық өрісі
болғанда, сол даланың ұлт-азаттық идеясын ту етіп көтерген
71
қазақ тарихы қаһармандары оның бас кейіпкеріне айналды.
Тәуелсіздік жылдары Жұмаділов қаламының қарымы
тіптен асқақ естілді. Тәуелсіздіктен бергі кезеңде жазушы
қаламынан «Дарабоз» роман-дилогия, «Прометей алауы»,
«Қыл көпір» романдары мен тағы қанша әңгіме, повестер
туды. Қазіргі кезде біреулер жарапазан айтқандай жалаулатып
жүрген ұлттық идеология туралы алғашқы болып айтқан да,
жазған да Жұмаділов болатын.
90-жылдары қазақ елі ежелгі арманы тәуелсіздікке
қол артқанда тарихи роман тың серпін танытып, бұның
алдындағы туындыларда жеріне жеткізе қазылмаған,
аршылмаған көп-көп жаңалық ақиқаттарды бүкпелемей,
сыздықтатпай бар дауыспен, ашық айтып берді. Бұл ретте
алдымен ауызға алынатын шығарма
–
жазушы Қабдеш
Жұмаділовтың «Дарабоз» роман-дилогиясы.
Шығармаға «Қаракерей Қабанбай батыр туралы тарихи
роман» деген қосалқы ат қойылған. Роман екі кітаптан
тұрады. Бірінші кітабының аталымы – «Толас». Екіншісі
–«Шүршіт шапқан», «Алаш туы астында» және «Ақырғы
айқас» дейтін үш бөлімнен бас құрайды.Қаракерей Қабанбай
батыр – ХVІІІ ғасырдың маңдай алды тұлғаларының бірі.
Абылай хан үкілеуінде – дарабозы. Оның есімі фольклор,
қазақ ауызекі эпосында және талай тарихи көркем
туындыларда ерекше бейнеленіп отыратыны белгілі. Мұның
бәрін «Дарабоз» романының авторы мұқият есепке алған
.
Жазушы шығармасы құпталып та, қай тұсы сыналып
та үлгерді. Өз тарапымыздан айтсақ, құпталатын тұстары
әлдеқайда басым. Роман-дилогияның ұзына бойына әдемі
әуенімен баурайтын ән қайырмасындай кредосы бүгін
ары тарт пен бері тартқа салынып дау-дамайлатып жүрген
ұлттық идея түсінігінде жүрегіңнің ең төрінен орын алады.
Ол кредо Төле би сөзімен былайша тұжырымдалады: «...
72
Халқымыздың қазақ деген есімі
–
азат деген сөзбен төркіндес.
Азаттықтан айырылғаны
–
қазақтың құрып біткені...».
Қазақ ұлттық есіміміз үш жүз боп бөлшектенуден емес,
үш жүздің ажырамас тұтастығынан тұрады дейді роман.
Шығарма соңғы нүктесіне дейін сол мәселелі жауапты
ойға толы. Халық боп бір жеңнен қол, бір жағадан бас
шығармай, төре, сұлтандардың бір қазақты үшке жарып, ру-
руға бөлшектеуінің салдары Ақтабан шұбырындыға әкеліп
соқтырды. Біртұтастығы бұзылғанда небары үш түмен
жоңғардан қынадай қырылдық. Қазақтану мектебінде бұдан
ауыр сын болмаса, Қабдеш романы сол тарихи сынның әр
түрлі сабақ салдарын тексереді.
Жоңғар халқы - бір әскер, бір жұдырық. Ал үш жүзге
бөлшектенген қазақ рулары, тіпті, Аңырақай, Алакөл
жеңістерінен кейін де етек-жеңін жия алмай, жан-жаққа
сауын айтып, жасақ жинаумен әлек. Бас кедергі
–
төрелердің,
ру басыларының бақталастығы. Шығарманың бастапқы
жолдарынан-ақ оқырман бас қатырып мәңгірткен сол
кінәраттың тамырын ұстағандай болады. Әбілмәмбет хан
өткізіп отырған кеңесте ру, тайпа қошқарларының арасында
ұйымшылдық аз, күдікшілдік көп. Қақтығыс қай тұста
ұрыс-керіске соға жаздап барып, әзер басылады. Өйтпеске
амалдары жоқ. «Мұндайда өкпелеген ағайын өзі ғана
кетпейді, қазақ үшін қасқалдақтың қанындай бірер мың
сарбазды соңынан ерте кетеді. Береке-бірлігі жоқ, бәтуасыз
елге хан болған адамның да маңдайының соры
–
бес елі».
Роман бас кейіпкерінің атқаратын міндетін бірден
алдыңа жайып салады. Қазақ жерін жаудан біржолата
аластау идеясы күн тәртібіне қойылады. Қандай да идеяның
ұйытқысы
–
адам. Шығарма сол ұйыстырғыш образ рөлін
талай қанды шайқастарда үздік қолбасылық қабілетін
көрсеткен, қазақтың шынайы тарихының шын дарабозы
–
Достарыңызбен бөлісу: |
