Мектебінде

134
8-оқушы: - «Біздің ту».
Айнымайды аспаннан
Біздің ту бояуы. 
Оны халық қашанда
Биікке іліп қояды. 
Жанатындай өзі отша
Жалын шарпып бетіңді.
Туымыз да қазақша
Сөйлеп тұрған секілді.
9-оқушы:  -  Қазақстан  Республикасының  елтаңбасы. 
(әңгімелеу)
10-оқушы: - «Елтаңба».
Елтаңбасы елімнің 
Неткен әйбат, әдемі.
Тұнығындай көңілдің,
Ортада-аспан әлемі.
Құт, береке-шаңырақ
Орын алған ол төрден.
Қанаты қос арғымақ
Екі жақтан көмкерген.
Тәуелсіздік жолында
Талай-талай тер тамған.
Билігі өз қолында,
Еркіндігі – Елтаңбам.
11-оқушы: - Қазақстан Республикасының Әнұраны. 
12-оқушы: - Әнұраны – жан ұраным,
                      Айтар әнім, сөйлер сөзім.
                      Ол әні ғой жүрегімнің,
                       Мың қайталап айтам мұны.
Бүкіл халық қосылып айтқан,
Әннен күшті немене бар.
Бақыт – бірлік – күн талабы,
Тоқтамайды бір әні.
Мәңгі-бақи шырқалады
Республика Әнұраны!

135
13-оқушы: - «Қазақстан картасы».
Оңтүстікке – Алатау
Биіктерін қар басқан.
Алатауда – ақ отау
Алматыға жалғасқан
Жерің түгел бақша-бау,
Соны сүйіп өс, ұлым!
Бір жағыңда – Есілің,
Осы жердің барлығы –
Қазақ жері, ай-күнім!
1-жүргізуші: - Қазақстанның жетістіктері.
14-оқушы: - Қазақстанның ең үлкен жетістігі – Ұлтаралық 
келісім мен бейбіт өмірі. Оны біздің елге келген Рим Папасы 
да  атап  айтқан  болатын.  Қазақстан  мемлекеті  –  Біріккен 
Ұлттар Ұйымына мүше. Қазақстанның өз армиясы бар. Біздің 
елімізде  жер  шарында  кездесетін  кең  байлықтардың  бәрі 
бар.  Қазақстан  дамыған  елдердің  қатарына  жатады.  Біздің 
республикамызды  дүние  жүзінің  көптеген  мемлекеттері 
біледі.
1-жүргізуші: - 1991 жылы тамыздың 29-ындағы «Семей 
полигонын жабу туралы» жарлық шықты.
2-жүргізуші: - 1992 жылғы 2 наурыздан бастап Біріккен 
Ұлтттар Ұйымының толық құқылы мүшесі. 
1-жүргізуші: - 1993 жылы 15 қарашасында төл теңгеміз 
айналымға түсті. 
2-жүргізуші:  -  1993  жылы  «Болашақ»  бағдарламасы 
бойынша шетелге жастарды оқыту басталды.
1-жүргізуші:  -  1995  жылғы  24  наурызда  Қазақстан 
халықтары ассамблеясының сессиясы ашылды. 
2-жүргізуші:  -  1994  жылы  6  шілдеде  Жоғарғы  Кеңес 
депутаттары  астананы  Ақмола  қаласына  көшіруге  шешім 
қабылдады.
1-жүргізуші:  -  1995  жылы  30  тамызда  еліміздің  жаңа 
Конституциясы қабылданды.
15-оқушы:  -  1995  жылы  тамыздың  30-ында  өткізілген 

136
бүкіл  халықтық  референдум  Қазақстан  Республикасының 
жаңа  Конституциясын    қабылдады.    Конституцияда  
Қазақстан  Республикасы  өзін  зайырлы,  демократиялық 
құқықтық және әлеуметтік ел ретінде жариялады.
1-жүргізіші: - 1998 жылы 10 маусымда жаңа Астананың 
ресми  тұсаукесері  болып  өтті.  1998  жылы  6  мамырда 
Президент  Ақмола  қаласын  Астана  деп  атауға  Жарлық 
шығарды.
2-жүргізуші: - Астана қаласы (әңгімелеу)
16-оқушы: - Астана – бас қала (тақпақ айту)
1-жүргізуші: - Балалар, Отан деген не? (сұрақ-жауап)
16-оқушы: - Көп аузынан түспейтін
                       Отан деген немене?
                       Отан деген – Ұлы сөз
                       Басталады кішіден.
                       Отан – сенің, ата – анаң,
                       Отан – досың, бауырың,
                       Отан - өлкең, астанаң,
                       Отан – аудан, ауылың.
2-жүргізуші: - Мақал-мәтел айту.
Отан отбасынан басталады.
Әркімнің өз жері – жұмақ.
Абыройлы анаң да – Отан,
Асқар таудай Әкең де – Отан.
Туған жердің күні де ыстық,
Түні де ыстық.
Ағаштың тамыры – өскен жерінде,
Адамның жаны – туған елінде.
Туған жердей жер болмас, 
Туған елдей ел болмас.
Туған жердің жері де көрікті,
Елі де сүйікті.
Отан үшін отқа түс – 
күймейсің.
Отан оттан да ыстық
Отанды сүю отбасынан 
басталады.
Ел-елдің бәрі жақсы,
Өз елің бәрінен жақсы.
Туған жердің қадірін 
Шетте жүрсең білерсің.
1-жүргізуші: - Бұл дүниеде не қымбат?
2-жүргізуші: - Бәрінен де Отан қымбат.
18-оқушы: - Бәрінен, Отан, сен қымбат!
                       Алтын бесік секілді
                       Туып-өскен жер қымбат.
                       Ақыл, сезім, ой-сана,
                       Адалдық, достық, ар қымбат. 

137
Өзің егіп, өсіріп,
Орып, татқан нәр қымбат.
Ұлтарақтай болса да,
Ата қоныс жер қымбат.
Адамзатқа дүниеге 
Өмір-ау десем ең қымбат,
Дархан тірлік мекенім,
Бәрінен, Отан, сен қымбат!
Викториналық  сұрақтар:  1.  «Семей  полигонын  жабу 
туралы» жарлық қай жылы шықты? (1991 жылы тамыздың 
29-ында «Семей полигонын жабу туралы» жарлық шықты.) 
2. Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының толық мүшесі қай 
жылы  болды?  (1992  жылғы  2  наурыздан  бастап  Біріккен 
Ұлтттар  Ұйымының  толық  құқылы  мүшесі).  3.  Еліміздің 
ішкі  әскері  қай  жылы  құрылды?  (1992  жылы  қаңтар).  4. 
Дүние  жүзінің  1  құрылтайы  қай  жылы,  қай  қалады  өтті? 
(1992 жылы Алматы қаласында). 5. Төл теңгеміз қай жылы 
айналымға түсті? (1995 жылы 15 қарашада). 6. «Болашақ» 
бағдарламасы  бойынша  жастарды  шетелде  оқыту  қай 
жылы  басталды?  (1993  жылы).    7.  Қазақстан  Халықтары 
Ассемблеясының сессиясы қай жылы ашылды? (1995 жылы 
6  шілде).  8.  Астананы  Ақмола  қаласына  көшіру  туралы 
шешім қай жылы қабылданды? (1994 жылы 24 наурыз). 9. 
Жаңа Конституция қай жылы қабылданды? (1995 жылы 30 
тамыз). 10. Астананың тұсаукесері қай жалы,қай айда өтті? 
(1998 жылы 10 маусым)
1-жүргізуші:  -  Біздің  туымыз  –  тәуелсіздік,  тілегіміз  – 
бейбітшілік, тыныштық.
2-жүргізуші:  -  Еліміздің  тұтастығын,  жеріміздің 
бүтіндігін, халықтарымыздың  бейбітшілігін  аман сақтау – 
әрбір азаматтың борышы.
1-жүргізіші:  -  Осымен  «Тәуелсіз  Қазақстан»  атты 
сыныптан тыс ашық сабағымыз аяқталды.
2-жүргізуші:  -  Құрметті  ұстаздар!  Сіздерді  тағы  да 
мерекелеріңізбен құттықтаймыз.

138
Классный час
Шолпан ТАБЫНБАЕВА,
учитель гимназии №79
г.Алматы.
КУЛьТУРА И БЫТ КАЗАХСКОГО 
НАРОДА
                     (Продолжение. Начало в №10 номере)
Посмотри на посуду – узнаешь хозяйку
Казахи говорят,  что посуда в доме многое может рассказать 
о своей хозяйке. Какое у нее отношение к посуде, такое же 
к еде и многому другому. У хорошей хозяйки, прежде всего, 
посуда безукоризненно чистая.
Народные умельцы изготавливали посуду из природного 
материала: из древесины дуба и березы, из чугуна, золота, 
серебра, из шкур животных. Ниже описаны некоторые виды 
посуды, используемой казахским народом.
Қазан – в народе его называют не просто казан, а кара 
казан (здесь: кара - священный). 
Казан отливают из чугуна в виде полушария с четырьмя 
ушками разной величины для удобства захвата.
Саба – сосуд (большой бурдюк) для кумыса, изготовленный 
из специально обработанных, окрашенных краской из коры 
тальника  цельных  лошадиных  шкур  (примерная  емкость 
-  100  литров).  Дно  сосуда  широкое,  а  верхняя  часть  более 
узкая.  Сшивали  саба  нитками  из  верблюжьей  шерсти.  К 
горловине пришивали шнурки для подвешивания.
Мес – бурдюк из цельной козлиной шкуры, использовали 
для  хранения  и  перевозки  жидкой  пищи:  кумыса,  шубата, 
айрана.  Для  изготовления  меса  шкуру  обрабатывали, 
вычищали,  красили  краской  из  коры  тальника  и  коптили. 
Мес был очень удобен в дороге.

139
Ожау  –  черпак  с  длинной  ручкой  из  цельного  куска 
дерева, украшенный узорами.
Табақ  –  большое  круглое  блюдо  для  вареного  мяса. 
Изготавливается  из  высушенной  древесины  дуба,  березы, 
которую  вначале  кипятят  в  воде,  а  затем  выстругивают 
табаки разного размера.
Күбі  –  высокий  деревянный  сосуд  с  мутовкой  для 
взбивания кумыса, айрана, шубата, масла.
Піспек – мутовка для взбивания, взбалтывания напитков 
в куби. Длинная ручка выступает наружу через высверленное 
в крышке отверстие, нижняя часть плоская (по объему куби) 
и круглая. Ручку украшают серебряными пластинами.
Қарын  –  сосуд  для  хранения  масла,  топленого  сала  из 
выделанного желудка коровы или овцы. 
Қауға – бадья.
Каждое важное событие у казахского народа связано 
с  той  или  иной  традицией,  зародившейся  в  глубокой 
древности.  Исторически  сохраненный  народом  целый 
комплекс  обычаев  наполняет  смыслом  жизненный 
путь  человека,  не  дает  ему  сбиться  с  этого  пути.  Если 
бы  родители,  учителя,  аксакалы  сумели  пробудить  в 
молодежи  стремление  следовать  народным  традициям, 
наше общество стало бы намного нравственнее.
Однако обычаи и традиции оказывают воспитательное 
воздействие только в тех случаях, если наставники сами 
неукоснительно придерживаются их.
Ас қайыру
Ас  қайыру  –  благопожелание  дастархану.  Каждую 
трапезу казахи начинают со слова «бисмилла», а завершают 
благопожеланиями. Этот обычай не утратил своего значения 
и  по  сей  день.  В  устном  народном  творчестве  существует 
множество  вариантов  ас  кайыру.  Обычно  его  произносит 
почетный гость или самый старший среди присутствующих. 

140
Домочадцы со словом «аумин» проводят ладонями по лицу. 
Без благопожелания дастархану вставать из-за стола нельзя.
В  повседневной  жизни  встречаются  производные  от 
слова жол: жолын алу (взять на себя что-либо), жолын беру 
(передать свои права), жоралгы жасау (сделать что-либо по 
обычаю).
Изречение  «Орамал  тон  болмаса  да,  жол  болады» 
(«Платок  не  послужит  как  шуба,  однако  указывает  на 
порядок»)  сродни  пословице  «Дорог  не  подарок,  дорого 
внимание»,  т.е.  нет  причин  не  оказать  должного  внимания 
кому бы то ни было. «Е, Құдайым, тіземнен сүріндірсең де 
тілімнен  сүріндірме»  (букв.  «Бог  мой,  пусть  споткнусь  и 
упаду на колени, но не дай споткнуться словесно»), «Аттан 
құласам да, жолдан құлатпа» («Пусть упаду с лошади, но 
не дай упасть в грязь лицом»). Эти выражения говорят сами 
за  себя.  Казахи  считали  величайшим  позором  прослыть 
непочтительными и никогда не пренебрегали жол.
Известна  такая  история.  Знаменитый  сал  (человек, 
наделенный  даром  петь,  сочинять,  играть  на  музыкальных 
инструментах) Шарке из Арки был в натянутых отношениях 
с  торе  (знатный  человек)  Чингисом.  В  одной  из  поездок 
Чингис зная о бедности Шарке, дабы унизить его, прибыл 
в  аул  Шарке  со  своими  нукерами  (свита,  личная  охрана). 
Чтобы  уважить  гостей,  сал  Шарке  пошел  резать  своего 
единственного  коня.  Потрясенный  Чингис  бросился  к 
Шарке, умоляя не забивать коня. Но сал Шарке со словами 
«Если зарежу - конь умрет, если не зарежу - то умрет сам 
Шарке» перерезал горло своему коню.
Как справедливо отметил Шарке, для казахов считалось 
равносильным  смерти  нарушить  традицию  жол-жоралгы, 
ибо соблюсти ее было делом чести не только для отдельно 
взятого человека, но и для всего народа.

141
Келін қолынан шәй ішу
Келін қолынан шәй ішу (чай из рук снохи). На вто-рой 
день  после  завершения  свадебной  церемонии  домочадцы 
и  близкие  собираются  на  чай,  который  собственноручно 
готовит молодая сноха. Она ставит самовар, жарит румяные 
баурсаки, накрывает дастархан. Она же разливает чай.
В  этом  обычае  заложен  двойной  смысл.  Во-первых, 
испытываются  домовитость  и  сноровка  молодой  снохи. 
Сноха должна все делать бесшумно, не стучать посудой. Во-
вторых, для свекра и свекрови выпить чаю, приготовленного 
снохой, не только большая радость, но и повод порадоваться 
за  сына,  которого  они  вырастили,  за  его  избранницу 
-помощницу по хозяйству.
Молодая  же  сноха  после  этого  чаепития  считается 
полноправным членом семьи.
Қыз алып қашу
Қыз  алып  қашу  (украсть  девушку).  По  традиции 
молодым людям подбирали пару родители. Однако некоторые 
жигиты,  вопреки  родительской  воле,  выкрадывали  своих 
возлюбленных.  Кража  невесты  обычно  заканчивалась 
распрями,  так  как  в  то  время  практически  не  было 
«свободных» девушек: их засватывали с раннего возраста.
Калкаман  выкрал  красавицу  Мамыр  и  женился  на  ней, 
как  и  Кебек  воссоединился  с  любимой  Енлик,  однако  эти 
истории  имели  печальный  исход.  Младший  брат  Абая, 
образованный  сын  Кунанбая  Халиолла  Оскенбаев  (1849-
1870),  в  свое  время  выкрал  свою  возлюбленную,  однако 
суровые законы того времени их разлучили.
Иногда  қыз  алып  қашу  совершался  по  обоюдному 
согласию любящих сердец, иногда - против воли девушки.
Обычаи и традиции, связанные с едой, трапезой
Ас  –  поминки  по  знаменитым  людям,  батырам,  биям, 
баям, устраиваемые ровно через год после их кончины. Для 

142
угощения забивают несколько сот голов скота, заготавливают 
несколько  тысяч  ведер  кумыса.  Устраивают  состязания 
борцов, конные скачки. На ас приглашают уважаемых людей 
издалека.
Ауыз  тию  –  традиция,  согласно  которой  человека, 
внезапно прибывшего к трапезе, обязательно угощают. 
 Ауызашар – вечернее угощение постящихся соседей, за 
что хозяева получают благопожелание.
Жолаяқ – угощение по поводу отъезда гостя. 
Ерулік – угощение в честь новоселов.
Ет  қайтар  –  древняя  традиция  казахов  приглашать  на 
последнее мясо согыма. Его также называют қап қағар.
Күзем шәй – приглашение на чай. Каждое начинание и 
благополучное завершение любого дела казахи не оставляли 
без внимания, например, после стрижки овец каждый дом по 
очереди приглашал друг друга на чай.
Ораза  –  пост,  одна  из  пяти  заповедей  мусульман. 
Постящийся  в  течение  30  дней  не  употребляет  пищу  в 
течение  светового  дня.  Утром,  до  восхода  солнца,  он 
завтракает, а вечером, после заката солнца, выполняет обряд 
ауыз aшy (принимает пищу).
Сарқыт – гостинцы для детей и внуков (с праздничного 
дастархана). 
Тоқымқағар – угощение по случаю отъезда кого-либо из 
членов семьи или первого выезда мальчика на коне.
Шашу – осыпание. Во время большого события, свадьбы, 
сватовства на виновников торжества бросают сладости или 
монеты.
Теплое слово – опора для души
При 
встрече 
с 
кем-то 
человек 
говорит: 
«Ассалаумағалейкум!»  («Да  осветит  вас  свет!»),  а  тот 
отвечает:  «Уағалейкумассалам!»  («И  вас  осветит  свет!»). 
Утром встретившиеся люди желают друг другу: «Қайырлы 

143
таң болсын!» («Желаю доброго утра!»).
В праздничные дни Наурыза не следует забывать говорить: 
«Ұлыс  құтты  болсын!»,  «Төрт  түлік  ақты  болсын»,  что 
означает: «Величественный день Наурыза принесет удачу!», 
«Пусть домашние животные будут молочными».
На  Новый  год  обычно  говорят:  «Жыл  құтты 
болсын!»,  «Бақыт,  табыс  жылы  болсын!»  («Да  будет  год 
благодатным!»,  «Пусть  будет  годом  счастья  и  успехов  во 
всем!»).
При  входе  в  дом  человек  обязательно  приветствует 
шаңырақ.  Хозяин  дома  принимает  приветствие  (если  он 
младше по возрасту) и сам приветствует гостя словами: «Қош 
келдіңіз!» («Добро пожаловать!») и «Төрге шығыңыз» (здесь: 
төр - почетное место для гостя, шығыңыз - проходите).
В вечернее время, входя в дом, говорят: «Кеш жарық» - 
«Добрый вечер».
Собравшиеся на той желают друг другу, чтобы празднество 
продолжалось:  «Той  тойға  ұлассын!».  Принимающие 
поздравления отвечают: «Айтсын!», «Айтқаның келсін!» — 
«Да будет так», «Бірге болсын» - «Взаимно».
Присоединяясь  к  собравшимся,  вновь  прибывший 
входит со словами: «Орта толсын!» («Да пополнятся ваши 
ряды!») Домочадцы отвечают: «Кемісі сізбен толсын!» («Да 
восполнится вами!») и предлагают гостю почетное место.
Прибывший  во  время  работы  или  какого-либо  дела 
говорит:  «Іске  сәт!»  («Желаю  удачи!»),  ему  отвечают: 
«Айтсын!» («Да сбудется!»).
Новобрачным желают: «Құсың құтты болсын» («Пусть 
птица удачи принесет счастье!»), «Отау берік болсын!» («Да 
будет крепким ваш очаг!»).
Прибывшие во время трапезы говорят: «Ас дәмді болсын» 
(«Да будет вкусной ваша трапеза»).
                                                  (Продолжение следует).

144
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Бас редакторы - Зернебек ШІЛДЕБАЙҰЛЫ.
“Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде –
Казахский язык и литература в русской школе”  –
ай сайын шығатын республикалық 
ғылыми-педагогикалық жұрнал.
Құрылтайшы және шығарушы: 
“Білім және Ғылым” жауапкершілігі шектеулі серіктестігі.
Жауапты редакторы –  Гүлзия БОЛАТБАЙҚЫЗЫ.  
Корректоры - Гүлзира ӨМІРБЕКҚЫЗЫ.
Компьютерде теріп, беттеген – Жанар СЕЙДУЛЛАҚЫЗЫ.
Қолжазба қайтарылмайды. Авторлардың мақалаларын-                                                           
дағы ой-пікірлер редакцияның көзқарасын білдірмейді.
Жұрнал Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат 
және спорт министрлігінің Ақпарат және мұрағат 
комитетінде тіркеліп, оған 2005 жылдың қыркүйек 
айының 14-і күні Бұқаралық ақпарат құралын есепке 
қою туралы №1402-Ж Куәлігі берілген.
Басуға 06.11.2012 ж. қол қойылды. Пішімі – 84х108 1/32.
Офсеттік басылым. Әріп түрі – Times New Roman.
Шартты басылым табағы – 8.0. Есептік баспа табағы – 7.68. 
Таралымы – 1400. Бағасы – келісімді. ИНДЕКСІ – 75697.
Мекен-жайымыз: 050009, Алматы қаласы, 
Гайдар көшесі, 123-үй.
Бас редактордың қабылдау бөлмесі және 
бөлімдер.........................268-32-48.
Факс................................243-15-53.   
Электрондық пошта: KazUlagat@mail.ru
Басылатын жері – «Хай Текнолоджи» полиграфиялық 
кешені. Алматы қ., Мыңбаев көшесі, 43. 
РЕСПУБЛИКАНСКОЕ НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ
ИЗДАНИЕ ТОВАРИЩЕСТВА С ОГРАНИЧЕННОЙ
 ОТВЕТСТВЕННОСТьЮ “БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ”
© «Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде -
Казахский язык и литература в русской школе»,
 №11, 2012 ж., 144 бет, Алматы.