ХІХ ғасырдағы аймақтық әдеби мектепті айқындау мәселелері

Қазақ жерінің Оңтүстік, Батыс, Орталық аймақтарындағы әкімшілік-билік жүйесінің ел әдебиетіне тигізген ықпалы айқын. Сол негізде аймақтардағы әдеби дамудың өзіндік дара бағыттары туды. Сонымен бірге, ең әуелі, аймақтық әдеби мектеп мәселесі түпнегіз бастаулары арғы дәуірлерде қалған шығармашылық дәстүр аясында ашылып, айқындалатын, бір кезеңнің саяси ахуалынан ғана туып қалыптаспайтын, даму үрдісі дара; уақыттың ұзақ көшінің жемісі есебінде зерттеліп, зерделенуі тиіс.

Қазіргі кезеңде айқындай түсуді қажет етіп отырған мәселенің бірі – аймақтық әдеби мектеп, әдеби дәстүр мәселесі сияқты. Бұл жөнді көрнекті ғалым Мекемтас Мырзахметов орыс отыршылдығы тарабынан жүргізілген әлімшілік территориялық биліктің тұрпаты мен төркінінен табады [Мырзахметов М. Отаршылдық дәуірдегі қазақ әдебиеті // Жұлдыз. – 1993. – №7. – 39-45 бб.].

Біздіңше, бұл құбылыстың да ықпалы болуымен бірге мәселенің мәні арғы негіздерде жатыр.

“Зерттеушілердің үшінші қолға алатын ғылымдық мәселесінің бірі – жыраулар мектебі. Қазақта батырлар жырының белгілі-белгілі мектебі, ол мектептің өзінше айтылу стилі барлығы байқалып отыр. Бұрын Қазақстанның кей жерлерінде батырлар жыры үзінді, не бөлек-бөлек қысқа жырлар болып айтылатын. Бұл – жалпы эпос жайлы ғылымының сипаттауынша, орыстың ұлы сыншысы Белинскийдің айтуы бойынша батырлар жырының әлі марқайып, пісіп жетпеген, кемеліне келмеген сатысын көрсетеді десек, сонымен қатар Қазақстанның кейбір облыстарында батырлар жырының кең желіге құрылған, ұзақ сонарлы түрлері барлығы да айқындалып отыр.

Әбілден (Абыл – Қ.М.) Нұрымға, Нұрымнан Мұрынға ата мирасындай болып қалған Қырымның “Қырық батыры” бұған толық дәлел. Мұрын жырау “Қырық батырда” оқиғасының жартысы шындық, жартысы миф болып келетін алатайлы Аңшыбайдан бастап, батырлықты тұқым қуалата жырлай келеді де аяғын “Қарасай-Қазимен” тындырады. Аңшыбай мен Қарасай-Қази аралығындағы көп батырлар бірін-бірі толықтырушы, бірі екіншісінің жалғасы, бірі бір тұтас желілі дастан болып суреттеледі” [Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы, 1958. – 1 т. – 403 б.].

Осы тұста әдеби мектеп мәселесінде орындаушылық, жыршылық дәстүрмен бірге өлең жасаудағы әдіс-тәсілдің байырғы негіздері (архетип – Қ.М.) жайлы арнайы зерттеулердің қажеттілігі пісіп-жетілгені ХІХ ғасырдағы әдеби дамуды зерттеу барысында айқындала түскенін айтар едік.

Біздіңше, Абыл, Нұрым, Мұрын, Махамбет, Мұрат, Қашаған, т.б. сияқты сөз саңлақтарының негізінен ерлік, жорық жырларын жырлауы әріден, Ноғайлы дәуірінен, онан арғы жаугершілік дәуірлерден сақталып жеткен сарын. Бұл ақындарда Қазақстанның оңтүстіктегі әдеби мектебі мен Арқадағы сөз дәстүріндегі басты белгілер есебінде көрінген өсиет, өнеге сөз, нақыл-терме үлгісі алдыңғы планда емес. ХІХ ғасырдағы Оңтүстіктің, Сыр бойының шайырлық мектебінде араб әдебиеті әсері, ортағасырлық түрік әдебиетінің дәстүрі сайрап жатса, Арқа мен Шығыс өңірлер әдебиетінде қожалар, татарлар арқылы тараған мұсылмандық әлемнің ықпалымен бірге орыс, батыс әдебиетінің ізі айқын. Жетісу елінде Оңтүстік пен Арқа әсері де байқалатындай.

Әрине, бұл мәселе кешенді, нақтылы өлеңдік өрнек, үлгі, жанрлық сипат арқылы арнайы зерттеуді күтеді.

Аймақтық әдеби мектеп дегенді тарата түсудің қажеттілігіне орай қайсыбір қисындарға өзіндік барлау жасау барысында түйгенімізді ұсындық.

Күнгейлік ақындық мектептің қалыптасып, дамуының белгілі бір кезеңі Қоқан хандығы билігіне қараған тұсымен байланысты болды.

Әдебиет зерттеуші ғалым Әселхан Оспанұлы “күнгейлік ақындық мектеп” дегенді қолдана отырып, негізгі белгілерін, жазу мәнерін айқындай түсер байламдар жасайды.

Ғалым Құныпия Алпысбаев: “Ақыл үйрету, өсиет айтудан алшақтау кеткен Махамбет поэзиясы, жалпы қазақ өлеңіндегі жаңа арна, жаңа құбылыс”, – дейді Махамбет өлеңі жайлы [Алпысбаев Қ. Ақберен ақын тұлғасы // Жинақта: Елдік пен ...]. Дәл байқау. Қапысыз тану, табу. Сол өзгешелік Батыстағы әдеби мектептің де өзгешелігі деуге негіз бар. Арғы жыраулық мектеп өкілдері Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбет, Жиембет поэзиясы мен Есет, Абыл, Махамбет, Қашаған, т.б. күн астында, Еділ мен Жайық арасында жортқан батырлықтың дәстүріндегі арынды ақындардың барлығында бар ерекшелік.

Оңтүстіктегі ақындық дәстүр сипатын бір Құлыншақ ақынның шығармашылығынан қарастырып көру барысында Ә. Оспанұлы атап көрсететін бірнеше айқын сипат ашыла түсті.

Ә. Оспанұлы Құлыншақ Кемелұлының шығармашылығын негізгі-негізгі үш қыры бар деп саралаған. Бастысы – пәлсапалық, ойшылдық пайымдаулар. Келесі арна – өткір әзіл-оспақ, әжуа-мысқыл, сын-сықаққа құрылған әлеуметтік өлең. Үшіншісі – айтыскерлік шеберлік. Оған қоса, ақынның дастаншылдығын да атап, мұны өнерпаздықтың төртінші қыры деп бағалаған.

Құлыншақтың арнау өлеңдері адамшылық қасиет неде, не жақсы, не жаман дегенді арқау етеді. Сауатты, өмірден көрген-түйгені мол сөз ұстасы айнала жұртын азғындықтан арашалап қалар ғибрат айтады. Пиғылы бұзық жандардың кесепатынан шошынып сөйлейді.

“Дүйсенбі датқаға” арнауында датқаның өшпенділікке, ызаға толы, беймаза, қара бұлттай түнеген ауыр бейнесін шебер кескіндейді.

Әлсізді аз ғана күн амалдайық,

Жақсылық бұл пейіліңнен таба алмайсың.

Жеріне ерегіскен қап-қара боп,

Бұлттай жауатұғын табандайсың.

Елді қанап, әділетсіздіктің теңізін белуардан кешіп жүргендерге Құлыншақ ащы, аямай сөйлейді. Содан өзінің зардап шеккені де аз болмаса керек.

дейді ақын.

Құлыншақ өлеңдерінде қазақ жыраулар поэзиясының дәстүрлі ерекшеліктері айқын көрінеді. Ақынның не жақсы, не жаманды термелеуі, адамның ғұмыр жас өткелдерін тіршілік түйіндерімен астарлауы, тіл кестесі, ақын өлеңдеріндегі дәстүрлі қолданыстар, қайталаулар, сөз құбылту, сөз айшықтау, сөз айшықтау, сөз ойнату тәсілдері, ежелгі жыраулық, ақпа-төкпе ақындық жемісті желісі. Сонымен бірге, Құлыншақ шығармаларынан Шығыс қиссалары мақамымен үйірілген тұстарды да, жазба әдебиет ерекшеліктерін де кездестіріп отырамыз.

Ақындық шеберлік, дүниетаным кеңістігін аша түсетін ендігі бір шығармасы – оның “Тәнің де мейман жаныңа” толғауы. Адамның өткінші өмірі, тән мен жан жайы арқау болған шығарманың көлемі ұзақ, жүз елу жолдан астам. Ақынның сөз таңдау, сөз құбылту, сөз тірілту шеберлігі осы бір туындыда да молынан көрініс тапқан. Құлыншақ бұл өлеңде де имандылық, ізгілік, адамшылық жөндерін алға тартады. Опасыз жалған дүниенің тиянақ-тұғыры, баянды мен баянсыз жайлы кең толғанады. Өмір есігі қуанышпен ашылып, адам айнала жұртын марқайтып, дүниеге келеді. Ата-ана, айнала жұрт мәре-сәре. Жарық пәниге талпынған сәби үшін олардың әрқайсысының өлшеусіз өз орны бар. Өкініші сол, күні жеткенде олардың бәрінің дүниеден өтуі хақ. Терме, сол қимас жандар, олардың арасындағы айрықша адамшылық, туысқандық, махаббат, жақындық “өлместей болса ше?” деген көңіл аңсауынан туған.

Бұл дәуірде, Абай дәуірінде бірнеше әдеби мектеп қатар жасады.

Қазақ даласының бір аймағында ерлік, жауынгерлік поэзия дәстүрі үзілмеген үлгіде жаңғыра жасаса, келесі бір аймақта ғашықтық, көңіл-күй жырлары басым болды. Енді бір аймақта шығыстық жазба дәстүр, көк мазмұнды дүние толғаулары өріс жайды.

Қилы қисынға бастап жатқан құбылысы мол сол әдебиеттегі өзгешеліктің барлығы қамтылып, айтылды, таусылып, танылды деуге болмасы даусыз.

Қазақ әдебиеті тарихындағы аймақтық әдеби мектептің туып-дамуының түп-төркіні, біздіңше, орыс отаршылдығы дәуірінен әлдеқайда әріден бастау алатын күрделі шығармашылық құбылыс есебінде қарастырылғаны дұрыс деген пікіріміз – бұл ауқымды құбылыстың әзіргі тоқтамы. Сонымен бірге зар заман дәуіріндегі әкімшілік, территориялық аймақтандыру саясатының да әдеби ізі қалғаны даусыз.

“Зар заман ағымының тарихилық жөннен негізделу мәселелері” атты екінші бөлімде қазақ әдебиеті тарихындағы зар заман ағымының теориялық негізделуі; оның пайда болуының тарихи алғы шарттары мен зар заман әдебиеттің айтулы тұлғаларының шығармашылық даралық сипаттары; зар замандық ортақ желілер, негізгі сарын мәселелері арнайы, ілгерідегі зерттеу нәтижелері негізінде дамытыла, айқындала түсіп қарастырылды.

Зар заман өлеңнің негізгі түрлері, тарихи зар заманның негізгі дәуірлері аясында бұрын арнайы қарастырылмаған Махамбет және зар заман әдебиеті, Ыбырай Алтынсариннің зар заманға, оның ішінде діни жөнге қатысын зар заман әдебиетінің жайылу өрісін, дәуірлік әдеби дамудағы алатын ауқымын айқындай түсер ерекшелігі есебінде зерттеу қисындары ұсынылды.

Зар заман әдебиеттің тарихилық мәселелерін негіздеуде Ахмет Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқыш” еңбегіндегі ХІХ ғасырдағы әдебиет дәуірлері жайлы осыған шейін ғылыми айналымда аталған мәннен қарастырылмаған ұстанымдарын да қосу мәселесін қозғадық.

Зар заман әдебиеттің ауызшадан жазбаша әдебиетке көшу кезіндегі
(М. Әуезов) әдебиет фактісі есебіндегі орнына да арнайы кеңінен тоқталдық.

Махамбет поэзиясын ілгеріде М. Әуезов, С. Мұқанов атап көрсеткен зар заманның ісшілдік, бостандық, күрес кезең әдебиеті аясында махамбеттану мәселелерін мүмкіндігінше тұтас қамтып отырып, Махамбет поэзиясын өлеңдегі даралық, жанрлық өзгешеліктер жөнінен тереңдете зерттеудің қисындарын жүйеледік.

Махамбеттің өлең үлгісіндегі өзгешеліктің арғы арналарына көңіл бөлудің қазіргі заманғы ғылыми жетістіктері, бағдарлары – махамбеттанудың ендігі алымы.

Абаймен иықтас Махамбет поэзиясын өлең түрі, құрылым, тіл кестесі жөнінен зерттеуді ілгерілетудің ғылыми қисындарына көңіл бөлінді.

Махамбет және дәстүрлі жыраулық поэзия мәселесі, Махамбет поэзиясының жаңа алымы нақтылы қарастырылды.

Шығармашылық сыр, Махамбет поэзиясының теориялық негіздемесін тұжырымдау арқылы махамбеттанушы ғалымдар махамбеттану ғылымы сол арқылы қазақ өлеңінің, қазақ көркем сөзінің де теориясын жасау фактісіне көңіл бөлінді.

Махамбеттанудың ендігі кезектегі көкейтесті мәселесінің бірі оның ақындық қуатын таныған үстіне тани, аша, ғылыми негіздей түсумен бірге Махамбеттің ақындық дәстүрі, қазақ әдебиетіндегі Махамбеттің мектебі мәселесін зерттеуге бет бұру екендігі көрсетілді.

Махамбет поэзиясының тіл кестесін түбегейлі зерттеудің де өрісі ұзарып отырғандығы, одан туындар мәселе, табар олжа да айтылды.

Жұмыстың екінші бөлім, екінші тарауында Ыбырай Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы зар заман ағымы мәселелері мен тарихилық негізде тоқайласатын мәселелері арнайы қарастырылды.

Ыбырайдың қазақ ағартушылығындағы тарихи миссиясының зар замандық негіздері 1927 жылғы Мұхтар Әуезов тұжырымы аясында нақтылы пайымдамалармен қамтылып қарастырылды.

ХІХ ғасырдың 60-жылдарындағы саяси-әлеуметтік ахуал, қазақ даласындағы оқу, мектеп жайы жаңа бағыттарға жол ашты.

Зерттеу еңбегімізде Ыбырай Алтынсариннің патша үкіметі тарапынан жүргізілген қазақты дүмшелендіру, дін саясатына нақтылы қарсылық мәндегі оқулық еңбектерінің тарихи орнына уақыт көзімен жаңаша баға берілді. “Шариат-ул ислам” оқулығы жайлы алғаш рет жан-жақты, арнайы айтылды.

Ыбырайтану ғылымындағы айтулы нәтижелер аталып өтіліп, ол еңбектердің ғылыми қисындарын Ыбырай Алтынсарин өмірінен алынған деректермен, оның негізгі шығармашылық мұрасындағы мазмұн-астармен айқындай, толықтыра түсуге ұмтылдық.

Ыбырай Алтынсарин “Қазақ хрестоматиясы” еңбегінде қазақ әдебиеті тарихындағы жаңа үлгідегі, еуропалық үрдістегі жаңа жанрлардың бастапқы үлгі, нұсқасын жасады.

Ыбырай қазақ тілін шұбарлаудан тазарту мақсатында жаңа стильдегі, таза қазақ тіліндегі жаңа жазба әдебиеттің, қазақтың жаңа жазба әдеби тілінің негізін салып, дамытуда қандай дәстүрлі арналарды қосты, қандай өзіндік жаңа үлгі жасады деген ыбырайтанудың өзекті мәселесі зерттеуде жан-жақты қойылып қарастырылды. Соның нәтижесінде Ыбырай Алтынсариннің қазақ руханиятындағы тарихи орны, зар заман әдебиетпен тоқайласып, одан қара үзіп кеткен тұстары айқындала түсті.

Ыбырай Алтынсариннің орыс үкіметі тарихынан жүргізілген ағартушылықтың өңі айналған миссионерлік түрімен қайраткерлік, жанкештілік ғұмырлық, рухани, нақтылы іс-әрекет түріндегі күресі нақтылы деректерді жинақтап жеткізу негізінде және бір мәрте айқындалып, ашыла түсті. Толыға түсті.

Ыбырайтанудағы қайсыбір кезеңдік, ұшқары таным мәселесіне сын көзбен қарау жайы да нақтылы негізде қозғалды.

Ыбырай Алтынсариннің “Шарият-ул ислам” еңбегі мен Абайдың дін жайын қозғаған қайсыбір қара сөздерін арнайы, салыстыра қарастырудың мәні, мәселесі қозғалды.

Диссертациялық еңбектің екінші бөлім, үшінші тарауында зар заман әдебиеттің көрнекті өкілдері Дулат, Шортанбай, Мұрат поэзиясындағы зар замандық ортақ жайлар мәселесі арнайы қарастырылды. Зар заман әдебиетінің айтулы тұлғаларының шығармашылық даралық сипаттары айғақталды. Дулаттың жыр кестесі қазақ поэзиясын жаңа сапаға көтерген көркемдік әлем, Абайдың алдындағы ақындық мектептің көрнекті үлгісі есебінде арнайы қарастырылды.

Дулат Бабатайұлының қазақ әдебиеті тарихындағы орны, қазақ әдебиеттану ғылымындағы зерттелу тарихы, танылу деңгейі негізінде дулаттанудың қазіргі кезеңдегі көкейтесті мәселелері қозғалды.

Дулаттың өлең үлгісінде ауызша әдебиет поэзиясына тән құрылым, ұйқас жөндерімен бірге жазба әдебиет, соның ішінде ортағасырлық түрік әдебиетіндегі өлеңдік түр кездесетіндігі жайлы ғылыми негіздемелерді ғылыми айналымға қосу мақсатында Дулат поэзиясының көркемдік өлшемдері жайлы өзіндік таным-пайым негізінде біршама ой қозғау мүмкіндігіне ие болдық.

Дулат поэзиясы жанрлық жөннен де арнайы, ХІХ ғасыр әдебиеті аясында, Шортанбай, Мұрат шығармашылығымен үндестік, даралық сипатында қарастырылды.

Дулат пен Шортанбай шығармашылығындағы мынадай бір даралық назар аударуға тұратын сипат деп танылды. Шортанбай өз шығармасында заманның, сол заман билеген адамның, елдің қалпын, мінез-құлқын, негізінен жалпы мәнде сипаттаса, тұтас ортақ бағамен қайырып отырса, Дулат сол заман билеген адамға, оның мінезіне жақын барып, іштен алып сөйлейді. Жалпының жалқы негізін ашады. “Сүлейменге”, “Кеңесбайға”, “Бараққа” өлеңдеріндегі сарын Шортанбайдағы бұзылған жалпыдан гөрі Абай сынаған, Абай кейіптеген ел мінезіне келеді.

Дулаттың қазақ өлеңіне әкелген жаңалық, түр өзгешелігінің түпнегіздері жайлы зерттеулер еңбегін ілгерілетіп, өрісін ұзарту мәселесі қойылды. Дулат поэзиясын көркемдік-теориялық негіздеудің қазақ өлеңінің табиғатын тани түсудегі таптырмайтын кілт мәніндегі бағалық, құндылығы нақтылы мысал, талдаулар аясында айқындала түсті.

Шортанбай, Мұрат ақын шығармашылығындағы замана күйі, әлеуметтік қасіреттер жөнінде де зар заман әдебиетінің тарихилық негіздері мәнінде тың байламдар жасалды. Олардың әдебиет тарихындағы танылу, бағалану, орнығу жөнінің кезеңдік аумалы-төкпелі ауытқуларына бүгінгі уақыт биігінен көркемдік-теориялық тоқтам жасалды.

Зар заман поэзиясындағы зар замандық ағымның қазақ әдебиеттану ғылымындағы М. Әуезов, С. Мұқанов тарабынан ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы негізделуі (М. Әуезовтің 1933 жылғы оқу кітабындағы “Шортанбай Қанайұлы” зерттеуі жайлы сөз басқа – Қ.М.) мейлінше нақтылы, айқын тұжырымдама, дауға салу қажетсіз (неоспоримый) ақиқат есебінде танылу мәселесі нақтылы ұстанымдар негізінде қойылды.

Аймақтық әдеби мектептің қазақ әдебиеті тарихындағы орны жайлы жаңа байламдар жасалынды.

Зар заман әдебиеті былайғы кезде сол М. Әуезов, Х. Досмұхамедұлы,

Қазіргі кезеңде қазақ әдебиетінің тарихы әріден, біздің дәуірімізге шейінгі уақыттан басталып оқытылып жүр. Қазақстан жерін мекендеген арғы замандардағы халықтардың рухани мұрасы – қазақ халқының да еншісі. Сол орайда арғы әдебиет, орта ғасырлардағы түрік әдебиеті бастан кешкен өркениет, өрлеу дәуірлерінің бар тарихы біздің қазіргі төл әдебиетіміздің де тарихы. Ол тарихта жазу мәдениеті де болды, жазба әдебиет те болды. Тарихтың ұлы көшінде қазақ халқының дербес мемлекеті Қазақ хандығы тұсында жазба өркениет жаугершілік замана ағымына, орай ауызша өркениетпен алмасты.

Ендігі өріс – бірнеше ғасырлық өріс негізінен ауызша әдебиеттің өрісі болды. Бұл жөнінде басы ашық айғақ та мол, айтылған сөз де аз емес. Қазақ хандығы тұсында жазба мәдениеттің де болуы даусыз, алайда бізге тасқа басылып жеткен әдеби мұра жоқ. Ол замандардың әдебиет нұсқалары кейінге ауызша ғана сақталып жетті.

ХІХ ғасырдағы әдебиет нұсқаларының көпшілігінің туып, дамуында осы үрдіс сақталды. Сонымен бірге ендігі заманның ағымы ел өміріне әкелген мың-сан өрістің шарпуы ел әдебиетін де қамтыды. ХІХ ғасыр басынан бастап қазақ даласында жазба дәстүр, кітап басып шығару ісі қайта жанданды. Ресей империясы Қазақстанды тұтастай өз қолтығына алудың қам-қарекетіне шындап кірісті. Қазақ жерін айнала қамалдар салу, қазақтың ішкі ісін: тұрмыс-тіршілігіне, әдет-ғұрып, салт-дәстүрін белгілбір мақсатпен зерттеу жанданып, өрістеді. Қазақ даласына басқару-әкімшілік жүйесіне реформа жасалды. Қазақтың жері тұтастай мемлекет меншігіне алынды. Қазақ баласы Ресей империясына қызмет ету үшін оқуға тартылды. Қазақстанда үлкен дін саясаты жүрді. Ол бастапқыда ислам негіздерін орнықтыруға бағытталғынмен, шығыстанушы ғалымдар, қазақ жерін зерттеген саяхатшылардың “қазақтар мұсылманшылықты соншалықты ұстана қоймайды, дін шарттарын беріліп орындамайды” дегендей мәліметтерден кейін, қазақтарды орыстандыру, шоқындыру ниеті бой көтерді.

Ресей патша үкіметі өзінің жергілікті жердегі әкімшілік саясатының баспасөз органдарын ашты. Қазақ тіліндегі баспасөз туды.

Қазақтар арасына шығыстық қисса-дастандар кітап болып, басылып тарады. Ортағасырлық нәзира дәстүрінде жаңа қисса-дастандар жазылды.

ХІХ ғасырдағы бұл жазба дәстүр жазбаша әдебиеттің, жаңа жазба әдебиеттің тууына негіз болды. Мұхтар Әуезовтің атап көрсетуінде
ХІХ ғасырда Шортанбай, Дулат, Ақан сері, Мәшһүр Жүсіп, т.б. зар заман ақындары қазақ әдебиетінің ауызшадан жазбашаға өткен көшпелі кезеңнің өкілдері болды.

1927 жылғы “Әдебиет тарихы” оқулығының “Зар заман ақындары” бөлімінде Мұхтар Әуезов Ыбырай Алтынсариннің әдебиет тарихындағы орнына байланысты да қадау-қадау пікір айтады.

“Бұқар жыраудан соң ХІХ ғасырдағы зар заман ақындарының басы Махамбет. Одан кейінгілері: Шортанбай, Мұрат, Алтынсарыұлы, бұлардан соңғы бір буыны Абаймен тұстас ақындар” [10, 208 б.].

Мұхтар Әуезовтің “Әдебиет тарихы” оқулығының кіріспесінде әдебиет тарихына, жазба әдебеттің жайына тоқталған тұстағы жасаған теориялық тұжырым-түйіндері Ыбырай Алтынсариннің қазақтың жаңа жазба әдебиетін жасаудағы тарихи орнына да айғақ болған қисындар.

“Біздің білуімізше, зар заман ақындарынан бастап біздің әдебиет екінші жікке қарай ауысады. Бұдан бұрын қарастырған әдебиет жұрнақтарының барлығын ауызша әдебиет десек, мыналарды жазба әдебиеттің басы деу керек. Не болмаса қазақ топырағында ең алғашқы жазба әдебиетті туғызған анасы осылар деу керек, – деп, Мұхтар Әуезов жазба әдебиетке анықтама береді. …Осындай ақыл шығып, көптің жайылып жүрген бетінен бөлек бір жаңа беттер тауып, қалың елге жаңа өріс, жаңа жайылыс табамыз деген ниеттер туған соң, бұл елдің әдебиетінде ең алғашқы бағыт, мақсат деген нәрселер туады.

Жақсылыққа бастасын, теріске, жаңылысқа жаманға бастасын, қайда тартса да, әйтеуір ел халқының бұрынғы халіне қанағаттанбай жаңалықты іздеп, “бастаймын, түзеймін, қазіргі күйге қанағаттанбаймын” деген күй бірлік, алғашқы рет тұтасқан ой құралып, әдебиет жүзінде елдің, әлеуметтің тіршілігі сөз бола бастаған соң, жазба әдебиет дәуірі туа бастады деп есептеу керек. Ауызша мен жазба әдебиеттің арасын бөлетін белес, кезең осы.

Зар заман дәуірі қазақ әдебиетінің тарихында жаңағыдай кезең асқан дәуір болғандықтан, қазақтың жазба әдебиеті осылардан бастап әлеумет халін ұғып, ел қамын жоқтауға кіріседі. Өлең бұрынғыша қызық, сауық сияқты ермек емес, қауым қызметін атқара бастайды. Елдің саяси пікірмен тілек, мақсат, мұң, зар сияқты сезімдерінің басын қосып, жаңадан ой негізін, салт санасын құрай бастайды. Бұл уақытқа шейін болмаған әлеуметшілдік сарыны, азаматтық нысанасы шығады” [10, 195 б.].

Мұхтар Әуезов енді бір мәнде Ыбырай Алтынсаринді зар заман ағымына кейбір сарынымен қосылады, бірақ өзгеледерден бөлек бір жаңалығы бар. Ол мәдениетті ақын. Алтынсариннен ең алғаш қазақ әдебиетіндегі сипаттау өлеңі басталды. Европа ақындарының үлгісімен, қыр тұрмысының көркін суреттейді деп бағалады.

М. Әуезовтің зар заман ағымы, жазба әдебиетке қатысты ой түйіні ыбырайтануда аса ескеріліп жүрмеген, Ыбырай Алтынсарин шығармаларының қазақтың жаңа жазба әдебиетін жасаудағы мазмұндық мәнін алғаш айқындаған пайым екендігі де даусыз. Бұл еңбектің қазақ әдебиеттану ғылымындағы қазақ әдебиетінің тарихын дәуірлеу мәселесіне саяси көлеңкелер түсе қоймаған тұста жазылғандығын, ондағы ой-танымның таза теориялық тұрғыдан әдебиет тарихы мәселелеріне мейлінше анық жеткізудің басы болған жөндерін әр уақыт есте ұстауымыз керек. Кейін ХІХ ғасыр әдебиеті 2 кезеңге, екі сапаға бөлініп қарастырылды. Ыбырай Алтынсарин мен Шортанбай, Мұраттардың әдеби мұрасында қазақ әдебиетінің даму, жасау тарихында туған табиғи сабақтастық желі, дәстүр, үрдіс байланысы үзілді-кесілді жоқ деп танылды…

Ыбырай Алтынсарин қазақтың еуропа үрдісі ықпал еткен, жаңа тұрпаттағы жаңа жазба әдебиетінің басында болды.

Бұл жөнінде қазақ әдебиеттану ғылымында мейлінше жан-жақты айтылды. Ауқымды таным жүйесі қалыптасып, дамыды. Сәкен Сейфуллин өзі құрастырған “Алтынсарыұлы Ыбырайдың өлеңдері” деген жинақтың алғысөзінде осы жөнінде алғаш айтқан адамның бірі.

“Және ол қазақ әдебиетін Еуропа жолына, өнер жолына бұрып бастаған ең тұңғыш жаңашыл, суретшіл ақын”, – деп жазды [97, 249 б.].

Бейсенбай Кенжебаев Ыбырайдың көпшілік шығармасы қазақ әдебиетінің тарихында мазмұн жағынан болсын, түр жағынан болсын жаңа өлеңдер, жаңа әңгімелер екендігін, Ыбырай, оны іле-шала Абай қазақтың жаңа, европалық стильдегі әдебиетіне негіз салды, әдебиет тарихында жаңа сарын туғызды, бұл сарын біздің ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы әдебиетіміздің негізгі сарыны болды деп жазды.

Ол сарын – замана ағымына орай, озған жұрттан қалыспасқа ұмтыл деген сарын еді. Өнер үйрен, кәсіп қыл, білім ал, тіршілік үшін күрес – деген сарын еді. Ағартушылыққа үндеу, оянуға шақыру сарын еді.

А. Самойлович атап көрсеткендей, батысында Жайық бойындағы татар әдебиетімен және Шығысында көне шағатай әдебиетімен көршілес болуы қазақтың төл әдебиетінің дамуын тежеп отырған тұста Ыбырай Алтынсарин мен Абай Құнанбаев қазақтың жаңа жазба әдебиетінің негізін салды.

Б. Сүлейменов Ыбырай қазақтың әдеби және жазба әдеби тілінің негізін қалаушы ақын әрі жазушы деп бағалады.

Мұсатай Ақынжанов Ыбырай қазақ прозасының негізін салған тұңғыш прозаик, оның прозасы көркем әдебиет жанрының новелла түріне жатады деді.

Зерттеуші Қасым Жұмағұлов былай деп жазды: “…Мұндай қысқа мазмұнды, көркем әңгімелер қазақ әдебиетінде Ыбырайға дейін өріс алмаған еді. Бұл Ыбырайдың қазақ әдебиетіне кіргізген жаңалығының бірі еді”.

Қ. Жұмағұлов Ыбырайдың “Залым төреге”, “Ей, жігіттер” деген өлең-поэмалары Некрасовтың “Россияда кімдер жақсы тұрады” деген атақты поэмасының идеялық бағытына ұқсас деп жазды. “Өнер-білім бар жұрттар” өлеңі де Некрасовпен үндес дейді.

Жалпы орыс әдебиетінің Ыбырай шығармашылығына ықпалын Некрасов, Толстой, Пушкин, Крылов, Лермонтов үлгісімен сабақтастыра қараған зерттеуші Ыбырайдың көркем шығарма туғызудағы шеберлік қырларын қарастырып, оның өз дәуірі талап еткен рухани мұраттарға жауап іздеп, қазақ әдебиетіндегі жақсы бағыттың беті болғанын жазды.

Әнуар Дербісәлин Ыбырай Алтынсариннің шығармашылығындағы көркем дүниелерге келуінің бұлақ-бастауларын қисындауда оның өз өмір шындығын шебер қиюластырады.

Ыбырай Алтынсарин 1862 жылдан бастап халықтың ауыз әдебиеті нұсқаларын жинау, зерттеумен шұғылданады. Мұның өзі шығармашылықтың тәрбие мектебі болды. Сонымен бірге орыс әдебиетінің үздік үлгілерімен, орыстың әйгілі жазушыларының шығармаларымен түпнұсқада таныс болу, оны күнделікті ағарту, оқу саласында үнемі кәдеге жаратып, пайдаланып отыру оның қоғамдық, ағартушылық танымын қалыптастырып, дамытумен қатар жазушылықтың әдіс-тәсілін үйренуге, көркемдік танымын жаңаша сипаттармен байытуға ықпал жасады.

1959 жылғы аталған конференцияда ыбырайтанушы, тарихшы ғалым
Б. Сүлейменов көпке беймәлім бір мәселенің мәнін аша сөйледі: “Осында
М. Фетисов жолдас орынды пікір айтты. Ағартушылардың не жазушылардың әдеби мұраға көзқарасы қандай болды деген мәселе зерттелмей келеді деді.

1870 жылдары бұл мәселе төңірегінде екі рет дискуссия ұйымдастырылды. Бұл дискуссияда пікір айтушылардың мақалалары баспа бетінде жарияланды. Дискуссияға қазақтың ақындары, оқымыстылары, тілмаштары қатысты. Бұл екі дискуссияның екеуінде де қазақ тілі мемлекеттік тіл бола ала ма? Ресми қарым-қатынас қағаздарды жазуға келе ме? деген мәселені талқылауға орыстың генерал-губернаторлары, халық ағартушылары Ы. Алтынсарин, В. Радлов сияқты көрнекті ғалымдар қатынасты. 1880 жылы болған дискуссияның қорытындысын Ы. Алтынсарин жасады. Дискуссия қазақ әдебиетінің негізі – қазақтың фольклорлық тілі деп қаулы алынды. Қазақтың жазба әдебиеті бар ма деген сұраққа Ы. Алтынсарин “Қазақ хрестоматиясы” кітабымен қазақтың жазба әдеби тілінің барлығын дәлелдеді” [93, 268 б.].

Ыбырай Алтынсарин “Қазақ хрестоматиясын” 1876 жылдан бастап жазып, 1879 жылы аяқтаған. Дәл осы уақыт – Ыбырайдың көркем шығармаларын жазған уақыты.

Бұл шығармаларында Ыбырай қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған жаңа түр, жаңа стиль туызды.

Ыбырай Алтынсариннің орыс әдебиетінен аударған шығармалары қазақтың жаңа көркем қарасөзіне, прозасына жол ашты. Әңгіме, новелла жанры туды.

Ыбырай Алтынсарин қазақтың жаңа жазба балалар әдебиетінің негізін салды. Қазақ әдебиетіне ол жаңа сападағы мысал жанрын енгізді. Табиғат лирикасын туғызды.

Ыбырай өзінің көркем шығармаларында қазақтың бай тілін, айшықты, нұрлы тілін жазба әдебиеттің қалпына икемдеп, жаңа жазба әдеби тілдің жүйесін жасап, үлгісін көрсетті.

Кезінде зерттеушілер “қазақ сөзі емес – бірде-бір сөз кездеспейді” деп атап көрсеткеніндей сол кезеңдегі шұбарланған баспа тілінен бөлек жаңа қазақ тіліндегі шығарма жазудың шеберлік үлгісін көрсетіп, үрдісін орнықтырды.

Ыбырай Алтынсарин ана тіліміздің құнарын, құнын мейлінше ұғынықты шебер де шешен тілмен ұстартқан. Ыбырайдың көркем шығармаларының тілінде күрделі оралымдар кездеспейді. Бұл – қарабайыр дегендік емес. Бұның себебі балаларға арнап жазуында болса керек. Ыбырайдың шығарма тілі соншалықты таза, өзгеше тартымды. Әрі дәл, әрі мәнді, түсінікті, үйлесімді сөзінің бойына жасырған асылы мен жарқылы мол.

Бұл – оның өз стилі. Сөйлеу тіліндегі ұсталық, шешендікті Ыбырай жазба тілге көшіріп, жазбашаға түсірген анық зергер, қас шебер.

Жалпы, қазақ әдебиетіндегі Ыбырай дәстүрі өте аз сөз болды. Ыбырай Алтынсаринннің шығармашылық арнада кейінгіні былай қойғанда, әріде қайсыбір жөнде Абайға да ықпал жасағаны, әсер еткені, ой салып отырғаны рас.

Оны айтқаннан Абайдың айдыны ортаймайды.

Бегежан Сүлейменовтің мына бір пікірі қисынды: “Ы. Алтынсарин қазақ жазба әдеби және әдеби тілінің негізін салушылардың бірі болып табылады. Оның шығармалары қазақ әдебиетін мазмұн жағынан байытты. “Қазақ хрестоматиясы” қазақ халқының жазба әдеби және әдеби тілінде жазылған айрықша ескерткіш-мұра” [97, 47 б.].

Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиетінің тарихында жаңа әдеби жанрларға өріс ашты. Жанрдың негізін салды.

Қазақтың жазба балалар әдебиетінің негізін салған Алтынсарин бұл әдебиеттің жанрлық ерекшеліктеріне бағынған уақиғалы, қысқа, қызық, тартымды, ұғымға жеңіл, тілі жатық, тәлім-тәрбиеге тартатын әңгімелер жазды. Ыбырай балалар әдебиетінің жанрлық шарттарын сақтап шығарма жазудың шеберлік үлгісін көрсетіп, үрдісін туғызды.

Ыбырайдың шығарма жазудағы шеберлік сырына бойлаған жан-жақты нағыз теориялық негіздемені алғаш Қажым Жұмалиев жасады.

“Ол ең алдымен қазақ әдебиетіне мысал өлеңнің түрін енгізді. Оған шейінгі қазақ поэзиясындағы қара өлең, қайым өлең, толғау, жыр тәрізді өлеңдер, орыс әдебиетінің үлгісінде тәрбиеленген ақынға аз, жеткіліксіз көрінді.

…Алтынсариннің орыс әдебиетінен үйрену арқылы қазақ поэзиясына және бір енгізген жаңалығы – табиғат лирикалары” [17, 145 б.].

Қажым Жұмалиевтің Ыбырай шығармашылығына жасаған пайымдамасы – ХІХ ғасырдағы әдебиет үлгілерінің көркемдік сипатын нақтылы айқындаған ғылыми тұжырым. Ол Ыбырай мен Абайдың өмір құбылыстарын пейзаж арқылы шебер суреттеу әдісін бастағанын, ел тіршілігінің сәулесін түсіре, қатал табиғаттың ойыншығы тәрізді қыста қысылып, жазда ғана кеуде керіп дем алатын көшпелі елдің көңіл күйлері мен өздеріне тән ерекше тұрмысы түскен шығармалар жазғанын айрықша бөліп, атап айтты.

“ХІХ ғасырдағы қазақ поэзиясына тән өлеңнің негізгі түрлері – саяси лирика мен дидактикалық өлеңдер болатын. Үздік талант иелері Махамбет өлеңдері мен Біржанның айтысын ғана алмасақ, өмір құбылысын суреттегенде оны полотноға түсірген суретшілердің портреттері тәрізді, суреттеумен объектісін әрбір қимылы мен қыбын, кескіні мен түсін, ісі мен әрекетін, бояуын қандыра, жеріне жеткізе суреттеу болған емес. Өмір құбылысын бұл тәрізді барлық жағын мүлтіксіз етіп, тым шебер, аса місерлікпен және өмірдің шындығына дәл етіп суреттеу әдісінің Алтынсарин, Абайлардан бері ғана үлгісі салынды.

Алтынсарин орыс әдебиетінен үлгі алды дегенде айрықша тоқтауды керек ететін бір мәселе оның қара әңгімелері. Ең алдымен, өз қаламына жататын новеллалары.

Алтынсаринге шейінгі қазақ әдебиеті түп-түгел поэзия. Ауыз әдебиетіндегі ертегі әңгімелерді ғана айтпасақ, тарихқа аты мәлім ХІХ ғасырдағы қазақ ақындарының біреуі де қара сөз жазған емес. Тіпті ұлы ақынымыз Абай да көркем қара сөзбен шұғылданған жоқ. Эпостық жанрдың бұл түрін жасауда бірінші рет қолына қалам ұстап, әдебиетімзге соныдан жол салып, үлгі пішкен жазушы – Алтынсарин. Сондықтан оны қазақ әдебиетіндегі көркем сөздің шебері десек, мақтау емес, шындық” [17, 145 б.].

Қажым Жұмалиев Ыбырай Алтынсариннің “Бай мен жарлы баласы”, “Надандық”,“Қыпшақ Сейтқұл” шығармаларын шебер жазылған новеллаға жатқызады. “Новелла эпостық жанрдың әріден келе жатқан түрі, шын мәніндегі новелла өмір құбылысының жұртшылық үшін ең керекті, ең маңызды жағын алады да, әрі қысқа сюжетті, әрі ауызша айтып беруге лайықты оқиғаға құрады. Әңгіме көбіне бір не екі эпизодтан ғана құралады. Әрдайым оқиғаның шешуі оқушының күтпеген жерден шешіледі”, – деп, жанрдың анықтамасын беріп, өзі атаған шығармалардың новеллаға жататындығын бекіте түседі.

Ыбырай Алтынсарин әңгімелерінің жанрлық ерекшеліктерін Ханғали Сүйіншәлиев үш топқа бөлуге болады дейді. Бірі – новелла, екіншісі – ауыз әдебиетінде қалыптасқан ертегі-аңыз үлгісіндегі әңгіме, үшіншісі – шағын көлемді мысал үлгісіндегі өнеге сөздер.

Ғалым Ыбырай Алтынсариннің кейбір хаттары жай хат-хабар дәрежесінен асып, көркем публицистика дәрежесіне көтерілген дейді.

ХІХ ғасыр әдебиетіндегі, Ыбырай Алтынсарин шығармашылығындағы жаңа беталыс, бағыты, бағдарлар туралы аударма маманы, аударма теоретигі Сәйділ Талжановтың пікірлері сол әдебиеттің жанрлық сипаттамасын жасауда ойда болатын қисындар. С. Талжанов қазақ елінің оқығандары дүниежүзілік мәдениетті меңгеруге ХІХ ғасырда-ақ жұмыла кірісті дей келіп, Ыбырайдың орыс әдебиетінен аудармаларының жанрлық ерекшелігіне айрықша тоқталады. Ыбырайдың аудармадағы қайсыбір тәсілі, еркін аударуы, қайсыбір тұста тақырыбын, кейде мазмұнын өзгертіп беруі, шығарманың баяндау тіліндегі өзіндік өрнектердің басым болуы, сол себепті аударманың кейде төл шығарма болып қабылдануына тоқталады.

Осы тұста Ыбырай өзінің аудармаларында Шығыс әдебиетіндегі нәзира дәстүрін еркін қолданып, нәзира жанрындағы шығармалар да туғызған деп айтуға болатын сияқты.

Көп уақыттар бойы қазақтың ХІХ ғасырдағы жаңа жазба әдебиеті тек орыс, еуропа үлгісінде туып қалыптасты деген пікір басым болды. Осы мәселе, әсіресе, Ыбырай Алтынсариннің көркем шығармаларына қатысты көп айтылды. Сөз жоқ, Ыбырай Алтынсарин “Қазақ хрестоматиясында” орыс жазушыларының шығармаларын аударып берді. Көптеген шығарманың жазылу жөні, құрылымы да орыс әдебиетінен ауысқан.

Ыбырай Алтынсарин шығармаларының ұлттық, халықтық негізі де біршама айтылды. Ал Ыбырай және Шығыс әдебиеті деген мәселені арнайы сөз еткен Ш.Қ. Сәтбаева еді. Негізінде, бұл жай кеңіте зерттеуге зәру.

Шәмшиябану Сәтбаева “Ы. Алтынсарин өрнектерінің кейбір сырлары” атты зерттеуінде былай деп атап көрсетеді:

“Алтынсарин қызметінің ағартушылық-демократияшылдық мазмұны мен бағыты оның Батыс Европа және Шығыс әдебиеттері үлгілеріне де творчестволық қатынасын, көзқарасын анықтап, белгіледі. Мұны мысалы, халықаралық кейіпкерлер саналатын Ескендір – Александр Македонский, Дәуіт, Сүлеймен туралы оның өлең шығармаларынан, басқа елдердің өмір-тұрмыстарынан алып жазған кейбір әңгімелерінен көруге болады”.

“Пайғамбар бұрынғы уақытта Дәуіт өткен,

дейтін өлең шумақтарының сыры мол”.

Ш. Сәтбаева: “Сөйтіп, қазақ ағартушысы дүние жүзі халықтарының көбі әңгіме еткен аңызға айналған тарихи адамдар туралы өлеңдер, әңгімелер жазып, онда өз көзқарасымен қатынасын анық білдірді. Мұның өзі Ы. Алтынсарин мұрасының шеңбері айтарлықтай кең, өрісі биік қазына екендігінің тағы бір айғағы, тағы бар маңызды қыры”, – деп жазды [97, 282 б.].

Ыбырай Алтынсариннің көркем туындылары жанрлық, стильдік жақтан біршама зерттелді. Ыбырайдың жазудағы үлгі, өнеге мектебі мәселесі де белгілі бір дәрежеде қарастырылды. Қазірде сол негізде қамтылған мәселелерді жүйелеу арқылы Ыбырай Алтынсаринннің қазақтың жаңа жазба әдебиетін қалыптастырудағы орнын айқындай түсудің жолдары ашылып отыр.

Б. Кенжебаев Ыбырай шығармаларындағы жаңа үлгілерді бағалап, саралауда Алтынсариннің қазақ әдебиеті тарихындағы орны жайлы тұтас хабарлама жасайды. Ал сол ерекшеліктің ішкі мазмұны ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиетінің жаңа сапаға ойысу тарихындағы көп көркемдік әдіс-тәсіл, шеберліктің көп сырын бүгіп жатқаны даусыз.

Ыбырай Алтынсариннің “Қазақ хрестоматиясындағы” сөз қолданыс, стиль, жаңа жанрлар қазақтың жаңа жазба әдебиетінің, әдеби тілінің бар саласында да жалғасын тапты.

Қазақтың бұрынғы ауызша әдеби тілі белгілі бір дәстүрлі қалыптарға, шектеулі баяндауларға байлаулы болу жағы көбірек болса, Ыбырай Алтынсарин өз жазбаларында қазақтың қара сөзінің жаңа тынысын ашты. Ұрпағынан ұрпаққа мұра болатын ұлы тілдің, сұлу тілдің жаңа сәнін тапты, сапасын көтерді.

Дәстүрлі құрылымдардың құрсауында бұлқынған жанды тілдің өмірдің алуан түсін, тіршіліктің бар сәтін, ой-сан күйін, жанды қалпын жеткізудің толып жатқан тәсілдерін Ыбырай, сөз жоқ, ең әуелі сол ана тілдің өз мүмкіндігінен тапты. Тапқанда да өзі үлгі еткен орыс, еуропа әдебиетіндегі үрдіс үлгісін шеберлікпен, ұтымды, оңтайлы, жатық, қазақ тілінің құрылым, құбылу заңдылықтарына емін-еркін енгізе отырып тапты. Мәселен, қазақтың жаңа жазба әдебиетіндегі диалогтың алғашқы үлгілерін Ыбырай Алтынсарин, сөз жоқ, аударма шығармалардан барып шығарды. Яғни, қазақ сөзіне орыс үлгісін аудару арқылы жаңа өріс ашты.

Күнделікті өмірдің бар қалпын, тіршілік әрекетін көзге көрініп тұрғандай етіп, бейнелі суреттеу әдістері орнықты.

Нақтылы сурет жасау, шын құбылысты қаз-қалпында жеткізу, берудің төселген шеберлігі де қазақтың жазба көркем әдебиетінде осы аудармалардан бастау алады.

Ыбырай тілінің халыққа ұғынықтылығы, тазалығы, қарапайымдылығы көп айтылады. Қарапайым болғанымен, қарабайыр емес. Қара сөздегі сөзге жан кіргізу үрдісі де, біздіңше, Ыбырайда аударма үлгісінен өріс алды.

Қараңыз: “Күндерде бір күн Сәтемір далада ойнап жүріп, бір ескі тамның түбінде шаршаған соң сүйеніп, жан-жағына қарап жатса, бір аяғы ақсақ құмырсқа тамның төбесіне қарай өрмелеп барады да, орта шеніне барғанда құлап түседі: тұра салып тағы да өрмелейді, – манағыдан гөрі жоғарырақ барғанда тағы құлап түседі”.

Ыбырай Алтынсарин қазақ әдебиетінде адамның портретін жасау үлгісін қалыптастыруында орыс әдебиетіндегі үлгілерден үйренгені даусыз, алайда құр еліктеу арқылы мынадай нақты сурет, нақты қалыпты беру шеберлігі бойында өзіне дарыған бөлек дарыны жоқ жай жазушының қолы емес екендігі анық. Мына бір суреттемеге қараңыз. Кәдімгі, отырған адамның жанды кейпі.

“Жәнібек батыр бала күнінде ақыл-білім үйрену үшін Қаракерей Соқырабыз дегенді іздеп келген екен. Сәлем беріп кіріп келсе, қарттықтан екі жағын жібекпен таңып отырған кісі екен”.

Ыбырай әңгімелерінің дара сипатының бірі сурет жасаудағы шеберліктен көрінеді. Ыбырай әңгімелеріндегі жанды, нақты сурет тіршілік қалпын, табиғат көрінісін баяндау арқылы жеткізудің тиімді тәсілі.

“Бір мезгілде жақын жерден қасқыр ұлыды; алысырақта өгіз-шағала адамша шыңғырып, біресе жылаған балаша, біресе қарқылдап күлкен адамша, әр түрлі дауысқа салды”. “Күншығыста таң әуелі алтынмен бояғандай қызарып, жан-жаққа жайыла-жайыла барып, ақыры қызылы тарап ағара бастағанда, Үсен Асанды да оята бастады”.“Су әдемі, айнадай таза су екен, ішіндегі ойнаған балықтары көрініп жүретұғын”.

Ыбырай Алтынсариннің қазақ тарихындағы елеулі еңбегі ағартушылықпен байланысты болды. Сол бағытта Ыбырай Алтынсарин қазақ балаларын оқытатын мектептерге арнап оқулық еңбектерін жазды. “Қазақ хрестоматиясы” қазақ баласына өнеге үйрету құралы болумен бірге, ХІХ ғасырдағы қазақтың жаңа жазба әдебиетінің жанрлық негізін салды, қазақтың жаңа жазба әдеби тілінің стильдік арналарын ашты.

Бұл жөнінде қазақ филологиясында ыбырайтанудың көкжиегін кеңіткен көп құнды тұжырымдар жасалды. М. Әуезов, С. Сейфуллин, Қ. Жұмалиев,

Ыбырай Алтынсариннің көзін көрген, өнегесін үйренген ізбасары Ғабдолғали Балғынбаев өзінің “Естелігінде” Алтынсариннің мұғалімдерге байлығы жағынан да, стильдік құрылысы жағынан да татар тілінен кем түспейтін, аса бай тілімізді әлі де болса дамыта түсу керек, қазақтың мақал-мәтел, жұмбақ, фольклорындағы қанатты, нақышты сөздерінің бар негіздеріне дейін меңгеру керек, содан үйрену керек деп үйреткенін айтады. Ыбырай бұл сөздерді айтып, насихаттап қана қойған жоқ, оларды өзінің төл шығармаларында шебер қолдана білді дейді.

Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі басталған тұста қазақ тілінің өркениет тіл болу мүмкіндігі аса шектелген уақыт еді.

1869 жылы белгілі шығыстанушы ғалым В.В. Радлов: “Қазақтың таза жазба тілі жоқ, өйткені қазақтарды оқытқандардың көбі татарлар еді, олар бұл тілді шала біледі де, “қойыртпақтап” сөйлейді, сондықтан сауатты қазақтар татарша жазатын”, – еді деп көрсетті.

Ыбырайдың заманында қазақ тілі П.М. Мелиоранскийдің: “…қазақтың жазба тілі мен сөйлеу тілінің арасында көп айырмашылық бар екенін байқаймыз” деп жазғандай күйге түскен еді.

Ыбырай Алтынсарин қазақтың таза жазба тілін, жаңа әдеби тілін халықтың рухани тағдырының белгілі бір кезеңінде қалыптастырудың тарихи миссиясын атқарды. Ол халық әдебиетінің үздік үлгілерін тасқа басып шығарып, рухани айналымға түсірді. Кейінгіге жеткізді.

Ол туған тілінде, өзінің тарабынан мақсатты түрде неғұрлым қырланып, қалыпқа түсіп жөнделген халық тілінде көркем шығармалар жазды. Көркем аударма тілін қалыптастырды. Ол таза қазақ тілінде тұңғыш оқулық шығарды.

Сонымен бірге Ыбырайдың тіл тазалығы үшін күрес нәтижелері оның “Шарият-ул ислам” еңбегінде де өріс тапты. Ыбырай таза қазақ тілінде қолжазба газеттің бір 1-нөмірін шығарған (“Қазақ газеті”, 1880 жыл).

Ол қазақ тілінің ғылыми грамматикасын жасаудың басында тұрды…

Ыбырай Алтынсариннің ХІХ ғасырдың бел ортасында, ана тілінің басына бұлт үйірілген заманда қазақ тілін қорғау, сақтау, дамыту жөніндегі тарихи еңбегі филология ғылымында жан-жақты қарастырылып, зерттелді. Сонымен бірге бұл мәселенің қайсыбір, әлі де дамыта зерттеуді қажет етіп жатқан тұстары аз емес. Мәселен, Ыбырайдың “Шарият-ул ислам” атты оқу құралының тілі әлі зерттелген жоқ. Академик Рәбиға Сыздықованың Абай тілін зерттеуі, Абайдың қара сөздерін жанрлық, стильдік жөннен зерттеуі деңгейінде Ыбырайдың аталған шығармасы да тілші, филолог ғалымдар тарапынан арнайы қарастырылуының қажеттілігі айқын.

Ыбырай Алтынсариннің өзіне тән жазба стилінің бастау бұлақтарының басы айқын арнасы – ана тілі, туған халқының дәстүрлі әдебиеті, сонымен бірге Ыбырайдың жазба тіліне классикалық орыс әдебиетінің әсер-ықпалы да аса айқын.

Ал, Ыбырай Алтынсарин орнықтырған жазба тілдегі шығыстық, ортағасырлық түріктік, ХІХ ғасырдағы кітаби тілдің үлесі жайлы қазіргі күнге шейінгі зерттеулерде мүлде қозғалған жоқ деуге болады.

Ыбырай тіліндегі, қазақтың жаңа жазба әдеби тіліндегі көп сипат осы уақытқа шейін негізінен орыстың классикалық әдебиетінің ықпалымен сабақтастықта қарастырылды.

Ыбырайдың жазба тілі орыс әдебиетінен аударма арқылы да ысылды; сол әдебиет үлгілеріне орайластырып жазған шығармашылық баяндауларында да ұмтыла түсті.

Ыбырайдың тілінде орысша оралымдар кездесетіні кездейсоқ емес. “Ол кемпір қастықпен өлтіруге ойлапты” (“Алтын айдар” ертегісі). “Менің бір дос адамым әңгіме етеді”, т.б. (“Надандық” әңгімесі). Кейінгі қазақ әдеби тілінде орысша сөйлем құру үрдісі де өз орнын тапқанын ешкім де жоққа шығармайды.

“Ыбырай Алтынсариннің тілі мен стилі” зерттеуінде тілші ғалым Секерхан Хасанова Ыбырайдың тілі мен стилі қою боямалықтан аулақ, ойнақы болмай, әрдайым ұстамды, оқушының ой-сезім, қабылдау қабілетіне лайық келетін ерекшелігін бөліп айтады.

Ыбырай өзінің шығармаларындағы бейнелеу тәсілдерінде, көркемдеу құралдарында төселген, ысылған шеберлік танытқан суреткер. Оның шығармалары теңеуге толы. Күрделі, құрамды эпитеттер сөздің әсер күшін, кернеуін арттырудың бір тәсілі. Ыбырайдың баяндауы бейнелі. Ыбырайда ұстамды, орынды өрнектелген сөз айшығы, шираққан шендестіру, астарлы метафора да аз емес. Бірақ тым әлеміштен аулақ. Сонымен де тым ұтымды. Ыбырайдың өзіндік сөз қолданыстары әлі де кем зерттеліп отыр.

Абай тіліндегі қайсыбір өрнектермен туыс тіркестер Ыбырай тілінде аз емес. Қазақтың ХІХ ғасырдағы жаңа жазба әдебиеті, жазба әдеби тілі мәселелері сөз болғанда Ыбырай есімі Абаймен лайықты түрде қатар аталып келе жатқанымен, олардың тіліндегі, жаңа жазба тіл стиліндегі ұқсастық, өзгешеліктер, айырым белгілер мүлде қарастырылған жоқ. Абай мен Ыбырай қазақтың европалық үлгіні де жатсынбай сіңірген жаңа әдебиетін қалыптастырғаны – тарихи шындық. Екеуінің арасындағы шығармашылық ықпал, дәуір туғызған ортақ көркем сипаттар жалпы идеяларды ғана айтудың ығында қалып қоюмен келе жатыр.

Мәселен, зерттеуші С. Хасанова Ыбырайдың көркемдеу амалының бірі – синоним мәндес сөздердің қатарын табудағы көп ізденгенін атап айтады.

“… Осы сияқты Ыбырайдың синонимдік сөздерді қолданудағы стильдік тәсілін аша түсетін дәлелдер толып жатыр. Соның бірі – мәндес сөздердің плеонастикалық тіркесте қолданылуы: Сөйтіп жан-жағына қарап тұрса, ілгері алдында бір биік қыр үстінде үлкен мола көрінді.

Мұндағы ілгері, алдында дегендер – бірыңғай бағытты білдіріп тұрған плеоназм синонимдер. Олар бір-бірімен қабаттасып айтылып, ойды анықтай түседі. Сол сияқты айдынды көлдей; дәулеттің байлығы; ұрып-соғу сөздерін де қатар қолданған” [97, 337 б.].

Осы бір синонимді үстемелеп қолданудың стильдік тәсілі Абайда аз емес.

ХХ ғасырдың басында Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезов: “Абай қазақтың дөкір тілін сұлулады” дейді ғой. Сол ұсталықты Ыбырайға қатысты да айту қажет. Мына бір үзіндінің өзінде қазақтың жаңа өріске бет алған, ысылған жаңа жазба тілі, ауыз әдебиетінің, ауызша әдебиеттің тілінен құрылым жөнінен болсын, тігісін жатқызып, көсіле баяндау жөнінен болсын басқаша сөз ұқсату, сөз ұстарту үлгісі.

“Келіп екеуі енді молалы қырға шықты, қараса қырдың жығылар асты үлкен көл екен, көлдің айналасы да, іші де жыңылдаған мал; жағасындағы жібектей жапырылған көкорай шалғынында қора-қора қой мен жылқы, жылқының бір парасы көл ішіне кіріп, белінен құраққа кіріп тұр, енді бір жақ жағасындағы сортаңда бір топ түйе жатыр” (“Бай баласы мен жарлы баласы”).

Сөйлемнің құрылымы бөлек (сол кезең үшін – Қ.М.) Құрмалас сөйлемнің бірнеше түрі салаласа, сабақтаса келген күрделі сөйлем. Біздіңше, осындай мәдениетті құрмалас сөйлемдер қазақтың жазба тіліне орыс әдебиетінен жасалған аудармалар арқылы ауысты. Әрі Ыбырайдан басталды.

Әрине, қазақтың ауызша шешендік тілінде құрмалас сөйлемнің неше бір түрі болды. Бірақ жазба, қалыпты баяндау тіліндегі Ыбырай қолданған құрмалас сөйлемдер болған жоқ. Осы жөнінен де Ыбырай тілі әлі кең зерттеулерге сұранып тұрған тіл.

Ыбырайдың аударма шығармасы болсын, өзінің төл туындылары болсын сөйлемнің алуан түрлі үздік үлгілеріне бай.

“Бір күні тағы сол жолмен келе жатып, бір орта бойлы, арықтау кісіге ұшырасып, жөніміз бір болған соң бірге келе жатқанымызда, манағы Антон алдымыздан шығып қайыр сұрады.

…Бай болғың келсе мен саған ақыл айтайын: мен өзім де сендей кедей едім, бірақ сендей тіленшілік қылған жоқ; елден, қала-қаладан қыдырып жүріп әуелі боқтық, салам арасынан, не болмаса жай кісілерден ескі шүберек сұрап жиып жүрдім” (“Дүние қалай етсең табылады?”).

“Бұлақ бір тастақ жерден шыққан, айналасы қалың біткен ағаш жапырақтары бұлақтың үстіне төгіліп, суы мұздай салқын, шыныдай жылтылдап тұрған сонша әдемі, таза бұлақ екен” (“Таза бұлақ”).

Ыбырай Алтынсарин көркем әңгімелерінде белгілі бір мерзім аралығындағы бар әрекетті жинақтап беру үшін бірнеше етістікті (бірыңғай – Қ.М.) еселеп, еселеп, үстемелеп қолданады.

“Жаңа мекен еткен жеріне орныққан соң, Сейітқұл егінді жылдан-жылға күшейтіп, арық басына шығыр салып, суды шығырмен айдап, астықтың (ол күнде бидай, арпа егеді) артығын төңіректегі елге малға айырбас етумен бұлардың малдары көбейіп, бай болды” (“Қыпшақ Сейітқұл”).

Ыбырай шығармаларына дәстүрлі сөз құбылту, сөз айшықтау амалдарымен қатар орыс әдеби тілінің, орыс әдебиетінің ықпалы тек сөйлем құрылымы емес, теңеу, суреттеу, айқындау тәсілдерінде де айқын.

ХІХ ғасырдағы қазақтың жаңа жазба әдебиет тілі, әрине тек көркем қара сөздің тілі емес екендігі белгілі. Бұл тұста поэзияның да сөз жаратуы жаңаға бет алды.

Ыбырай көркем шығармада, өзінің қайсыбір хаттарында, оқу-әдістемелік еңбектерінде, өзі қолмен жазып шығарған (бір ғана нөмірі – Қ.М.) газетінде бір жағынан ана тілінің тазалығы үшін күрес жүргізді. Жалпыға ұғынықты, таза қазақ тілінде жатық жазылған шығармалар тілі бір-бірте жазба тілдегі кітабилықты, шағатайшылаған, ұғымға аса ауыр, жатбауыр, жасанды тілді ығыстырып шықты. Қазақтың тілі қайта тірілді. Кітаптың тілі болды.

Ғылымның тілі, өркениеттің тілі болуға бет алды.

Жалпы осы ақиқатты айтуда асыра сөйлеп, біржақты кетуден де сақ болғанымыз жөн. ХІХ ғасырдағы кітаби жазба тіл дәстүрінің Ыбырайдың жазба тіліне ешқандай ықпалы болмады деу де – қисынсыз.

Бабаш Әбілқасымовтың “Ыбырай мұраларына көбірек көңіл бөлінсе…” атты зерттеуінде Ыбырайдың 1883 жылы Баяділ Кейкин деген кісіге жазылған хаты туралы мағлұмат бар. Бұл дерекке де қазақтың жазба әдеби тілінің қалыптасуындағы бір құнды мәлімет, қажет қисын деп қараған жөн.

“Бұл хат бізге тілдік жағынан да өте қызғылықты. Бұдан біз, біріншіден, Ыбырай тұсындағы жеке адамдар арасындағы хат үлгісін, стилін көрсек, екіншден ұлы ағартушының өз ана тілінің сөз байлығын қалай пайдаланғандығын, ол тұстағы жазба әдеби тіл дәстүрін қалайша сақтағанынан байқаймыз.

…Алайда хат тексінен сол кездегі қазақ қауымы қолданған көне жазба әдеби тіл (түркі) дәстүрі де көрініп қалады.

Бұл, әрине, хаттың кімге арналып отырғандығынан да болуы мүмкін. Өйткені осы мақалада келтірілетін оның өз қолымен жазған қолжазба газетінің материалдарында бұл дәстүр сақталмаған.

Аталған дәстүр емледе с, ш дыбыстарының орнына ш, й дыбыстарын жазып жіберу, түбірге қосымша қосылғанда үндестік заңының сақталмауы сияқты жайттардан көрінеді. Сол сияқты ш орнына ч әрпін жазу, етістіктің шартты рай формасынан кейін -лар, -лер көптік жалғауын қосу, есімшенің -ар, -ер, -р жұрнақтарының -ұр, -үр келуі де дәстүрлі орфографияның заңдылықтары деуге болады” [97, 313 б.].

Бұл жайдан Ыбырай Алтынсариннің өз дәуірінің дәстүрлерімен де қажет кезінде санасып отыру мәдениетін көреміз. 1883 жылы, аталған хат жазылған тұста, Ыбырайдың “Қазақ хрестоматиясы” 1879 жылы шыққанымен де, жазба тілде жаңа қазақ тілін қолдану дәстүрі үрдіске айналмаған, орнықпаған кезең.

Ыбырайдың сол кезеңдегі қазақ тілінің жандануы үшін жасаған шаруасының бірі қазақ тілінде газет шығару болғандығы ыбырайтануда көп сөз болған жоқ. Бабаш Әбілқасымов бұл газеттің жайын егжей-тегжейлі айтып берген бірден бір зерттеуші.

1879 жылы Ыбырай Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде жергілікті патша әкімшілігік орындарына ұсыныс жасайды. Газеттің бірінші нөмірінің макетін жасап ұсынады. Қазақша – 4 бет, 4 бет соның орысша аудармасы. Газет “Қазақ газетасы” деп (“Киргизская газета”) аталыпты.

Бірақ Ішкі істер министрлігі бұл газетті шығаруға келісім бермеген.

Газеттің мазмұны мен тіліне Әбілқасымов толық сипаттама берді. 4 бөлімді газеттің бірінші бөлімі әкімшілік хабарларға арналған. Бас әкімдер жағынан шыққан хабарлар” деп аталады. Бас мақала – Ыбырай Алтынсаринннің халыққа арнаған үндеу-өсиеті.

“Өнерлі өрге жүзеді” деген бұрынғылардан қалған сөз бар екен. Бұл күнде бақ та, дәулет те, күш те сол мақалды ұмытпай ескерген жұрттарда. Қазақ халқы көшіп-қонып, шаруашылық қылып, болашақ күнді ойламай бейпіл жүріп, бұл күнде бөтен қатар жұрттардан әрбір кемге соғып жүр. Қазақтан бөтен ақ патшаға қарап тұрған жұрттардың қай-қайсысы да болса, еш болмаса өз мұңын, арыдан өзі айта біледі, болмаса қағазбен жазып көрсететін адамдары бар…

Қос, бұл күнде заманымызға қарай мұқтаждық жылдан жылға үйретіп келеді қыс күні үйдің байдалы екендігін. Ал үй салуға кірісейін десек, қазақтың өзінен жөнді терезе, пеш, есік (жасайтын), жөнді үй салатын бір адамымыз жоқ. Өнердің ең жаманы ағаш табақ, аяқ күрек, балта, төрт аяқ арба болса, соларды да өзіміз істей алмай, базардан сатып аламыз. Малымыз бізге есепсіз көп май, жүн, тері береді, олардан өзіміз ешбір нәрсе істей алмай, терімізді 30 тиыннан 3 теңгеге шейін, майымызды 2-3 теңгеден сатамыз. Кент жұрты теріден дереу былғары істеп, өзімізге 2-10 теңгеге шейін қайта сатады. Тіпті жерден илеп, кім болса сол істеп жатқан кірпішті істей алмайды, керек болса не қазақ-орыстан, не естек, ноғайдан аламыз. Осылардың бәрі де оқып, үйреніп байқасақ, кез келген қазақ істейтін нәрселер, бірақ білім жоқ надан болған соң, бізге бәрі де қиын көрінеді [97, 317 б.]. Қазақ қазір сондай күйде, ол тумысында зерек ақылды халық, оқуы керек, мұндай тұрмыстан арылуы керек деген ой – бас мақаланың өзегі.

ІІ бөлімде ел ішіндегі хабарлар, мал бағасы, өрт, ауа райы туралы жазылған.

ІІІ бөлім шет елдердегі оқиғаларға арналған.

ІV бөлім “Таңсық әңгімелер” деген айдармен “Жиренше шешен туралы” әңгімеге арналған әрі мұнда “Қазақ хрестоматиясына” кірген вариантынан біраз өзгешеліктер бар дейді Б.Әбілқасымов.

Ғалым өзі қолымен ұстап, көзімен көріп оқып шыққан газет мазмұнын таныстырған соң, оның тілі жайлы арнайы сөз қозғайды.

“Ең алдымен, газет қазақша жазылып, содан кейін орысшаға аударылғанға ұқсайды. Өйткені қазақша текстердің тілі жатық, өте жүйелі және қазақтың мәнерлі, көркемдеуіш сөздеріне толы…” Мұнан әрі қарай ғалым газеттің таза орыс графикасымен жазылғандығынан кейбір сөздердің оқылуында қиындықтар кездесетінін, қазақ тілінің өзіндік дыбыстарының берілуі жөнін, қайсыбір сөздердің жазылу, тыныс белгілерінің қойылу жөндерін баяндап келіп, газет тілінің лексикасының ерекшелігіне назар аударады.

“Атап айтатын жайт – газет тексінің лексикалық жағынан тазалығы. Мұнда оқымаған қазақ түсінбейтіндей сөздер жоқ деуге болады. Әкімшілік хабарлары жазылған ресми бөлімде ғана бірен-саран орыс әкімшілік терминдері кездеседі, олар да, көбінесе, қазақтың байырғы айту формасында жазылып берілген (болыс, ауылнай, мұнай).

Б. Әбілқасымов газет тіліндегі орысша қалыпта алынған сөздердің, араб-парсы сөздерін қолдану жөндерін, тілдегі қайсыбір жергілікті ерекшелікті, газет тілінің грамматикалық құрылысын, фонетикалық ерекшеліктерді, қайсыбір термин мәнді қолданыстағы сөздерді келтіріп отырып: “Қорыта айтқанда, Ыбырай жасаған бұл газет үлгісі – қазақ баспасөзі тарихында белгілі орын алатын, сонымен қатар ұлттық жазба әдеби тіліміздің ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы документ ”, – деп түйіндейді [97, 321 б.]. Осы тұста ғалымның сөз арасында атап өткен, “Қазақ тілінің өзіндік жалғау, жұрнақтары да, көбінше, ауызша сөйлеу тілінде кездесетін формада ұшырайды” деген мәліметі Ыбырайдың жаңа жазба тіл жасаудағы әдіс-тәсіл машығына, басқа да жөндері бола тұра, негізінен, қазақ халқының ауызша әдеби тілінің басым ықпал жасағанын көрсететін қисынға бастап жатқан ерекшелік екенін айтқан жөн.

Ол ерекшелік Б. Әбілқасымов келтірген, Ыбырайдың Баяділ деген кісіге жазылған, бұрын беймәлім болып келген хаттың көне жазба әдеби тіл (түркі) дәстүрімен жазылғанына қарамастан сөзді қолдану, сөйлем құрылысында да айқын. Бұл жөнінде Б. Әбілқасымов аса байқампаздықпен айтып өткен.

Ыбырай Алтынсариннің 1883 жылы өзі қолмен жазып шығарған газеттегі бас мақалада сол кезеңдегі қазақ қоғамының әлеуметтік-экономикалық күйінің соншалықтық айқын сарапталуы кейінде Абай қарасөздерінде қозғалған әлеуметтік кеселдермен сабақтастығы – замананың ақиқат күйін танудағы бір алым, бір биіктік, бір деңгейді көрсетіп жатқан қоғамтанудың табиғи сатысы.

Ыбырай Алтынсарин шығармашылығының тілдік құндылығы жайлы айтқанда, оның жаңа тіл жасаудағы, басқа жөндерге қоса, негізінен, ана тілдің ғылыми заңдылықтарын танып отырып, соның негізгі қисындарын өзінің тіл үйрету оқу құралдарында ғылыми жөнге түсіріп, жүйелеп отырып, сол қисындарды мақсатты түрде, шығармашылықпен пайдаланғанын да айту керек.