Жаңа жазба әдебиет жанрларының, жазба әдеби тіл стилінің қалыптасуындағы Абай мектебі

Қазақтың ХІХ ғасыр әдебиеті алуан үлгіде, түрлі жанрда жасаған олжалы мұра. Сол үлкен әдебиетте Абай – өз алдына бір ғалам. Қазақ әдебиеттану ғылымында абайтану ілімі – іргелі ғылым арнасы.

Абайдың ақындығы жайлы сөз әріден бүгінге шейін жалғасып толассыз, тоқтамсыз дамып, уақыт озған сайын толыға түсіп отыр.

Абайтану мәселесі жүйелі ғылым нысаны етіп, кеңінен қозғап, орнықтырып бекіткен – Мұхтар Әуезов. Абайтануда қазақтың көрнекті әдебиеттанушы, тілтанушы ғалымдары А. Байтұрсынов, Қ. Жұбанов, С. Мұқанов,

Қазірде абайтану тарихы жасалды. Абайтанудың ендігі кезеңдегі өзекті мәселелері сараланып, дараланып, көкейкесті түйіндер жан-жақты зерттеулер нысанына айналып отыр.

Абайтану – Абайдың ақындық мұрасын тану. Абайтану – абайтанудағы ғалымдардың баршасын негіз ете отырып Абайдың шығармашылық мұрасын мүмкіндігінше бар жағынан бағалауды ілгері дамыту, толықтырып отыру.

Ол – Абайдың туысы мен өміріне, өмірбаянына қатысты зерттеулер және соның нәтижесі. Ол – Абай ақындығының айналасы жайлы зерттеулер және соның нәтижесі. Абайдың Шығысы мен Батысы. Абай ақындығы бастау алған ұлттық арналар.

Ол – Абай шығармасының тіл кестесі, сөз өрнегі. Абайдың қазақтың жаңа жазба әдебиет тілін жасағандағы орны. Сол ыңғайдағы зерттеулер нәтижесі.

Ол – Абай шығармаларының жанры.

Ол – Абай қара сөздерін зерттеу.

Ол – Абайдағы дін жайы. Дүниетаным қағидалары.

Ол – абайтанудың негізгі арналары мен қазіргі кезеңдегі көкейкесті мәселелерінің ғылыми негіздемесі.

Абайтанудың бүгінгі деңгейі оның өткеніне борышты.

Сол тұрғыда Абайдың өлеңі, Абайдың шығармашылық әлемі жайлы абайтану тарихында аса мәнді, аса құнды тұжырым жасап, абайтанудың таным табиғатын ғылым негізінде қалыптастыруға өлшеусіз еңбек сіңірген қадау-қадау абайтанушылар еңбегінің қазақ әдебиеттану ғылымындағы құны мен мәнін уақыт ілгерілеген сайын жарқырата ашып, айтып отыру, қажетімізді аптапта тұныққа бас қойғандай құштарлықпен тауып қуанып отыру, сол өрісті қисынды негіздері көңілден таса етіп алмай, көмбеге айналдырып алмай, жаңғыртып, жаңартып отыру – ғылым міндеті.

Ең әуелі, Абайдың өмірбаяны … Осы жайлы айтылмаған сөз қалмағандай көрінгенімен қайсыбір қасаң деректер жинақтан-жинаққа, кітаптан-кітапқа ұзақ жылдар бойы елеулі өзгеріссіз көшіп келе жатқаны белгілі жай.

Мұхтар Әуезов 1954 жылы былай деп жазады: “Абайдың өмірбаянын зерттеп, толықтырып жазу жұмысы жетер өрісіне жетіп ақын шығармаларының әрбір толық баспасының тұсында сол өмірбаянына кіретін тың дерек, жаңалықтар қосыла түсіп, өсіп келеді.

…Сонымен қатар, ерекше бір көңіл бөлініп, кейінгі зерттеушілердің есіне, әсіресе салып өтетін бір жай: ақын жөніндегі орыс тілінде сақталған деректер туралы [119, 83 б.].

Біздіңше, осы мәселеге әлі де көкейкесті күйде. Осыған қатысты толыға түскен деректің бағалысы деп Ә. Марғұланның, Тәкен Әлімқұловтың зерттеу, зерделеулерін таныған жөн сияқты [90].

Мұхтар Әуезов Абайдың өмірбаянын оқыған кісінің бәріне оның патша ұлығымен көп кездескендігі белгілі, крестьян начальнигі, ояз начальнигі, жандарал, округ соты, Омбыдағы корпус (генерал-губернаторлар) кеңселері, барлығының архивтерінде Абай жөнінен әлі де көп жаңалық табуға болатын тәрізді деп жазған еді. Орыс достарының өзара хаттары, естеліктері, күнделік жазбалары да Абай жөнінен қымбат қызық жаңалықтар айтса керек деп, тағы бір өріске меңзеген болатын. Абай өмірбаяны жайлы мәселе ертеректе

Мәселен, Телжан Шонанов “Абай кітабын бастыру керек” деген мақаласында (“Ақжол”, 1921 жыл) басқа зерттеушілердің ешқайсысында кездеспеген Мекаил туралы дерек береді.

“Абай сөзін жатқа білемін, Абайдың өз аузынан жазып алып отырған Абайдың Мекаил деген баласы. Мекаил бұл күнгі басылған өлеңдерінің арасында қалған жолдарын, кітапқа кірмегендерін һәм қай өлең қандай мезгілде не себепті жазылғанын біледі” [85, 89 б.].

1884 жылы Г.Н. Потаниннің өтініші бойынша Абай оған өзінің бір топ өлеңін өз қолымен жазып жібергені жайлы Әлкей Марғұлан тың нақты дерек тапты.

Тәкен Әлімқұлов Әлкей Марғұлан Абай өлеңдерінің төрт тізбегін тапқанын айтады. Г.Н. Потанин – 1. Князь Кулешов – 2. Садуақас Мұсаұлы – 3.
Н.Я. Коншин – 4.

“Бұлардың ішінен Садуақас Мұсаұлының тізбегі айрықша назар аударады. “Тегінде, – деп жазады Әлкей Марғұлан, – мұны бірінші рет тізген Жүсіп ақын Көбейұлы, ал Садуақас оларды өз дәптеріне содан көшіріп алған” [90, 44 б.].

Мұхтар Әуезовтің 1967 жылы жарық көрген Абай жайлы әр кезеңдегі зерттеулері жинақталған Ы. Дүйсенбаевтың жалпы редакциясымен шыққан “Абай Құнанбаев” монографиясында, Л. Әуезова мен М. Мырзахметов баспаға әзірлеген “Абайтанудан жарияланбаған материалдар” (1988) жинағындағы зерттеулер – Мұхтар Әуезовтің Абай жайын зерттеудегі негізгі еңбектері.
М. Әуезов Абайдың өмірбаяны деректерін жинақтады. Шығармаларының жиналу, басылым мәселесінің басы-қасында болды.

Абай ақындығының айналасы, Абайдың Шығысы мен Батысы туралы мәселені қойып, ғылыми негіздемесін жасады, өрісін кеңітті.

Абай шығармаларының жазылған мерзімін қисындады.

Абайдағы дін, дүниетаным жайын қозғады.

Абай қара сөздерінің туу себеп, жанрлық даралығын қарастырды.

Абайдың қазақтың ХІХ ғасырдағы жазба әдебиетіне, жаңа жазба әдебиетке қатысын қарастырады…

Жалпы, абайтанудың бүгінде де аса өзекті болып отырған мәнді мәселелерінің баршасын қамтып, қарастырып, ғылымның жөніне түсірді. Бүгінде көп дүниені (Абайға қатысты) сол Әуезовтің Абай жайлы арғы-бергіде жасаған зерттеулерінен табамыз, тауып жатырмыз.

Кейінгі кезеңде Абайдың алдындағы ұлттық әдеби мектептің үлкен өкілі Дулат пен Абай шығармаларындағы өлең өру, ой түзу ұқсастықтары Құлмат Өмірәлиевтің мәселе қоюынан бастау алып, бүгінде біраз зерттеушінің мойнын бұрғызған елеулі жайға айналып отырғаны белгілі.

Бұл жөнінде кезінде М. Әуезов мынадай пікір білдіріпті: “Мәдениетті, жаңа бағытты ақын Абай қазақ тіршілігінің қай тақырыбын жырласа да өз алдындағы қазақ поэзиясының атақты саналған Бұхар, Дулат, Шортанбайларынша жазбайды. Тұтас өлең түгіл, соларды қайталап, не солар үлгісіне түсіп, жазған бір шумақ өлеңнің өзі де жоқ деуге болады. Өлеңіндегі тіл, кейбір теңеу, кейбір мақал және кейбір тақырып пен көңіл-сезім сарыны соларға ұқсас сияқтанғанымен, әркезде Абайдың ойы өрісі, идеясы мен әлеуметтік арманы, мақсаты әлдеқайда басқаша боп, классик ақынның өзіне ғана тән болған ерекшелікпен айқындалып шығып отырады” [119, 102 б.].

Дулатты қазірде Абайдың алдындағы ақындық мектептің ірі, ықпалды өкілі есебінде қарастыру өрісі кеңіп отырса – ол да қазақ әдебиеттану ғылымының толыса түсіп, толыға түсіп отырғанының бір айғағы деп қабылданатын құбылыс.

Бұл негізде Х. Сүйіншәлиев, Қ. Өмірәлиев, Р. Сыздық, Қ. Раев еңбектерін атаған жөн.

Құлмат Өмірәлиев Абай тілін зерттеген арнайы еңбектерінде атап өтіп келіп: “Ал Абайдан бұрынғы әдеби тілі – поэзия тілі бұл күнге дейін нақты түрде түбегейлі зерттелген емес.

… Нақты бір дәуір поэзиясы тілін я бір ақын тілін тұтастай әрі лексикология, әрі грамматика, әрі стиль мен жанр, әрі көркемдік компоненттер, әрі өлең құрылымы жағынан әр жақты талдау әлі жоқ”, – деп жазды [28, б.].

Жалпы, қазақ әдебиетінің көркемдік жөндеріне қатысты болуымен бірге, бұл пікір абайтануда аса көкейкесті. Абайдың ақындық алымын тануға ашуға ұмтылыста, Абай ақындығының айналасы мәселесінде мұндай ұстанымның олжасы мол екендігі даусыз.

Әрине, қазірде бұл мәселе біршама қанық, айқындала түскен. Аталған ұстанымда белгілі бір мақсатты зерттеулер жасалды.

М. Әуезовтің абайтануында қазірде құндылығы өсе түсіп отырған дүние аса мол. Мұхтар Әуезовтің Абайдың ән өлеңдері жайлы пікірінде Абайдың орыс романстары үлгісімен, әнге бейімдеп сөз, шығарғандығымен бірге Шығыстағы бәйіт үлгісіндегі ән өлеңдерін айқындауы – өзге зерттеушілер қозғамаған мәселе.

М. Әуезов атап көрсетіп, айқындаған Абайдағы өлеңнің ғаруз өлшемі жайы да абайтануда әрі қарай елеусіз жалғасып, теориялық тұрғыда аз зерттелген сала.

Абайтанушылар Абайдағы Шығыс әсерін бір замандарда саясатпен шектей сөйлесе, кейінгі кезеңде бұл үлгілер өзіміздің байырғы әдебиеттің, ауыз, ауызша әдебиетіміздің үрдісі еді, сондағы үлгілер еді деген пікірлер өрістей түскен. Бұлар, сөз жоқ, белгілібір дәрежеде негізді. Дегенмен де біздің әдебиетіміздің айнала әлем халықтарының көркемдік дариясының орны ғасырлар бойғы мәдени байланыс, сабақтастық, аралас-құраластықпен тамырласып жатқан дүние екендігін ескергенде мүлде оқшаулануға болмас.

М. Әуезов Абай өлеңдерін талдауда қаншама ғажайып тілдік оралымға барады. Абайдың сөз айшығымен сөз жарыстырып, ой жарыстырып отыруы қандай.

Сонау жас күнінің өзінде Абайдың сөз өрнегі, сөз өнері жайлы “қыз тілді шешендік” дейді. Абайдың “Қансонардасын” талдауы, “Қақтаған ақ күмістейді” талдау қандай?

М. Әуезов Абай өлеңдерін жазылу мерзім ретіне қарай көрсетіп отыруында, оның бар ақындық қуатының серпінді күш-қозғалысын, эволюциясын орын-орнымен жүйелеп тастап кетіп отырады.

“Тегінде 1886, 1889, 1896 жылдар Абайдың ойшылдық еңбектерінің ең жемісі мол, өнімді жылдары болды”, т.б. М. Әуезов Абай ақындығын Абайдың өлеңінің өрісімен, барша аумақ, ауданымен, мүмкіндігінше сабақтастықта зерделеудің толық ғылыми негіздемесін қисындады.

Жеке шығарманың өзінен әдеби құбылыстың ұлттық, тарихи, жалпыадамзаттық мән-мәселесін өсіріп, өрбітудің жөнін түзеді. Қазақ әдебиеттану ғылымындағы жолын салды.

1886 жылдың Абай шығармашылығындағы орнын былайша айқындауы қаншама дүниені қамтып жатыр, ойды иіріп тұр.

“Өз заманына да, біздің дәуірімізге де Абайды қадірлі дана, анық классик етіп танытатын ақындық жолдың нақтылы арналары осы жылда салынған” [119, 114 б.].

Бұл жылы Абай М. Әуезов көрсетуінде 18 өлең шығарған. Олар:

– мән жағынан қоғамдағы мін, надандық, қанаушылықты сыншылдық, ойшылдықпен айтқан өсиет өлең;

– табиғат, жаратылыс жайлы, жаздың қалпы, аттың сыны;

– жас буынға білім жөнін айтқан;

– көңіл күй жырлары.

1886 жылы “Қартайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман”, “Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек”, “Қалың елім, қазағым, қайран жұртым”, “Адасқанның алды жөн”, “Жаз”, т.б. жазылды.

“Жазды” М. Әуезов былайша бағалайды.

“Өлеңнің ішінде жанды тіршілік қайнар қызу мол болғандықтан түрі менен өлшеу ұйқастарында да аса жанды, қызулы жүрдектік бар. Ұйқастарда келетін “шыбындап”, “шылпылдап”, “бұлтылдап”, “сымпылдап”, “сыңқылдап”, “жылпылдап” деген сияқты айтуға ауырлау келгенмен, тұрақты тыныштық күй емес, үнемі өзгеріп тұрған қозғалыс әрекетті көрсететін сөздер барлық өлеңге өзгеше ағындылық (темп) береді” [119, 115 б.].

Абайдың өлең жасау әдісі, тәсілі осы жөнде, жазылу мерзімдеріне қарай жүйелеп, талдауында әр қырынан ашылып отырады.

М. Әуезов абайтанудың теориялық негіздемесін тұтас жасады.

Көбіне абайтануда жекелеген зерттеушілер әр қырынан кейін, жеке мәселені қозғап қарастырып отырған болса, Әуезов абайтануды тұтас игеріп, меңгерді, ғылыми-теориялық негізін салды.

М. Әуезов өзі Абайдың қоғамдық сатирасы атаған “Болыс болдым, мінеки”, “Мәз болады болысың” өлеңдерінің үлгісі ерекше дейді.

“Ақын сатираның ең бір өтімді дәлелді және өмір шындығына ерекше жақын төте жолын алады. Жалғыздығын өз аузымен тегіс түгендетіп өзіне айтқызу – Абайдың жаңадан дәл басып тапқан шебер әдісі” [119, 133 б.].

“Өзінен бұрын ешкім таппаған қиын ұйқасты шебер түрге Абай әдейі арнап ән де шығарды”.

“Шығармашылық еңбегінің қайсысына болса да ерекше ықылас, ұқыптылықпен қарайтын ақын, бұл өлеңге бұрын айтпаған, таппаған жаңа түр береді. Сол жаңа түрі оқушыға тосаңдық етеді деген оймен ұғымдырақ, қонымдырақ ету үшін әдемі ән де шығарып таратады”.

Осы тұста М. Әуезов пікірі қаншалықты беделді бола тұра, Абайдың ән өлеңдеріне байланысты бір ой туатын сияқты. Мүмкін үлгі сол әннің өзімен келеді?

Абайдың ән өлеңдері жайын әріге үңіле қарастырып қозғайтын Тәкен Әлімқұлов Абай өлеңіндегі түр ерекшелік, жаңалықтың бір түрі – ән өлең екенін анықтап, ажыратып айтады.

Абай әнді көбіне өлеңнің уағыздаушысы есебінде шығарып отырған сияқты деп қисындайды.

Абай әнінің ерекшелігін, әсер қуатын дәл, айқын сезіндіріп бағалайды.

“Қыз айтуға арналғандай”, “Желсіз түнде жарық ай” әні соншалық сезімтал, назды, сағынышты келсе, еркек болғанда, кәртамыс еркек айтуға жаралғандай “Қор болды жаным ” әні күн күркірерлік күңіренісімен көңіл қамықтырып, жан түршіктіреді. Ән ауық-ауық ұлиды.

…“О-у, қамырықты көңіл, қайтсе болар жеңіл?!” боп жетімдей өксіп, өгіздей өкіруінде азатшыл ақынды тұншықтырған сұм заманның сұмдығы жатыр” [90, 115 б.]. Абайдың өлеңдегі елеулі өз өзгешеліктері қай өлеңінде, қашан байқалған деген мәселеде де М. Әуезов аса ыждаһатты, ықыласты, сергек, сезімтал. Бұл жөн де абайтануда үздіксіз үрдіске айнала қойған жоқ.

Мәселен, бір ғана “Сен мені не етесіңнің” өзіне М. Әуезов сан қырынан үңілген.

“Абай осы өлеңде ең алғаш рет әр жолдың ырғақ, буын өлшеуін де қатты өзгертеді. Кей жол төрт-бес сөзден құрылса, белгілі санаулы қатарда, мысалы: төртінші, алтыншы жолдарда бір-бір-ақ сөз бір жол болып отырады. Осындай өлең уәзінін (Абайдың өзі айтуынша) тауып, ақын және де арнаулы ән шығарады” [119, 142 б.].

М. Әуезовтің осы өлеңді талдауында бірталай мәселенің бастамасы іспетті ой бар. “Сен мені не етесің” – ән өлең. Осының әні де қазақ есітпеген ән-күй ырғағынан мүлде бөтен дейді ғалым. Қазақ музыкасы үшін ән өзгешелігін іздегенде Абай әдейілеп речитатив өрнегін тапқан. Ондағы үй-ішілік драмалық-уақиғалық мазмұнда 14 жолдан қайырылған шумақ өлеңдегі жеделдік, бір демділіктен гөрі ауызша айтылып отырған сөздің интонациясы бар, бұған Лермонтов лирикасының зор әсері бар тәрізді деген пікір “Сен мені не етесіңнің” табиғатын ашып-ақ тұр.

Сен мені не етесің?

Мені тастап,

Өнер бастап

Жайыңа

Және алдап,

Арбап,

Өз бетіңмен кетесің.
Неге әуре етесің?

Қосылыспай,

Басылыспай,

Байың

Және жаттан

Бай тап,

Өмір бойы қор өтесің.

Екі жүрек өртенді,

От боп жанып,

Жалын салып

Ішіне

Иттей қормын,

Зармын,

Сен үздің ғой бұл желкемді.
Кім білер ертеңді?

Өлім айтпас,

Келсе қайтпас

Кісіге

Бүгінгі күн

Бармын

Жолдас еттің сен бөтенді.
Серттен тайған ғашыққа жалбарыну, кектену, үміт үзбеу, торығу, толу, айыптау, ақтау аралас жатқан көңілдің күйігін ақын осылай суық ақылмен орап сөйлейді.
…Шын ғашық мен саған!

Кейіп жүрсем,

Сені көрсем,

Ләм-лим деп

Бір сөз айтар

Хал жоқ.
Еркін кетер бой сол заман.
…Сен аттың жөнсіз оқ,

Тәңірі – қазы

Тас тарады,

Тентекті сұрамас деп

Қалма

Серт бұзғанның біл, орны – жоқ!
М. Әуезов бар тынысы бусап, көрініп тұрған жанды махаббат жырланған, Абайдың махаббат жайындағы ең нәзік, ең көркем терең сөздері көрінген өлеңі “Қызарып, сұрланып” дейді. “Көзімнің қарасындағы” ғашықтық күйін “Мұңды дағдарыс” деп бар күйімен жеткізеді. Тауып теңейді.

М. Әуезов Абайды танытуда ғажайып, тосын тапқырлықтарға өз қуатына қоса Абайдың да сөз қуаты жетелеп отырады. Табылған тың түйін, тамаша сөз тіркестерін арнайы қарастырса да болар еді.

Абайдың бас қайғысына байланысты бір алуан жоқтау жырының да өзіндік өзгешеліктерін М. Әуезов құлаққағыс еткен. Бұл төңіректе де зерттеу артық болмас еді. Жанр табиғатын ашу жөніне, қазақ әдебиетіндегі жоқтаудың сипаттамасына олжалы ой қосылар еді.

Оспан, Әбдірахман қазасына байланысты туған жоқтау жырлар жөніндегі М. Әуезов пікірі соған меңзейді. “Бірақ сырт қалыптары қазақ поэзиясында көп кездесетін көңіл шеріне, мұң жырларына, жоқтау сарындарына да ұқсаса да, дәл осы өлеңдердің өзінде де Абайдың ақындығы өзгеше үлгі тақырып, тағы бір бұрын шықпаған шеберлік танытады” [119, 151 б.].

М. Әуезов бұл жоқтау арнаулардың өлең үлгісіндегі түр бұрынғы жыр үлгісінде келетін жоқтаулардан өзгеше түрлерді айқындап отыр. Оспанға арнаудың біріндегі тармақтағы соңғы сөздің басымы болымсыз етістіктің көсемше түрінің -ып, -іп, -п жұрнақтысына аяқталмай, -й жұрнақтысымен келуі арқылы берілген. Сабырлы тоқтамның күйін айтады.
Жайнаған туын жығылмай,

Жасқанып жаудан тығылмай.

Жасаулы жаудан бұрылмай.

Жау жүрек, жомарт құбылмай.

Жақсы өмірін бұзылмай.

Жас қуатың тозылмай.

Жалын жүрек суынбай.

Жан біткеннен түңілмей.

Жағалай жайлау дәулетің,

Жасыл жайлау дәулетің –

Жасыл шөбі қуармай,

Жарқырап жатқан өзенің

Жайдақ жүзіп шабылмай,

Жайдақтап қашып сабылмай.

Жан біткенге жалынбай,

Жақсы өліпсің, япырмай!
Келесі:
Кешегі Оспан –

Бір бөлек жан

Үйі – базар, түзі – той.

Ақша, нәрсе

Ала берсе,

Атта мінсе, көлді ғой.
“Апа берден”

“Келе көрден”

Абайдың Әбдірахман қазасына арнауы бірнеше өлең. Соның бірі – “Әбдірахман өлгенде” атты өлеңінің бірі. Бұл Абайдың әкесі Құнанбай жайлы толғауы. Осы мәселені ашып айтқан жөн. Заманында Құнанбайдың кісілігін кішірейту саясаты өтті. Сол себептен де айтылмады.

“Көзге қамшы тигендей

“арман деген ащы сол”.

Абайдың Оспанға, Әбдірахманға арнауларында жоқтау жанрының дәстүрлі ерекшеліктері ұсталынбайды.

Дәстүрлі қолданыстар, жоғалтқан жанды арысым, боздағым деп келетіндей, мәселен Махамбеттің Исатайға арнаулары жоқтаудың дәстүрлі үлгісі. Зардың, шердің, дәстүрлі лексикасы, ауыз әдебиетіндегі үлгісі Абайда жоқ. Адамшылық қасиетін, кісілігін, қоғамын айтады, байсалды басқаша байыппен, тоқтаммен айтады.

Алланың ісіне тоқтам. Бұл жерлерде Абайдың өмір мен өлім жөніне исламият жөнімен данагөйлік тоқтаммен келуі байқалады.
“Өмірін берген құдайым

Ажалын да беріпті”.
М. Бөгенбай өліміне жоқтау, тоқтам бөлек – орта жүзде қатын көп. Батыр ұл туады дейді. Исламның ықпалы бұларда көрінбейді.
Тағдырына тәбдил жоқ,

Тәубе қылсаң керек-ті”.
Абайдың мұсылманшылыққа ықыласы “Әбдірахман өлген соң өзіне айтқан жұбатуында да” көрінген.
“Мұсылманға қоймаған

Орынсыз жанжал шатақты,

Ерегіскен жауларын

Кісен салып матапты.

Зекет жиып егін сап,

Тойдырған ғаріп жатақты.

Ескендір, Темір, Шыңғыстай

Мұсылманда атақты

Мұқым қазақ баласы

Тегіс ақыл сұрапты

Тобықтыны ел қылып,

Басын жиып құрапты,

Меккеде уақып үй салып

Пәтер қып, жаққан шырақты.

Бір құдайдың жолына

Малды аямай бұлапты.

Ажал уақыт жеткен соң,

Соның да гүлі қурапты.

Қажыны алған бұл өлім,

Сабыр қылсаң керек-ті.

Ұмытқаның жарамас,

Жаратушы құдайды”.
Абайдың анық жоқтау үлгісінде келетін арнаулары кезінде өзіне айтқан, Мағышқа айтқан жұбатуы. Баласы өлген анаға шығарып берген жоқтауы:
Көз жұмғанша дүниеден

Иманын айтып кеткені-ай!

“Бейсенбі ме бүгін?” – деп,

Абайдың өлеңін ішінен алып талдауда Мұхтар Әуезовке ілесетін Тәкен Әлімқұлов. Осы аталған тіркестермен туыс аса сыйымды, аса тапқыр, аса сұлу оралымдар Тәкен Әлімқұловта да мол. Өлең жаратылысы туралы көп зерек сөздерді тауып айтқан зеттеуші Абайдың поэзиясы жаныңа құйған нұрдың, жылы қуаттың әсерін баянды етуге барын салады.

“Бұл – күңіренген күй, шалқыған сөз”, “Болмысы байтақ ақын қалай салсаң солай ағып кете береді”, “Абайдың ұстагерлігі”, “Шеңбері үлкен, тынысы кең шумақ”, “тіркес тізу, сөз қалау”, “сараң поэзия деп осындайды айтамыз”, “Поэзия сәл нәрседен жүнжіп, сәл нәрседен құлпырып шыға келеді”, “Оның бұрқыраған қуатына іштен шалғыш әдіскерлік қосылады”…

Тәкен Әлімқұлов Абай әсемпаздығын ғажап талдайды. Ынтық, сұңғыла сезіммен қабылдап, жеткізеді. Асыл сөз, айшықты сөз, тереңді ой иірімі көп. Өлеңді таныту, талдау өнері артық, бөлек. Ішіне еніп, асылы мен табиғи жарқылын тұтас сезініп тұтас танып айтудың кілтін тапқан.

Т. Әлімқұлов эстетика категориясының қазақ арасында орнығуын Абаймен байланыстырып, себебін ғылыми негізді уәжбен бекітеді.

“Эстетика дегеніміз – әлеуметтік-қоғамдық ой өрісінен, философиядан, социологиядан, моральдық-этикалық қағидалардан құнарланған әсемдік ілім. Бұл ілім көркем творчествоның тарауларын талдап, табиғатын жете тануға қызмет етеді. Өрісті, үлгілі, озық әдебиеттерде әлдеқашан құнарлы да қажетті салаға айналған эстетика – қазақтың бергі замандағы жазба әдебиетінде Абайдан туындаса, бұнда тарихи сыр жатады, дәуірдің ділгерлігі жатады” [90, 48 б.].

Осы ойдың жалғасқан тиянағының бірі мына пікір. “Көркем творчествода, оның ішінде әсіресе поэзияда интуицияның, субъективтік жәйттердің нұсқасы лақпай, қаңғырмай, жетімденбей қоғамдық заңдылыққа жарасты ұласып, объективтік шындыққа қызмет етеді. Қазақша айтқанда, “қырық кісінің” көкейінен шығып, “қыңыр кісінің құтын қашырады”. Осы шындық Абайдың туындысынан анық ашылады [90, 50 б.].

Т. Әлімқұловтың “Жұмбақ жан” зерттеуінде Абайдың алдындағы әдебиет үлгілері кәнігі әдебиеттанушының зердесімен жүйленіп беріледі.

Т. Әлімқұлов зерделеуінде “қазақтың ысылған классикасын” жасаған Абай кейде төкпе, кейде бүкпе. Кейде сыршыл, кейде суретшіл. Кейде іңкәр, кейде торыққыш. Кейде әсершіл, кейде байқампаз. Кейде ойшыл, кейде ақылгөй.

Т. Әлімқұлов Абай өмірбаянына қатысты да жан-жақты ізденген. Абайдың пенделік қалпы, өмірдегі ғұрпы жайлы естеліктердің құндылығын баса айтқан.

Абай шығармаларының жанрлық сипаты жайлы Тәкен Әлімқұлов нақты-нақты түйіндер жасайды. Соның ішінде Абайдың поэма жанрына бармау себебін ашып айтқан мына пікірі де аса елеулі.

“Өрісі қысқа өлеңде өлмес дүние жасап кеткен Абайдың профессионалды поэмаға бармауы өкініш. Сыршыл, шыншыл поэма ішті келмек. Геройлардың ішкі әлемі бір қырынан емес, қыруар қырынан көрініс беріп, характері қарекет, қақтығыс, толғаныс үстінде ашылмақ. Қоғамдағы орынның, өрлеу мен құлдыраудың диалектикасы сорғалаған поэзия тілінде түсіндірілмек. Лирикалық шегініс сұлу саз шығарма өрнегіндегі компоненттерді толықтыруға, ақындық концепцияны мүсіндеуге қызмет етпек. Поэма – поэзияның кең жайлауы. Геройларды қалай жарастырамын, қалай қағыстырамын десе автордың еркі. Құр баяндауды, қарекетті іштен ашпай, сырттан суреттеуді, желі селкеулігін, сөз солғындығын поэма көтермейді. Мағыналы нағыз жолдар түйдек-түйдек шумақтарға ұласып, переходтар көркемдік логикаға саяды. Қауқарсыз қара сөз, тереңсіз түсіндірме поэманың құнын түсіреді [90, 93 б.].

Т. Әлімқұлов абайтанудың бір мәселесі есебінде Абайдың аудармасы мен еліктеуден туған шығармаларын жіктеуді қозғады. Абай шығармаларының текстологиясы мәселесінде ащы айтылар дүниелер жеткілікті екендігін көрсетті.

“Ойшыл Абайдың бөгде қолжазба арқылы және ауызша жеткен өлеңдерінің қайсыбірі дүрбімен үңілуді керек етеді”.

“Жазба жаңа әдебиеттің негізін салған Абай Құнанбаевтың” (Т. Әлімқұлов) кітабындағы өлеңдердің берілу қалпына ой қосты. Абайды көзкөрген адамдардың бірталай естелігін жариялатуы да Тәкен Әлімқұловтың абайтанудағы сүбелі үлесінің бір парасы.

Тәкен Әлімқұлов – Абайдың қазақ өлеңіне әкелген түр жаңалығын өлең теориясы негізінде өзіндік тосын таныммен талғам таразысына тарта білген сирек зерттеушінің бірі.

“Қатыны мен Масақбай” өлеңінің жаңалығы неде? (6 буын – 3 буын).

Өлеңнің формасы мазмұнға бағынып туған.

“Қысқа сурет табады да, мысқылдап, мығымдап тұрып алады: а-б-а-б-в-г ретімен келетін шалыс ұйқастары көп аралас жұп ұйқастары қазақ өлеңінде бұрын болмағаны мәлім. Өлеңнің ішкі динамикасынан туған бұндай сыртқы формалар да үлкен жаңалық еді”, – деп келетін таным, байлам Тәкен Әлімқұлов зерттеуінде қою, қалың.

“Абай жаңалығының ең бір батылдығы мен кіріптарсыздығы – өлең жолдарының әуендес болуын шарт қылмайды.
Сол желіккеннен желігіп,

Жынды сары жоғалды.

Ойбайлаған болайын-ай,

Жоқтамасам обал-ды.
Баймағамбетке қатынының атынан шығарылған өлең. Алғашқы жолдары
8 буын, екінші 7 буын. Кілең 7 буын болса желдірме жыр өлшемімен жеңіл оқылар еді дейді. Бірақ Абай сөз интонациясына жуықтату үшін жыр ырғағын әдейі өзгертіп 8 буынды жолдар араластырады. Соның нәтижесінде қонымды, құнарлы жаңа түр туады.

Бұл әдіс Абайдың көп өлеңдерінен аңғарылады.

Тәкен Әлімқұловтың Абай өлеңін талдауы – ақындыққа үн қосып отырып талдау. Т. Әлімқұлов Абай шеберлігін әр қырынан “тексереді”. Оның өлеңінің тармақтарын ауыстырып отырып, ақын тәсілінің таптырмас сиқырына тартады: “Көріп отырсыз, поэзия сәл нәрседен жүнжіп, сәл нәрседен құлпырып шыға келеді”.

Тәкен Абай өлеңіне қисынды, тосын, анық тұжырымдар жасайды. Құрғақ тамсану, анадайдан таңырқап қарау емес, сөз сөлін сіміріп, ақынның жүрек дыбысын нәзік аңдап, дәл жеткізген талғам.

Тәкен Әлімқұлов Абайдың ақындық асқарының биігіне бас иіп тұрып Абай Абай екен деп, қазақ әдебиет өркенінің барлық өріс-өсімін мүмкіндігінше бір Абайға теліп қою сияқты біржақтылық белең алған замандарда ғылымның жөнін, қисынның сөзін айтты.

Әлімқұловтың “Жұмбақ жаны” – ақындық, ақындық болғанда да қазақтың дарасы Абай ақындығы туралы ғажайып құштарлықпен жазылған тұнық зерттеу.

Ілияс Жансүгіров алғаш рет Абай шығармаларының текстология мәселесіне назар аударды. Күні бүгін абайтанудың өзекті мәселесінің бірі күйінде қалып отырған текстологиялық түйткілді Ілияс орынды, дер кезінде айтқан еді.

“Тегінде Абай – мұсылманша жазудың реттелмеген шатақ уағындағы жазушы. Ескі кітабы да осы жөнде болатын. Сондықтан Абайдың өлеңін түзетіп жаңа жолмен жазу, кейбір сөздерін мағыналаудың ауыр тиетіні анық. Бұл ретте Абайдың осы 3-баспасында (Ташкент басылымы, 1922 –