Адамға, малға тұмар тағу ертеден келе жатқан дәстүрлі әдет. Ол көбінесе адамға (әсіресе жас
балаға),
малға көздің сұғынан, тілдің уынан сақтасын деп тағылады. Оны оқыған молдалар,
ишандар, емшілер дұғалап береді. Тұмарды мойынға, бас киімге, киім жағасына тағады.
Тұмар көз тимесін деп жүйрік атқа, жаңа туған ботаға, құлынға, сүтті бие мен сиырға да тағылады.
Мұндай әдеп – ғұрып ел арасында әлі де бар және одан келер зиян жоқ екенін жұрт білуі керек.
Тілімізде тұмар түрлеріне байланысты қалыптасқан мынадай атаулар бар:
Жастық тұмар – төртбұрышты түсті металдан жасалған көркемдік бұйым.
Қиық тұмар – сәндікке мойынға тағылатын жылтырауық заттардан істелетін тұмар.
Лағыл тұмар – лағыл таспен безелген тұмар.
Сіркелі қолтық тұмар – бетіне сіркелеп өрнек салынған тұмар.
Алтын тұмар – күміс бетіне алтын жалатқан, алтынмен әшекейленген тұмар.
Тұмарша – асыл тасты күмістен
жасалған, мойынға тағылатын әшекейді көбінесе қыздар таққан.
Тіллә тұмар – алтынмен апталған тұмардың бір түрі (Р.Шойбеков).
Мұнымен бірге тұмардың үш бұрышты немесе қиықшалап жақсы, қымбат матадан, былғарыдан
жасалатын түрлері де болады.
Сүндет — мұсылман дініндеғі елдерде ұл 5-6 жасқа келгенде атқарылатын міндет. Яғни баланың
жыныс мүшесінін, артық терісін алып тастау. Кей жерде мұны ауызекі тілде "пішпе" деп те атайды.
Сүндет той — ұлды сүндетке отырғызу құрметіне жасалатын салтанат.
Сүндет ат — сүндетке отырғызылатын балаға берілетін бәсіре ат.
Сүндет мал — сүндетке отырғызылған баланың тойына тарту-шашу ретінде жұрт атаған мал
(құлын, тай, қозы, лақ, тана)
Сүндет жейде (көйлек) — сүндетке отырғызылатын балаға арналып әдейі
тігілген етегі ұзын әрі
кең жеңіл киім.
Сүндет қоржын — сүндеттелген бала тойға шақыру кезіңде бөктеріп жүретін, арнайы тігілген
қоржын.
Ашамай сүндетке отырғызылған балаға арналған ердің бір түрі.
Сүндет дұға — баланы сүндетке отырғызалар алдында оқылатын дұға.
Сүндеташар — баланың сүндетін көрсетіп, көрімдік алу үшін айтылатын өлең, жыр.
Сүндеттері — сүндеттегенде кесіліп алынған тері. Мұны шүберекке түйіп немесе тұмар жасап
тығып қояды. Кейде құдайдан ұл тілеп жүрген келіншектер әдейі келіп, ырым қылып қалап алады.
Ауыз ашар (дәстүр, дін). Салтта ауыз бекіткен яғни ораза ұстаған адамдарға құрмет көрсетіледі,
сыйлайды. Сонымен бірге кешкілік күн батқан соң оларды «ауыз ашарға» шақырып, дәмді,
сыбағалы тағамдар ұсынып, сауабын алады. Ораза ұстағандарды «Ауыз ашарға» шақыру қасиетті
дінімізді де, оған бас июшілерді
де құрметтеудің белгісі
Ораза (діни салт). «Ораза ұстап, намаз оқитын болыңдар!-деді» (Ғ.Мүсірепов). Мұсылманның бес
парызының бірі. Мұны ораза ұстау немесе «ауыз бекіту» дейді. «Ораза ұстауды 624 жылы
Мұхаммед белгілеген» (Ислам. Энциклопедия. 143бет.Алматы-1995ж.). Оразаның шарты бойынша
жасы 9-ға толған қыз, 12-ге толған ұлдан бастап, ауыз бекіткен адам отыз күн күндіз тамақ
ішпейді, әдепсіз сөз сөйлемейді, қиянат етпейді. Таңертең күн шықпастан бұрын сәресі
(таңертеңгілік), күн батқан соң ауыз ашады. Ауыл адамдары ораза ұстаған адамдарға құрмет
көрсетіп, жақсы тағамдар дайындап «ауыз ашарға» шақырады. Ораза
ұстаудың бірнеше жолдары
бар. Шариғат (дін заңы) бойынша денсаулығы жоқ, бала емізген әйелдер, жолаушылар, балалар,
есі дұрыс емес жандар оразадан босатылады.Оразаның алты түрі бар: 1.Парыз. 2.Уәжіп. 3.Сүннәт.
4.Мәндүп. 5.Нафила. 6.Мәкру. (Мұхтасар) 137-бет). Кәмелетке толған әр мұсылман ораза ұстауға
міндетті. Оразаның адам денсаулығы үшін пайдалы жақтарын шығыс ғұламалары талай рет
дәлелдеген.
Құран ұстау (діни ғұрып). «Ахметті ат-шапанымен аяғына жығып, енді ондай мінез шығармасқа
құран ұстатып,
нан жегізіп, баяғы екі жүз теңгені кештіріп, ат-шапанға разы қылды»
(С.Торайғыров). Орынсыз жала жабылғанға өзінің ақтығын дәлелдеу үшін, немесе қылмысын
қайталамау үшін, адам қолына мұсылманның қасиетті кітабы құран ұстап «егер осы істе мен кінәлі
болсам құран ұрсын» деп ант беріп, нан жейді. Бұл оның кінәсіздығының немесе сертте
тұратындығының толық дәлелі.Қарсы жақ адамдары оған сенеді. Кейде одан кешірім де сұрайды.
Қазақтың «құран, нан» деп қарғануы осыдан шыққан.
Зікір (әдет-ғұрып). «Міне, бүгінгі кеш зікір сала бастамақшы» (С.Торайғыров). Негізінен зікір салу
бақсының ісі. Олар жын шақырғанда,
адам емдегенде, дерт көшіргенде, бал ашқанда, болашақты
болжағанда зікір салады. Кеңес өкіметі үйреткендей бақсылық, алдау, арбау емес, ол-табиғи
қасиет. Бақсының зікір салуы, от ұстауы, қызған темірді тілмен жалауы,
жылан ойнауы, көз
байлауы ғажайып құбылыс, ерекше құпия сыр. Зікір кезіндегі олардың түр-түсі де, қимыл-
қозғалысы да тым ерекше. Тағы бір ерекшелігі бақсылар халық сеніміне де ие болған. Бұрынғы
адамдар, үлкен қариялар бақсылық өнерді жоққа шығармайды.
Аластау (салт,ырым). «Алас, алас, пәле-жаладан алас»(Ел аузынан). Жас отау босағасын, бесікті,
жаңа қосылғандардың төсек орнын т.б. жаңадан қолданылатын дүние, бұйымдарды отпен
аластайтын ғұрып бар. Бұл аталған орындардағы пәле-жала, ауру-сырқау, жын-шайтан, тіл-көз
болса кетсін деген наным-сенімнен жасалады. Аластау ғұрпы от тұтатып онымен бесікті, босағаны,
тағы басқа жерлерді аралата дұғалап, «алас, алас, ауру-сырқаудан алас», «тіл мен көзден алас»
деген сияқты тілек сөздермен жасалады. Мұны жол-жөн білетін, ем-домнан да
хабары бар ана,
әжелер атқарады. Аластау сонымен бірге тазалық пен амандықтың да кепілі ретінде
қолданылады.
Киіз үйдің сүйегі.
Сүйегінің бөліктері
Құрамдас бөлшектерінің атауы
1.
Шаңырақ
1.Бақалақ.2.Күлдіреуіш.3.Қаламдық.4.Табақ.5.Тарам.6.Тоғын.
2.
Уық
1.Қалам.2.Қары.3.Иін.4.Уық бау.
3.
Кереге
1.Балашық.2.Ерісі.3.Желі.4.Көк.5.Қанат.6.Сағанақ.
Киіз үй жиһаздар
