8сынып. 4 .03.08ж
Cабақтытың тақырыбы: Зат алмасу және энергия алмасу.
Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларға ас қорыту мүшелерінде қоректік
затардың қорытылу туралы түсініктер беру.
Дамытушылық:Оқушыны өздігінен оқып, ой-өрісін
тереңдетуге баулу,ізденіске жетелеу.
Тәрбиелік: Дұрыс тамақтануға көңіл бөлуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: проблемалық.
Сабақтың көрнекілігі: қанатты сөздер, тірек-сызба,
Сабақтың әдісі: СТОэлементі,бес шумақ өлең, шаршы.
Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.
ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.
ІІІ. Бекіту.
ІV. Үйге тапсырма беру.
V. Үй тапсырмасын тексеру
VІ. Бағалау.
І. Амандасу. Оқушыларды түгелдеу.
ІІ. 1-ші заттын сыртқы ортадан организмге түсуі. 2- тізбегі — қоректік заттардың ас қорыту жүйесінде ыдырап, организмнің іпікі ортасына — қан мен лимфаға өтуі. 3-тізбегі — клеткалар мен ұлпалардың тіршілігінен пайда болған зиянды жөне керексіз заттарды сыртқа шығару.Зат алмасу өзара тығыз байланысты екі кұбылыстан тұра-ды: қоректік заттардың сіндрілуі — ассимиляция және заттардың ыдырауы — диссимиляция. Заттардың сіңіріліп, одан клетка кұ-рылуын пластикалық алмасу дейді. Пластикалық алмасуда клеткалар кұрамы жанарады және энергия қорға түседі. Бұған карама-қарсы құбылыс — диссимиляцияда заттардын ыдырауынан энергия бөлінеді. Белінген энергия организмнің тіршілігін сактап, ой және дене енбектерін орындауға жұмсалады. Заттардың ыдырауында оттек пайдаланылады, сондықтан бұл тотығумен байланысты, ал бөлінетін энергия пластикалык алмасуға қажет. Сөйтіп, ассимиляция мен диссимиляция бір-біріне қарама-кдрсы ғана емес, бірі-бірімен тығыз, біртұтас кұбылыс — зат алмасу. і. Бүл коректік заттар энергиясының мөлшерін анықтағанда, нәруыз, май және кемірсулардың мөлшерден артық болмауын есте ұстау қажеттігін көрсетеді.
Нәруыз. Астың қүрамындагы нәруыз организмдегі үлпаларды кайтадан калпына келтіруге негіз болып табылады. Нәруыздардың пластикалык маңызы — кейбір гормондар түзіледі. Нәруыздардың орнына басқа заттар (майлар, көмірсулар) қолданылмайды. Нәруыздар ас қорыту мүшелері жүйесінде аминқышқылдарына дейін ыдырайды ж\е ол аш ішектен канға өтеді. Осы әр түрлі аминкышкылдарынан клеткалар мен ұлпалар адам организміне тән нәруыздарды түзеді. Мысалы, бұлшык. ет клеткаларында миозин, ал сүт бездерінде — казеин деген нәруыздар түзіледі. 1 г зат ыдырағанда 17,6 кДж энергия бөлінеді және нәруыздың ыдырау заттары — су, көміртек диоксиді, аммиак, несепнәр (мочевина) және т.б. пайда болады.Бір тәу.қажетті нәруыз мөлшері — 100—118 г.
Майлар — организмде, негізінен, энергия ж\е пластикалык материал. Май клеткалар мен ұлпалар кұрамына кіреді. Клеткалар қабықшасындағы нәруыз молекулаларын қоршап, олардың козғалысына жеңілдік туғызады. Бұл клеткалардың козу, тежелу, өткізгіштік касиеттеріне әсер етеді. Май ас корыту мүшелерінің жүйесінде глицерин мен май қышкылдарына ыдырайды. аш ішекте сіңірілу алдында адам организміне тән майға айналады. Аш ішектен лимфаға отеді, лимфадан қанға түседі де, организмге таралады. Май — маңызды энергия коры. Май тотықканда олардан көміртек диоксиді, су және энергия бөлінеді. 1 г май ыдыраганда — 38,9 кДж энергия бөлінеді. Май адам организмінде көмірсулардан түзіледі. Бір тәуліктегі ересек адамга кажетті май мөлшері — 100 г. Балалар мен жасөспірімдердің өсуі, олардың жүйкелерінін кұрылуы нәруыздарға ғана емес, әсіресе майға (оның ішінде, жануарлар майына) да байланысты болады. Нәруыздар, майлар, кәмірсулар алмасуы өзара тығыз байланысты. Көмірсулардың алмасуы бүзылса, онда нәруыздар мен майдың алмасуы да бүзылады. Көмірсулар — негізгі энергия коры. Көмірсулар глюкозаға дейін ыдырайды. Глюкоза аш ішекте қанға сіңіп, бүкіл организмге таралады. Гликоген клетка цитоплазмасының құрамына кіреді. Глюкоза қанда бір мөлшерде болады, ярни тұракты, ол — 0,08—0,12%. Егер глюкоза канға көп түссе, онда ол бауырга гликоген болып, энергия коры ретінде жиналады. 1 г көмірсу ыдырағанда ~ 17,6 кДж энергия бөлінеді. Энергиянын жүмсалуы адамньщ дене кимылына тікелей.Көмірсулар организмге көп түссе, ол онда майға айналады. Бір тәуліктегі бір адамға қажетті көмірсулар — 450—500 г. Көмірсуларға кант, нан, әр түрлі жарма, картой және құрамында көмірсулар бар тағы басқа өнімдер жатады.
Минералды заттар организмге тағаммен және сумен бірге енеді. Олар түздар түзіп, организмге жинакталады және клеткалар мен ұлпалардың құрамына кіреді. Мысалы, темір атомы эритроциттердегі гемоглобин кұрамына кіреді және оттек пен көміркышкыл газын тасымалдайды. Йод — қалқанша безінің гормондарына, күкірт пен мырыш ұйқы безі гормонының қүрамына кіреді. Қан түзу мүшелерінің қызметіне темір, кобальт, мыс ете кажет. Сүйектің кұрамына кальций және фосфор кіреді. Хлор қарын сөліндегі түз кышқылының құрамына кіреді. Калий мен натрий клетка күрамына кіреді және оның мембранасында козу мен тежелудің пайда болуына катысады. Калий жетіспегенде — жүрек жүмысы өзгеріп, ауру пайда болады. Адам организмінде минералды заттардын жалпы көлемі, шамамен — 4,5%.
І ІІ.
Достарыңызбен бөлісу: |
