I 1. Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар. Сүйектердің байланысуы

I 1. Дөптерлеріңе кестені толтырыңдар.

отырмағанда

омыртқа жотасыны:

қисаюі

2. Суретке караңдар. 1

табан каңқасы жөн

онын жалпақтабан

дыльқ кезінде өзгеруі

Биология. 8-сынып. 11.2009.

Сабақтың тақырыбы: Сүйек сынғанда жәнебуын шыққанда көрсетілетін алғашқы жәрдем.

Сабақтың мақсаты: 1.Оқушыларды сүйек сынғанда,буын шыққанда көрсетілетін жәрдем түрлерімен таныстыру.

2. Оқушылардың сарамандық икемдігін арттыру,

3.Оқушыларды адамгершілікке, бас гигиенасын таза ұстауға тәрбиелеу

Сабақтың типі:Жаңа сабақ

Сабақтың түрі: кездесу

Сабақтың әдісі: иллюстративті баяндау. трек-сызба құру.

Сабақтың пән аралық байланысы: математика

Сабақтың көрнекілігі: электронды оқулық,сызба-нұсқалар

Сабақтың барысы: І. Ұйымдастыру бөлімі.

ІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

ІІІ. Бекіту.

ІV. Үйге тапсырма беру.

V. Үй тапсырмасын сұрау

І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу, Сабақ мақсатымен таныстыру. §26.

ІІ.Байламдардың созылуы. Оқыс қимылдаған кезде, буында сүйектердің ығысуы шекті шамадан асып кеткенде j байламдар закымдалады немесе созылады. Закымдалғаң буын айналасы ісіп, қатты ауырады. Байлам созылғанда тамырлар үзіліп, жарақаттанған жерге қан құйылады. Бұл кезде, алдымен, зақымданган жерге мұз, қар немесе салқын шүберек басу керек. 20 минуттан кейін қысып буатын таңғыш салып, зардап шеккен адамды медициналық мекемеге жеткізу керек.

Буынның шығуы. Буын басы буын ойысынан шығып кеткенде буын беттерінің жанасуы бұзылады. Сәл ғана қимыддан қатты ауыру байқалады. Мұндай жағдайда зақымданған жерге суық затты басып, зардап шеккен адамды қозғалтпай, жедел медициналық мекемеге жеткізу керек.

Сүйектің сынуы. Сүйектің механикалык беріктігі жоғары. Сүйек тұтастығының бұзылуы сыну деп аталады.Ашық сыну кезіндеі сүйек қана емес, тері, бұлшық ет және қан тамырлары да зақымданады. Мұндай жағдайда алдымен қан кетуді қысатын таңғыш көмегімен тоқтатып, жараны стерильді салфеткамен таңады. Содан кейін закымдалған жерді қозғалтпай шендеуіш (шина) салып немесе кез келген қолданбалы материалды (тегіс немесе мата оралған тақтай, қатты қатырмақағаз, т.б.) пайдаланып немесе зақымдалған аяқты сау аяққа қосып таңу керек (64, ө-сурет).

Кеуде қуысы сүйектерінің сынуы. Егер бұғана немесе жауырын закымданса, жарақаттанған қолды орамалмен мойынға таңып, қолтыққа мақта немесе кез келген матаны бүктеп қояды. Егер кабырга сынса, зардап шеккен адамды орындыққа отырғызып, терең дем шығартады да, кеуде куысын кысып дөкемен орап тастайды.

Сан және балтыр сүйектері сынғанда шендеуіш салу

қысатын таңғыш

ІІІ.Сарамандық бөлім. № 6-зертханалық жұмыс
V §26
V. 1.Адам қаңқасының қысқа сүйектерін атаңдар.

Олардың құрылысы қандай?

2.Қаңқаның жалпақ сүйектерін атаңдар.

Олардың құрылысы қандай?

3.Түтік тәрізді сүйектердің құрыпысының жалпақ

сүйек құрылысынан ерекшелігі неде?

4.Қаңқаның қандай бөлігі қозғалмайтын болып

байланысқан?

5. Жік арқылы байланысудың ерекшелігі неде?

6. Жартылай қозғапмалы байланыс қалай жүзеге асырылады?

2. Сүйек шығу белгіпері қандаи?

3. Омыртқа жотасы, бас сүйегі, кеуде қуысы сұйектері сынған кезде қандай сақтық шараларын сақтау керек?

Сүйек сынғанда, буын шыққанда және байламдар созылғанда алгашқы көмек көрсету

Параграф мазмүнында алғашқы кемек көрсету сипат-^талған. Әрбір жарақатқа берілген нүскау бойынша кемек

^көрсетіледі.

Керектщурал-жабдъщтар: катты катырмака^аз, тақтай, ңдеуі_Ш орамал.

Жцмые мацсаты:

1- Сіңір созылғанда қысатын таңғыш сала білу. 2. Білек, иық, тізе, санға шендеуіш (шина) салу өрекетін ^тҮсіңді_ре білу.

91БҮЛШЫК ЕТТЕР, БҮЛШЫҚ ЕТ ТИГІ-

млңызы

§27. БҮЛШЫҚ ЕТГЕР, БҮЛШЫҚ ЕТ ТИПТЕРІ, ОЛАРДЫҢ КҮРЫЛЫСЫ МЕН МАҢЫЗЫ

Бүлшық еттердің маңызы. Біздің организміміздің енжар бөлігі — каңқаны бүлшык еттер кимыл-козғалыска келтіреді. Бүлшык еттер тірек-кимыл жүйесінің белсенді бөлігін күрайды. Олар біздің денемізді тік бағытта ұстайды жөне денеміздщ өр түрлі калыпка келуіне мүмкіндік береді. Қүрсак бүлшық еттері ііпкі мүшелерді біркальшты үстайды және корғайды. Көкет (диафрагма) кеуде қуысын күрсақ куысынан бөледі. Колденең жолакты бұлшык еттер көз алмасының козғалуын, жүтуды; кабырғааралык бүлшық еттер тыныс козғалыстарын, т.б. камтамасыз етеді. Адамда 600-ден астам қанка бүлшық еттері бар жене олар көл-денең жолакты үлпадан түзілгең(65-сурет).

Бүлшық еттің қүрылысьі^Бірыңғай салалы, көлденең жолакты канка, көлденең жолакты жүрек (миокард) бүлшык еттері болады.

Бұлшық еттердің негізгі топтары. Бүлшык еттерді орналасуына карай бас және.мойьщ, дене және аяк-кол бүлшык еттері деп бөледі. &^СШ- «иги*^

Бас булшыц еттеріне

Саусактар мен

Үлкен

кеуде ^ч бүлшың еті

/ /

Трапеция у төрізді бұлшьгқ ет

Колдын ушбасты булшық

. Кұрсаң бул- еті шык еті

пак бұлшьгқ еті

Тшнші

ет

Терт басты булшык ет

Шынтақ пен саусаңтарды бугу булшьщ

еті
— 65-сурет. Дене және аяқ-ңол бұлшык еттері

93БҮЛШЫҚ ЕТТЕРДІҢ ЖҮМЫСЫ. БҮЛ-ШЫК ЕТ КОЗҒАЛЫ-СЫНЫҢ РЕТТЕЛУІ

§28. БҮЛШЫҚ ЕТТЕРДЩ ЖҮМЫСЫ. БҮЛШЫҚ ЕТ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ РЕТТЕЛУІ

Қаңқа бүлшық еттері өте тез жиырыла алуға кабілетті. Бұл ыстык затка тигенде колды тез тартып алудан, ауыр затты көтеруден, жүгіруден, жүруден жөне т.б. көрінеді. Бүліпык еттер динамикалық өрі статикалық жүмыс (түру, дене қалпын сактау, т.б.) орындай алады.

Бүлшык еттер жиырылғанда иінтірек сиякты өрекет етіп, сүйекті козғалысқа келтіреді. Кез келген буында козгалуды кдрама-карсы өрекет ететін екіден кем емес бүлгдык, еттер іске асырады, оларды бугу жөне жазу бүлшык еттері дейді. Мысалы, тізе буынында аяқты бүккенде бүгу рөлін санның екі басты бүлшык еті мен балтырдың үш басты бұлніық еті, ал жазу рөлін санның төрт басты бұлшык еті аткарады (68-сурет).

Бүлшык ет жұмысын жүйке жүйесі баскарады, олардың өрекеттерінің үйлесімділігін камтамасыз етеді (69—70-суреттер). Олардың жүмысьш шынайы жагдайға бейімдейді жөне рефлекстік сипатка ие. Шырылдаған телефон аппа-ратына еріксіз қозғалу, қолды тікенекті заттан тартып алу, металл жонушының, сағат механизмін жинаушының еңбеі

Кимылдайтын жүйке

Бүгу бұлшык еттерінің сіңірлері

Жазу бұлшык еттерінін сіңірі

Бүгу бұл-шык етініН сіңірлері

Жазу бұл-шык етінін сіңірлері

Бүлшық ет

Жүйке жасу-

шаларының

өсінлілері

кимылдары — бүнын барлығы күрделілігі әр түрлі қимыл-козғалыс рефлекстері.

Дене еңбегі болмаса бүлшык еттер әлсіреп, даансызданып (семіп) калуы мүмкін. Бірак. бүлшық еттер узак уакыт дене еңбегін көп атқарса қажуы мүмкін. Қажу дегеніміз — бүлшык еттердің қалыпты физиологиялык күйі. Демалғаннан кейін бүлшық ет жүмысы калпына келеді. Жүмыска кабілеттілікке адамның көңіл күйі үлкен эсер етеді. Егер жүмысты күлшына кірісіп, шын ниетімен істесе бүлшық ет баяу кажиды. Бүлшық ет топтары алма-кезек жүмыс істесе де баяу кажиды. Белсенді демалыс әрдайым пайдалы. Ол үшін кажыған бүлшық етті демалдырып, белсенді жүмысқа бүлшық еттің басқа топтарын катыстыру керек. Жүмыска кабілеттілікті осылай белсенді қалыпка келтіруге болады. Еңбек физиологиясын орыс ғалымы И.М.Сеченов терең зерттеді.

Қажу орталық жүйке жүйесінде жүретін процестермен байланысты. Сонымен катар бұлщық етте жиналған зат алмасу енімдеріне Де тәуелді. Демалыс кезінде бүл заттарды қаді ^аЙьш әкетеді де орталык жүйке жүйесінің жасушаларының жүмысқа кабілетті-

ң қалпына келтіреді.

Қажу жылдамдьны жүмыс ырғагына, дене ^Үктемесі мөлшеріне, бүлшык етті жаттьщ-^ТьіРуға және жүйке жүйесінің күйіне байла-^Ыс. Мүмкіндігінше бұлшык. ет келемін , олардың жүмысқа кабілеттілігінің

69-сурет. Жүйке

бойынша сигналдың

бүлшьщ етке өтуі

Екі басты бүлшьщ ет

70-сурет.' Милан

электр сигналы

түскенде бұлшык

66-сурет. Шайнау бұлшык еттері