Жігіт – күйеу жігіт – күйеу бала -күйеу

Күйеу – әйелдің ері,жұбайы. Күйеу – қызды айттырған және алған жігіттің қыз еліне туыстық қатысы [ Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1980,278 б.]. «Күйеу» гендерлектісінен күйеулік,күйеусымақ,күйеуі бар,күйеусіз,күйеуше қырындау,күйеу іздеу,күйеусіре(у),күйеу жолдас,күйеу қазық,күйеушіле(у),күйеу жігіт,күйеу түсті,айттырған күйеу,бесік күйеу,күшік күйеу,кірме күйеу, т.б. Тәрізді сөздер мен тіркестер жасалған.

Күйеу баланың гендерлік бейнесі халықтық салт-дәстүрлерге негізделген этнолингвистикалық белгілер арқылы үлгіленеді.Мұның өзі бірнеше фреймдік тармақтар арқылы таңылады:қалыңдық айттыру,құда түсу,қалың мал беру,ұрын бару, т.с.с. Гендерлік концепт құраушы бұл салт -дәстүрлер күйеу туралы білімді толтыра түседі.

«Әйелдің ері,жұбайы» мағынасындағы күйеу сөзі байы,ері гендерлектілерімен синонимдес жұмсалып,көбінесе,ерлі -зайыпты жұбында үлгіленеді. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «бай» сөзіне «әйелдің некелеп қосылған күйеуі,ері» деген анықтама берілген [Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1976,28 б.].«Бай» гендерлетісінен байлы,байсыз («Байсыз қатын – баусыз оймақ»),байсыздық,байсымақ ;«ері» гендерлектісінен ерлі-байлы,ерлі-қатын(«Ерлі қатын – бір түтін»),ер жанды тіркестері жасалған.

Ерлі-зайыпты жұбында ер/еркек – үйдің отағасы,әйелінің сүйеніші,балалардың әкесі. Бұл топта әке бейнесі таптаурындаған. Тілімізде «әке» концептін білдіретін тілдік бірліктер мақал -мәтелдер,фразеологиялық бірліктер,көркем мәтіндер арқылы жиі беріледі. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «әке» гендерлектісінің төрт мағынасы көрсетілген:

1. 
   Балалы болған ер адам. Абайдың өз әкесі -Құнанбай.,атасы – Өскенбай,арғы атасы – Ырғызбай (М.Әуезов, Әр.жыл.);
   
2. 
   Малдың,т.б. жан-жануарлардың еркегі аталық мал. Құлагер әкең – тұлпар, шешең – сұңқар,соғып ең дөненінде сегіз арқар (Ақан сері.Шығ.);
   
3. 
   Ауыс. Бір нәрсенің ең зоры,үлкені.Қуырдақтың әкесін түйе сойғанда көрерсің (мақал);
   
4. 
   Сөйл. Өзінен жасы кіші адамға қарағым,шырағым деген мағынадағы айтылатын сөз. -Әкем-ау! - деп Марийка саңқ етті...(М.Бубеннов,Ақ қайың)» [1974,597 б.].
   

«Әке» гендерлектісінің концептірлік жүйесі: Әке – қамқоршы,пана; Әке -ақылшы,тәрбиеші;Әке – ырыс,ризық («Жақсы әке жаман балаға қырық жыл ризық»);Әке – асқар тау («Әкең жақсы кісі еді, Жел жағына пана еді») құрылымдарда анықталады.

Ал ата-ана жұбында әке,ата гендерлектілері өзара синонимдес. Сөздікте берілген ата гендерлектісінің бірінші мағынасы да «туған әке,өз әкесі» дегенді білдіреді. Атадан алтау,анадан төртеу, Жалғыздық көрер жерім жоқ (Абай,Тол.жин.). Екінші қатарлас жүретін мағынасы «үлкен әке,әкесінің әкесі,бергі ата» [ Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 1974,415 б.]. Аталған мағыналарға сәйкес әке/ата бейнесі қайын ата,нағашы ата,аталас туыстар,атасы бар ,аталық ақы,атасыз,аталастық,арғы ата,түп ата (баба),т.б. тілдік қолданыстар арқылы туған – туысқандық мәнін үстейді.

Жалпы алғанда, «ата» концептінің ұлттық мәдени маңызы жоғары.Өйткені, ата – адамдардың туыстық-қандастық жігі,ру; ата -тегі,тұқымы,жеті ата; ата -аталы сөз(қарт,қария,ақсақал);ата - бастау(аталық-аналық бастау,атам-заманғы);ата – ата мұра,туған жер,туған ел (ата қоныс,ата жұрт,ата салт,ата кәсіп,атадан қалған мал,атадан мирас,ата жолы).