Лекция. Гендер ұҒымы жайлы түсінік. Тілдің гендерлік жіктелімі: МӘдени-әлеуметтік, тілдік-әлеуметтік мәНІ

«Әйел» сөзінің араб тілінен енгендігі белгілі (араб. Әййил,көптік мағ.әйал). Қазақ тіліне өткен кезде айал болып өтуі мүмкін.Кейін келе үндестік заңына байланысты әйел болып өзгерген. Айал /аял,айым,әйкеш жергілікті халық тілінде әйел сөзінің орнына жұмсалады. Түркі тілінде «үй» сөзінің «ев»,«өп» сияқты дыбыстық нұсқалары бар. Аталған түбірге -лік жұрнағы қосылып өплік (евлүг)-әйел деген мағынаны,жазба ескерткіштерде үйлік сөзі – үйі бар,үй иесі деген мағынаны береді. Ал алтай тілдерінде:«епчи – әйел»,«әйел жынысы» деген мағынада қолданылады. Көне түркі тілдерінде кіс-кісі-кіші гендерлектілері болған, оның бір мағынасы «адам , кісі» болса, екінші мағынасы «әйел». Кіші сөзі біреудің әйелі дегенді білдірген (Р.Сыздық), «үйлену» дегенді кіші алу деген (қазақ тіліндегі қатын алу, қазіргі әйел алуға келеді).

«Ұрғашы» гендерлектісіне қатысты «ұр – ғашы»,«ұрық-ашы»,«уруг-ашы» дегендегі «ашы» мен көне түркі тілдеріндегі «ешә» ( үлкен апа), «ашы» (кексе қатын), «іші» (жасы үлкен апа,бастапқы апа), «эге» ( әпке,үлкен апа )сияқты сөздерді және ежелгі шумер тіліндегі sal/шал (чуваш тіл.),<іші<ашы сөздері арасында тілдік байланыстың мазмұндық қатпарларын салыстыруға болады. Әйел сөзімен қатар қолданылып жүрген синоним сөздің бірі - «қатын».