Кіріспе зерттеу тақырыбының өзектілігі

Әттік (Гур., Маң.) – қармақтың тілі. Әттік жақсы болса, түскен балық қазандық қой. Қай

жүктеу 2,58 Mb.

бет	27/61
Дата	12.04.2023
өлшемі	2,58 Mb.
	#42126
түрі	Құрамы

1 ... 23 24 25 26 27 28 29 30 ... 61

10.06.20 Шалғын А.Ж. диссертация

Құдыққа байланысты айтылатын сөздер: Еспе
Таңқы құдық
Тоңыртқа

Әттік (Гур., Маң.) – қармақтың тілі. Әттік жақсы болса, түскен балық қазандық қой.
Қай (Түрікм.: Красн., Берд., Қиянды.; Гур., Маң.) – теңіздегі үлкен толқын. Қайдың болатынын балықшылар күн ілгері біліп отырады. Теңіз жиегіндегі құм босап жатса, ол күні қай болады дейді де, балықшылар теңізге шықпайды. Тұрғындардың тілінде қай сөзінен жасалған қайлату (толқындату) деген туынды етістік бар.
Ұласпан (Гур., Маң.) – қайықты басқарушы адам, қайықтың бастығы. Мұның түп нұсқасы орыс тіліндегі боцман сөзі болуы мүмкін (боцман сөзі орыс тілінде әуелде голланд тілінен енген.
Жағыс (Қ. орда., Арал.; Гур., Маң.) – өзеннің, теңіздің жағасында қайыққа мінетін қолайлы орын. Мына жағысың қолайсыз. Қарақалпақ тілінде жағыс деп кеме тоқтайтын жерді (пристань) айтады. Құдыққа байланысты айтылатын сөздер: Еспе (Ақт., Ойыл; Түрікм.,Красн.,Ашх.,Мары, Таш) – суы тапшы, тайыз құдық. Түркі тілдерінің ішінде осман түріктерінде: ашма – колодец, вырытый в песчаном месте источник в пустыне. Кезінде Н.И.Гродеков : «Мелкие колодцы называются «эспе» деп көрсеткен. «Еспе» сөзі, біздің ойымызша , «аз» деген мағына беріп және түркі ру, тайпаларына ежелден байырғы сөз болса керек. М.Қашқарида: эсildi – азайды. Ертедегі жазба ескерткіштердің бірінен: Исре– крайний, предельный, самый дальний, далекий – дегенді оқимыз және М.Қашқарида – «ісре» түрінде тұлғаланатынын кездестіреміз. Демек, ертеректегі ру, тайпа тілінде қолданылған да, ол біз зерттеп отырған говорлар тобында ішінара сақталғандығы байқалады. Аршу (Ақт., Ойыл.; Орал., Жән.; Қарақ.; Қар., Қарқ.) – арықты, құдықты тазалау. Әсембай құдық аршып жатыр (Ақт., Ойыл). Орталықтағы құдықты аршу жұмысын ұйымдастыру керек (Орал., Жән). Аршу жұмысын біз әдетте ерте көктемнен бастаймыз (Қарақ). Түрікменше арассалмақ, қырғызша аарчы, монғолша арчих, қалмақша арчх. Таңқы құдық (Түрікм.: Красн., Небид., Жеб., Ашх., Тедж.; Орал.) - – суы аз құдық.Суы малға жетпейтін суы таңқы құдықтар. Ақшелек (Маңғ.) – құдықтың бір түрі. Үспе (Маңғ.) – көзі бітеліп қалған құдық.Қарүлек – бір үспесі көр жер. Орпа (Маңғ.) – тайыз құдық. Бұл сөз Үшорпа, Қоңыропа, Жаңаорпа деген Маңғыстаудағы жер аттарының құрамында бар. Әйкел (Маңғ.) – құдық шегендеу үшін салынатын тесік дөңгелек тас. Тұрақ (Маңғ.) – бұлақты бөгеу арқылы жиналған су. Тоңыртқа (Маңғ.) – тоғанға жиналған суды сыртқа ағызатын түтік. Тебей (Маңғ.) – құдықтың бір түрі. Ащағар (Маңғ.) – суы ащы бұлақ.Ащағардан су ішкізіп, малымызды тышқақ етер жайымыз жоқ. Шаңбақ (Маңғ.) – тері қауғаның аузын керіп тұратын темір. Ұйғыр тіліндегі чаңғақ, тәжік тіліндегі чангак сөздері ұш жағы ілмешекті балық ұстайтын аспапты білдіреді.

жүктеу 2,58 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 23 24 25 26 27 28 29 30 ... 61